«Կոտրված է». Կիբերմարտադաշտը նույնքան կարևոր է

Հայկական կողմը պատասխան գրոհներ ձեռնարկեց՝ ապացուցելով, որ ունի կարող հաքերներ և ՏՏ մասնագետներ։ Միևնույն ժամանակ հարցադրումներ հնչեցին, թե ինչո՞ւ այդ մասնագետներն ավելի վաղ չեն ներգրավվել՝ համակարգերի թույլ կողմերը հայտնաբերելու և դրանք շտկելու համար, ինչը թույլ կտար կանխել ադրբեջանական գրոհների հաճախ անդառնալի վնասները։

Խոստովանենք, որ կիբերգրոհների կամ հակագրոհների դեպքում հանրությունը շատ հաճախ միայն այսբերգի գագաթն է տեսնում։ Սակայն փաստը, որ ադրբեջանական հաքերները շաբաթներ, երբեմն էլ ամիսներ տևած ընդմիջումներով տվյալների փաթեթներ են հրապարակել հունիս, հուլիս և սեպտեմբեր ամիսներին, իսկ Հայաստանի իշխանությունները բավարար միջոցներ չեն ձեռնարկել դրանք կասեցնելու ուղղությամբ, մեղմ ասած մտահոգիչ է, եթե ոչ հուսահատեցնող։

Ստորև բերված է ադրբեջանական կիբերգրոհների (դրանց մեծ մասը հնարավոր է եղել հաստատել) ոչ ամբողջական ցանկը։

Գրոհների այս շարքը, որը համընկավ 2020-ի հուլիսի Տավուշյան մարտերին նախորդող, համընթաց և հաջորդող ժամանակահատվածին, մի քանի շաբաթ դադարեց և վերսկսվեց 2020-ի Արցախյան պատերազմի հետ մեկտեղ։

Այս հարձակումները բացահայտում են Հայաստանի պետական և մասնավոր ենթակառուցվածքների համակարգային թերությունները։ Ենթակառուցվածքներ, որոնցից շատերը, ներառյալ հարկերի կառավարման էլեկտրոնային համակարգը, պատերազմից երկու ամիս անց էլ դեռ շարունակում էին արգելափակված մնալ արտերկրից մուտք գործելու համար։

Կիբերգրոհների ընթացքում տվյալների շտեմարանների հասանելիությունը խոսում է նաև պետական և մասնավոր հաստատությունների, այդ թվում ռազմական և ֆինանսական կառույցների կողմից անձնական տվյալների անվտանգությունն ապահովելու անհրաժեշտությունն անտեսելու մասին։

Կիբերհարձակումների հաջողությունը շատ դեպքերում պայմանավորված է զուտ մարդկային գործոնով՝ թույլ կամ բազմիցս օգտագործված գաղտնաբառեր, բազմափուլ նույնականացման բացակայություն, աշխատավայրում ստվերային ՏՏ-ի օգտագործում, աշխատանքային և անձնական հաշիվների խառն օգտագործում (էլ. փոստ, սոցիալական մեդիա)։ Սա իր հերթին խոսում է ոլորտային քաղաքականության ու ուսուցման բացակայության մասին։

Դիտարկելով հարձակումների տեսակները՝ կարող ենք տեսնել ֆիշինգի և սպիր-ֆիշինգի, սոցիալական ինժեներական հարձակման դեպքեր, որոնք օգտագործում են էլ. փոստ, տարբեր մեսենջերներ, Facebook և Instagram, DDoS գրոհներ, կոտրված և կեղծ վեբ կայքեր և այլն։ Չնայած նշված բոլոր դեպքերի մասին պատշաճ ու բազմիցս տեղեկացվել են պատկան մարմինները, ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկվել, Ազգային անվտանգության ծառայությունը և Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալությունը հարձակումների վերաբերյալ միայն նախազգուշացումներ և հաղորդագրություններ են տարածել։

Զարմանալիորեն, հիմնական թիրախներ լինելով հանդերձ, ամենաքիչը տուժեցին լրատվական կայքերն ու ֆինանսական հատվածը։ Վերջինս ավանդաբար ուժեղ է կիբերանվտանգության ոլորտում, քանի որ պետք է բավարարի մի շարք չափանիշների և հետևաբար մեծ ներդրումներ կատարի դրանցում։ Լրատվական կայքերը, այնինչ, տարիներ շարունակ գոյատևել են ադրբեջանական հարձակումների պայմաններում և ամրապնդել իրենց առցանց ներկայությունը: Հատկանշական է, որ ՏՏ հայ մասնագետների մի մեծ խումբ միավորեց ուժերը և պատերազմի 44 օրերի ընթացքում կամավոր աջակցում էր հայկական լրատվական կայքերը կիբերգրոհներից պաշտպանելուն։

Ինչպես նշվեց, հայկական կողմից ևս պատասխան գրոհներ եղան, որոնց թվարկումը սույն հոդվածի շրջանակներից դուրս է, հատկապես, երբ տեխնիկական պատճառներով հնարավոր չէ վավերացնել դրանց մեծ մասը: Այդուհանդերձ, գրոհների քանակն ու բարդությունը վկայում են այն մասին, որ հայկական կողմը բավարար կարողություններ ունի իր առջև ծառացած խնդիրները լուծելու համար։

Հարց է առաջանում. ինչո՞ւ էինք մենք այդքան անպատրաստ, և ի՞նչ պետք է անել անցյալի սխալները չկրկնելու համար:

Փորձագետները համաձայն են, որ առաջին քայլերից մեկը անշուշտ պետք է լինի (հնարավորության դեպքում) նախորդ հարձակումների հետաքննությունը, որը թույլ կտա դասեր քաղել անցյալի սխալներից ու հետագա բարելավումների համար առաջարկություններ ունենալ։ Մեկ այլ քայլ, որը պետք է վաղուց արվեր, ռազմավարական նշանակության պետական կառույցների, խոշոր ենթակառուցվածքների ու մասնավոր ձեռնարկությունների ռիսկերի գնահատումն է, դրանց լուծման ուղղությամբ գործողությունների ծրագրերի մշակումը և ծրագրերն իրականացնող պատասխանատու օղակների ձևավորումը։

Թվային անվտանգության փորձագետ Ռուբեն Մուրադյանն ասում է, որ իշխանությունները պետք է անեն ավելին, քան պարզապես թվային անվտանգության տարատեսակ ռազմավարություններ գրելը, ինչի ականատեսն ենք եղել վերջին 15 տարիներին։ «Բառդակ ա եղել ու մնալու ա, որովհետև բոլորը մեր երկրում ուզում են, որ ամեն ինչ լավ լինի ու համարում են, որ իրենց գործը էդ լավ լինելու կենացը ասելն է, իսկ էն մյուս ստրուկները պիտի էդ կենացներից մտքեր գեներացնեն»,- ասում է Մուրադյանը։

Մատնանշելով կիբերգրոհների հետաքննության մեխանիզմի բացակայությունը՝ Մուրադյանն ասում է, որ պետք է տուժողների պարտադիր ծանուցման մասին օրենք ընդունել, որպեսզի նրանք գոնե տեղեկացվեն, եթե վտանգվել են իրենց անձնական տվյալները։ Փորձագետն ընդգծում է նաև կիբերանվտանգության կենսունակ համայնքի զարգացման համար պայմաններ ստեղծելու անհրաժեշտությունը։ Համայնք, որը կարող է աջակցել ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածին: «Ոչ ոք չի հասկանում, որ էդ մարդիկ պետք է փող աշխատեն, որ ինդուստրիա պիտի լինի, որ էդ մարդիկ պետք է զբաղվեն աուդիտով, բագ գտնելով, ունենան իրենց համայնքը, մեջը գումար ֆռֆռա, երեխեք ներգրավվի։ Որովհետև հիմա էն, ինչ կատարվում ա, սաղ էնտուզիազմի փառատոն ա»,- բացատրում է Մուրադյանը։

Թվային անվտանգության խորհրդատու Սամվել Մարտիրոսյանը նույնպես նշում է օրենսդրական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը. «Նախ պետք է հայեցակարգ լինի։ Կա նման թուղթ, բայց ինքը ոչ մի բանի մասին է։ Պետք է օրենսդրական փոփոխություններ լինեն, պետք է շատ հստակ սահմանվի, թե ինչը պետք է պաշտպանվի, օրինակ՝ կրիտիկական ենթակառուցվածքների մասին հստակ օրենսդրական մոտեցում լինի, որպեսզի պետական և մասնավոր համակարգերի պաշտպանության խնդիր դրվի և իրականացվի»։

Երկու փորձագետն էլ ընդգծում են Հայաստանում կիբերանվտանգության լիազորված պետական մարմին ունենալու կարևորությունը, ինչպիսին, օրինակ, վրացական Կիբերկենտրոնն է։ Բացի այդ, կիբերանվտանգության հստակ սահմանված պահանջներ պետք է ունենան կրիտիկական ենթակառուցվածքների, խոշոր բիզնեսի և միջին ձեռնարկությունների օպերատորները։ Սա տեղական շուկայում մասնագետների ու ծառայությունների պահանջարկ կստեղծի ու կզարգացնի ոլորտը:

Եվ վերջապես, մարդիկ պետք է կրթություն ստանան կիբերանվտանգության ոլորտում։ Այս խնդրին պետք է անդրադառնալ տարբեր մակարդակներով՝ քաղաքականություններ մշակելուց և կիրառելուց մինչև տեղեկատվական արշավներ։ Դա գուցեև ծախսատար լինի, սակայն մենք չենք կարող մեզ կիբերգրագիտությունն անտեսելու շռայլություն թույլ տալ։