Հայաստանի անվտանգության նոր ճարտարապետությունը. Ռուսաստանն իբրև աշխարհաքաղաքական թիկնապահ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի:

Տեկտոնական փոփոխությունները, որոնք տեղի ունեցան Հայաստանի անվտանգության համակարգը ձևավորող իրողություններում, հնարավոր զարգացումների երկու շերտ են ստեղծում. առաջինը պահանջում է անվտանգության ճարտարապետության վերակառուցում, մյուսն օգտագործում է Ռուսաստանի հետ դաշնակցությունը իբրև աշխարհաքաղաքական վահան։

Մինչև 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը առավելապես ներքին հնարավորություններն էին դիտարկվում Արցախի անվտանգության խնդիրները լուծելու համար, իսկ անվտանգային ռուսական երաշխիքները վերաբերում էին միայն Հայաստանի Հանրապետությանը: Կոնցեպտուալ այս դոկտրինը, սակայն, փոխվել է նոր, հետպատերազմական իրողությունների համատեքստում, քանի որ Ռուսաստանի ներկայությունն Արցախում կարող է վերածվել Հայաստանի անվտանգության շատ ավելի համապարփակ ճարտարապետության: Արցախում ռուսական խաղաղապահ առաքելությունը որակելով որպես Հայաստանում Ռուսաստանի ռազմական ներկայության օրգանական շարունակություն, անկախ մանդատների տարբերությունից, Հայաստանի անվտանգային քաղաքականությունը պետք է ենթարկվի հարացույցային փոփոխության՝ Ռուսաստանը դիտարկելով իբրև Հայաստանի «աշխարհաքաղաքական թիկնապահ»: Անվտանգության առաջարկվող այս դոկտրինը՝ որպես Հայաստանի ֆիզիկական անվտանգությունն ապահովող ծայրահեղ անհրաժեշտություն, արտացոլում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Ճապոնիայի և Հարավային Կորեայի հետ Միացյալ Նահանգների հարաբերությունների մոդելը: Հիմնական նպատակը Հայաստանի անվտանգային ճարտարապետության ամենից ծախսատար՝ ֆիզիկական անվտանգության բաղադրիչը տարածաշրջանային հեգեմոնին հանձնելն է, ծախսերը կրճատելը ու լրացուցիչ ռեսուրսները ներքին աճին ու զարգացմանը ուղղելը։ Երկարաժամկետ հեռանկարում սա կարող է հսկայական օգուտներ բերել երկրի ներսում։

Ինքնին հասկանալի է, որ միայնակ մնալու դեպքում Հայաստանը տարածաշրջանում կվերածվի լիարժեք «վտարանդու», եթե նկատի ունենանք թուրք-ադրբեջանական ռազմական դաշինքը, «մեկ ազգ-երկու պետություն» կոնցեպտի շրջանակներում ռազմական ուղիղ ինտեգրումն ու իրրեդենտական քաղաքականությունը: Էմպիրիկ ու նյութական իրողությունները, հատկապես դրանք վերլուծաբար գնահատելու դեպքում [1], վկայում են ուժերի ավելի քան անհավասար լինելու մասին՝ լինի դա ռազմական, տնտեսական, թե դիվանագիտական մակարդակներում։ Հայաստանի ֆիզիկական անվտանգության այս մարտահրավերն ավելի է ահագնանում անհամաչափության վիճակագրությունը դիտարկելիս՝ ինչպես զուտ թվային, այնպես էլ բնակչության կառուցվածքում երիտասարդների հարաբերակցության առումով՝ հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ ծնելիության մակարդակով Հայաստանը զգալիորեն զիջում է իր երկու ագրեսիվ հարևաններին [2]։ Սա է խիստ հավակնոտ ազգի շուրջ ձևավորված իրողությունը, որը, սակայն, փորձում է դուրս սողալ անդունդից՝ լուծելով տիտանական մի խնդիր, որին խոչընդոտում են մի քանի տասնամյակ ձգված զարգացման թույլ տեմպերը, վատ կառավարումը, համակարգային կոռուպցիան, տարածաշրջանային մասնատվածությունը, ձգձգված պատերազմը և հետպատերազմյան հասարակությանը բնորոշ հոգեվիճակը։

Այսպիսով, խնդիրը կարելի է դիտարկել երկու կտրվածքում. 1) որպեսզի Հայաստանն ապահովի իր ֆիզիկական անվտանգությունը, պետք է ունենա տնտեսական, ռազմական, կառուցվածքային, ինստիտուցիոնալ և հավաքական ներուժ, և 2) ինչպես հասնել դրան, երբ բացակայում են վերը թվարկված բոլոր այդ բաղադրիչները։

Այսօր շատ է քննարկվում, թե ինչպիսի տեսք պետք է ունենա հետպատերազմյան Հայաստանի անվտանգային ճարտարապետությունը։ Սակայն ահռելի տարբերություն կա անվանական «պետք է»-ի և իրական ու գործնական «ինչպես»-ը ապահովելու միջև: Հայաստանը, անշուշտ, պետք է ստեղծի ավելի հզոր ու ճկուն բանակ, հագեցած առաջատար անօդաչու և դրանց դեմ պայքարող տեխնոլոգիաներով: Իհարկե, Հայաստանը պետք է ունենա մոբիլիզացիայի ավելի հուսալի ընթացակարգեր, արհեստավարժ ու հմուտ պահեստազոր և բարձր արդյունավետության ռազմական ենթակառուցվածքներ։ Հայաստանը պետք է ստեղծի ռազմաարդյունաբերական հզոր համալիր, ունենա հայրենական արտադրության տեխնոլոգիաներ և սպառազինություն, որը լիովին կբավարարի ներքին կարիքները։ Անշուշտ, Հայաստանը պետք է այնքան հզորանա, որ երկրի ֆիզիկական անվտանգությունը ոչ թե քննարկման առարկա լինի, այլ որոշիչ գործոն ուժերի տարածաշրջանային հավասարակշռության մեջ: Թե ինչ պիտի անի կամ ինչպիսին պիտի լինի Հայաստանը, շատ քննարկելու կարիք չկա, բայց չափազանց նուրբ մի պահ կա՝ ցանկալիի և իրականության միջև սահմանագիծը սահուն է:

Իհարկե, մենք հասկանում ենք, թե ինչ է պետք անել, բայց շատ ավելի դժվար ու կարևոր է, թե ինչպես ենք դա անելու։ Ինչպե՞ս է կարողանալու Հայաստանը այսուհետ էլ ապահովել անհրաժեշտ բոլոր այն պայմանները, որոնք կերաշխավորեն իր ֆիզիկական անվտանգությունը: Ինչպե՞ս է երկիրը ստեղծելու ավելի հզոր ու ճկուն բանակ՝ զինված առաջադեմ տեխնոլոգիաներով, կամ արդյունավետ ռազմական ենթակառուցվածքներ, երբ բացակայում են դրա համար անհրաժեշտ ռեսուրսները։ Ինչպե՞ս ստեղծել հզոր ռազմաարդյունաբերական համալիր, երբ չկա կապիտալ ու փորձագիտական գիտելիք՝ հետազոտությունների ու մշակումների համար։ Նման պայմաններում, մինչև խորքային կամ անգամ քաղաքական քննարկումները՝ թե ինչ անել կամ ինչ դառնալ, պետք հաղթահարել նյութական ու հիմնարար սահմանափակումները։ Պարզ ասած՝ սայլը չի կարող ձիուց առաջ ընկնել:

 

Հայաստանի սահմանափակումները

Հայաստանի ֆիզիկական անվտանգության մասին ցանկացած քննարկում պետք է սկսել Հայաստանի ինստիտուցիոնալ, ենթակառուցվածքային և նյութական սահմանափակումների ուսումնասիրությունից, և, որ ավելի կարևոր է, պետք է մշակել այս սահմանափակումները մեղմող քաղաքականություն ու ծրագրեր՝ այդ կերպ խթանելով երկրի համակարգային հնարավորությունները: Հայաստանի ֆիզիկական անվտանգությունն ըստ էության կախված է տնտեսական աճից ու ներքին զարգացումից, որն էլ իր հերթին պայմանավորված է երկրի քաղաքական, սոցիալական և ինստիտուցիոնալ բարեկեցությամբ։ Հնարավոր չէ քննարկել, թե ինչն ինչպես պիտի լինի, երբ պարզապես բացակայում կամ բավարար չափով առկա չեն անհրաժեշտ ռեսուրսներն ու հնարավորությունները։ Եվ այսպես, ինչպե՞ս կարող է Հայաստանը զարգացնել և ամրապնդել սեփական տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական հիմքերը՝ միևնույն ժամանակ հզորացնելով ռազմական ներուժը, որպեսզի չզիջի հարևաններին:

Չի կարող… համենայն դեպս, ոչ այս փուլում:

Հայաստանը նախ պետք է հզորանա տնտեսապես, մինչև կկարողանա զարգանալ ռազմական առումով։ Ինչպե՞ս լուծել այս գլուխկոտրուկը: Ըստ էության, Հայաստանը պետք է վերակառուցի անվտանգային իր ճարտարապետության քաղտնտեսական բաղադրիչը՝ Ռուսաստանի հետ ռազմական դաշինքը վերածելով ծանրությունը կիսելու այնպիսի մեխանիզմի, որի դեպքում ռուսական աշխարհաքաղաքական շահերը համահունչ կլինեն Հայաստանի անվտանգային հետաքրքրություններին։ Այլ կերպ ասած՝ Ռուսաստանը ստանձնում է Հայաստանի անվտանգության ճարտարապետության ծախսերի զգալի մի մասը (ոչ միայն նյութական, այլև մարդկային, ռազմական, լոգիստիկ և այլն), ինչը քաղաքականապես արդարացված է փոխադարձ պարտավորվածությունների ու շահերի համընկնման առումներով: Բացի այդ, հաշվի առնելով երկու երկրների զինված ուժերի հարաբերական ինտերգրվածությունը, հատկապես Հայաստանի հակաօդային պաշտպանության մասով, անվտանգային համակարգի նման ճարտարապետությունը համապատասխանելու է երկու կողմերի շահերին էլ:

Սա նման է Երկրորդ համաշխարհայինից հետո Ճապոնիային և Հարավային Կորեային ԱՄՆ տված երաշխիքներին. գաղափարն այն է, որ կրճատելով ֆիզիկական անվտանգությանը հատկացվող ռեսուրսների ծավալը և  կենտրոնացնելով ու ուղղելով դրանք ներքին և տնտեսական զարգացմանը՝ «պաշտպանված» պետությունը կարող է կտրուկ աճ արձանագրել։ Սրա գինը տարածաշրջանում «պաշտպանված» պետության ազդեցության նվազումն է՝ հօգուտ հեգեմոնի։ Սակայն, նկատի ունենալով երկուսի տարածաշրջանային շահերի համընկնումը՝ նման որոշումը ոչ այնքան օտարում է, որքան աշխարհաքաղաքական իրողությունների առարկացում:

 

Անվտանգության կեղծ զգացում

Ազնիվ ինքնադիտարկումը հստակ ցույց է տալիս, որ հայ հասարակությունը վերջին երեք տասնամյակներին հրաժարվել է տնտեսական և քաղաքական առաջընթացից հօգուտ անվտանգության կեղծ զգացման։ Մի կողմից սխրագործության մղող ազգայնական գաղափարախոսությունը և թշնամուն խաղաղություն պարտադրելու՝ թյուրիմացության մեջ գցող տրամաբանությունը, մյուս կողմից հարկադրանքի և սադրանքի հակառակորդի որդեգրած քաղաքականությունը [3], ի վերջո հանգրեցրեց հավաքական անվտանգության ձախողման: Պարզվեց, որ Հայաստանը ոչ միայն պատրաստ չէր 2020 թվականի պատերազմին, այլև առհասարակ պատրաստ չէր պատերազմի, և երկար ժամանակ։ Հայաստանի անվտանգության քաղաքականությունը, ամենայն հավանականությամբ, հիմնված է եղել ավելի շատ գաղափարական պարծենկոտության, քան իրողությունների վրա, ավելի շատ իշխող ռեժիմի, քան ազգի անվտանգության վրա, ավելի շատ բնակչությանը ռազմական ներուժի մասին սխալ տեղեկություններ տալու, քան իրականում այդ ներուժը զարգացնելու վրա: Հետևաբար, տնտեսական աճը չպիտի ծառայի միայն ռազմական առաջընթացի ապահովմանը, Հայաստանը պետք է զուգահեռաբար լրջագույն ինստիտուցիոնալ և կառուցվածքային բարեփոխումներ նախաձեռնի անվտանգության իր համակարգի մեջ։

Սա իր հերթին մեզ վերադարձնում է այդքան չարչրկված խնդրին. ինչպե՞ս է Հայաստանն իր անվտանգության համակարգում ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ իրականացնելու, եթե մշտապես պատերազմական վիճակում է և, հետևաբար, չունի բարեփոխումների համար անհրաժեշտ քաղաքական կամք և նյութական միջոցներ: Պարզ է, որ Հայաստանին պետք են ոչ միայն հետազոտություններ և մշակումներ, ռազմաարդյունաբերական համալիր և խիստ արդյունավետ զինված ուժեր, այլև ինստիտուցիոնալ և ենթակառուցվածքային այնպիսի գործոնների փոփոխություններ, որոնք հնարավոր կդարձնեն իրադարձությունների մեզ համար ցանկալի զարգացումը: Հետևաբար, խնդիրը ոչ միայն ազգային անվտանգության քաղտնտեսությունն է և պետական ինստիտուտների բարեփոխումն ու ամրապնդումը, այլև անվտանգության ճարտարապետության արդյունավետ իրացման աստիճանը: Բանակն ինքնին պետք է ընդգրկուն ու բազմակողմանի բարեփոխումների ենթարկվի՝ օպերատիվ ղեկավարումից, կազմակերպչական կարողություններից, տեխնոլոգիական առաջընթացից, արդիական սպառազինությունից մինչև ավելի ինտելեկտուալ կառավարման համակարգ ու հնացած ռազմական դոկտրինների վերանայում։ Որպես հայության ֆիզիկական անվտանգությունը երաշխավորող կառույց՝ հայկական բանակը պետք է զարգանա ոչ միայն տնտեսական և տեխնոլոգիական ռեսուրսների հաշվին, այլև անցնի կարևոր բարեփոխումների միջով, որոնք կմեղմեն առկա թերությունները և կնպաստեն երկրի անվտանգային ենթակառուցվածքների ամրապնդմանը: Հայաստանի ներկայիս անվտանգային ու տնտեսական վիճակը չեն կարող կարևորագույն այս փոփոխությունների համար բավարար պայմաններ ապահովել։ Հետևաբար, պետք է վերանայել անվտանգության քաղաքականությունը, վերաիմաստավորել Ռուսաստանի դերը՝ որպես Հայաստանի անվտանգության համակարգում ծանր բեռը կիսող դաշնակցի, և աստիճանաբար կենտրոնանալ ներքին առաջընթացի, տնտեսական զարգացման և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների վրա:

 

Հրաժարում ինքնիշխանությունի՞ց

Անշուշտ, կհնչեն մտահոգություններ քաղաքական այրերի, փորձագետների շուրթերից, որոնք անվտանգության այս նոր ճարտարապետությունը կհամարեն հրաժարում ինքնիշխանությունից, Երևանի նկատմամբ ռուսական ազդեցության ամրապնդում կամ պարզապես կախվածության մոդել, որը Հայաստանը վերածում է Ռուսաստանի գույքի: Թեև նման մտավախությունները կարող են լիովին անկեղծ լինել, դրանք, այնուամենայնիվ, հեռու են իրականությունից։ Նախ Ռուսաստանի ռազմական ներկայությունը Հայաստանում և տարածաշրջանում կայացած իրողություն է՝ վեր տարածաշրջանային ցանկացած խաղացողի ցանկությունից։ Այս պայմաններում տեղական իշխանությունների պրագմատիկ մոտեցումները պետք է գերակայեն բոլոր այն դրույթների նկատմամբ, որոնք զուտ նախապատվությունների ոլորտից են: Անկախ նրանից, թե ինչ նախապատվություններ ունեն Հարավային Կովկասի երեք հանրապետությունները, Ռուսաստանի ներկայությունը տարածաշրջանում փաստ է։ Երկրորդ, Հայաստանի դեպքում ամենից ընդունելի տարբերակն արդեն իսկ ձևավորված աշխարհաքաղաքական իրողություններն օգտագործելն է՝ առավելագույն օգուտ քաղելու համար։ Եվ խնդիրը բոլորովին էլ այն չէ, թե ինչ է ցանկանում կամ ինչ նախապատվություններ ունի Հայաստանը, այլ՝ տվյալ հանգամանքներում ինչ կարող ստանալ կամ ինչի կարող է առավելագույնը հասնել։ Եվ երրորդ, խիստ տարածված մոլորություն է, որ Ռուսաստանը ձգտում է միջամտել հետխորհրդային հանրապետությունների ներքին գործերին՝ այդպիսով վերահսկելով կամ գերիշխող դիրք ունենալով ներքին քաղաքականության մեջ: Ըստ այս տրամաբանության՝ վերանայելով Ռուսաստանի դերը Հայաստանի անվտանգության դոկտրինում, այս գաղափարի քննադատները կարող են պնդել, որ Հայաստանը Ռուսաստանին հրավիրում է միջամտել և հետևաբար իշխող դիրք զբաղեցնել պաշտոնական Երևանի նկատմամբ: Բարեբախտաբար, հետազոտություններն ու իրողությունները հերքում են նման ենթադրությունները:

Հետազոտությունները հետխորհրդային տարածքում Ռուսաստանի քաղաքականության երեք հիմնական մոդել են նշում. 1) Ռուսաստանը ձգտում է միջամտել իր ազդեցության գոտում գտնվող պետությունների ներքին գործերին, միայն եթե այդ պետությունների քաղաքականությունը հակասում է Ռուսաստանի ազգային շահերին [4], 2) Ռուսաստանը պրագմատիկ, և ոչ թե գաղափարական խաղացող է, հետևաբար նախընտրում է ոչ թե վարչակարգերի, այլ շահերի համաձայնեցումը [5], 3) հետխորհրդային հանրապետությունների ներքին գործերին Ռուսաստանի միջամտությունը իրականում սահմանափակ է՝ ռիսկայնության պատճառով: Տվյալների էմպիրիկ դիտարկումը ցույց է տալիս, որ հայ-ռուսական հարաբերություններն իրականում բացառում են Մոսկվայի միջամտությունը պաշտոնական Երևանի ներքին գործերին։

 

Ռուսաստանի կարմիր գծերը

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանի միջամտությունը «մերձավոր արտասահմանի» պետությունների ներքին գործերին իրականում հանգամանքների պարզ համադրություն է՝ պայմանավորված Ռուսաստանի ազգային և աշխարհաքաղաքական շահերով: Իր ազդեցության գոտիներում անմիջական կամ ռազմական միջամտության համար Ռուսաստանի այսպես կոչված «կարմիր գծերը» կախված են երկու հանգամանքից։ Երկուսն էլ պետք է միաժամանակ առկա լինեն, որպեսզի Մոսկվան միջամտելու որոշում կայացնի։ Առաջին, Ռուսաստանի անմիջական միջամտության կամ ռազմական գործողությունների հավանականությունը մեծ է, եթե վտանգվել են նրա կենսական ազգային շահերը, կամ լուրջ մարտահրավեր է նետվել դրանց, կամ դրանք հարձակման սպառնալիքի տակ են։ Եվ երկրորդ, ռուսական միջամտությունը շատ ավելի հավանական է, եթե Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտում գտնվող երկիրը, լինի ժողովրդավարական առաջընթացի, թե այսպես կոչված «գունավոր հեղափոխությունների» ճանապարհով, փորձում է «լքել» այն՝ «թշնամական դաշինքին» միանալու նպատակով [6]։ Ընդ որում, անգամ այս պարագայում է ռուսական միջամտությունը կախված համատեքստից, որը պետք է համապատասխանի որոշակի շեմի և գերակշռի չմիջամտելու հետևանքով առաջացող հավանական ռիսկերը: Հետաքրքիր է, որ թե՛ 2008 թվականի ռուս-վրացական պատերազմը, թե՛ Մայդանից հետո ռուսական ներխուժումը Ուկրաինա բավարարում էին կարմիր գծերը հատող երկու այս պայմաններին:

«Վարդերի հեղափոխությունը» և Վրաստանի ներքին ժողովրդավարացումը ի սկզբանե խնդրահարույց չէին Կրեմլի համար, բայց Վրաստանը ռուսական ազդեցության գոտուց դուրս բերելու և «թշնամական դաշինք» (ՆԱՏՕ) տանելու պաշտոնական Թբիլիսիի ձգտումը հատում էր Ռուսաստանի կարմիր գծերը: Ուստի ռուսական ռազմական միջամտությունը պայմանավորված էր աշխարհաքաղաքական խնդիրներով և Վրաստանի քայլերի՝ որպես Ռուսաստանի անվտանգությանը ուղղակի սպառնալիք լինելու Կրեմլի ընկալմամբ։ Նույն կերպ Մայդանից հետո Ուկրաինայում ռազմական միջամտությանը նախորդեց Ռուսաստանի ազդեցության գոտուց դուրս գալու և Կրեմլի համար «թշնամական դաշինքին» հարելու Կիևի ձգտումը:

Հայաստանյան իրողությունները ոչ մի դեպքում համեմատելի չեն, քանի որ Հայաստանը երբեք ցանկություն չի հայտնել «փախչել» Ռուսաստանի ազդեցության գոտուց, և երբեք չի վարել այնպիսի քաղաքականություն կամ չի մասնակցել այնպիսի գործողությունների, որոնք սպառնում կամ մարտահրավեր են նետում Ռուսաստանի ազգային կամ աշխարհաքաղաքական շահերին: Հետևաբար, վերլուծական տվյալները պնդում են, որ «գունավոր հեղափոխություններն» «ինքնին բավարար ազդակ չեն, որոնք Ռուսաստանին կդրդեն գաղտնի կամ բացահայտ միջամտության», և Ռուսաստանը «ռազմական միջամտության չի դիմում, միայն որովհետև հետխորհրդային հանրապետությունն անցնում է ժողովրդավարացման գործընթացով»: Սրանով է բացատրվում Ռուսաստանի զսպվածությունը Հայաստանի թավշյա հեղափոխությունից հետո, ինչպես նաև ռուսական միջամտության բացակայությունը Ղրղըզստանում 2005 թվականի «Կակաչների հեղափոխությունից» հետո: Հետևաբար, հաշվի առնելով հետխորհրդային հանրապետությունների ներքին գործերին չմիջամտելու Ռուսաստանի նախապատվությունը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ հատվում են սահմանված կարմիր գծերը՝ այն ենթադրությունը, թե Ռուսաստանը կմիջամտի Հայաստանի ներքին գործերին, եթե այն ներառված լինի վերջինիս անվտանգության համակարգում, անհիմն է ու անհեթեթ:

Շահերի փոխադարձ համաձայնեցումը, պաշտոնական Երևանի կողմից Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական սկզբունքների ընդունումը և Հայաստանի ֆիզիկական անվտանգությունը երաշխավորելու Ռուսաստանի պարտավորությունները պարարտ հող են ստեղծում Հայաստանի անվտանգային համակարգի վերակառուցման համար՝ առանց Հայաստանի ներքին գործերին ռուսական միջամտության մտավախությունների: Նման պայմաններում Ռուսաստանը ըստ էության կընկալվի իբրև Հայաստանի «աշխարհաքաղաքական թիկնապահ», ինչը ծանրությունը կիսելու և ռազմական ռեսուրսներն ինտեգրելու հնարավորություն կտա: Միևնույն ժամանակ, Երևանին սա թույլ կտա վերաբաշխել ռեսուրսներն ու դրանք ուղղել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներին, քաղաքական և տնտեսական առաջընթացին և կայուն զարգացմանը:

Այսպիսով, ուժեղ և ապահով Հայաստան կառուցելու երկարաժամկետ հեռանկարն առաջվա պես կախված է տեսանելի ապագայում խաղաղության պահպանումից, Հայաստանի տնտեսական և անվտանգային համակարգի վերակառուցումից և այդ նպատակներն իրագործելուց հետո տարածաշրջանային ինքնուրույն տերություն դառնալուց: Որպեսզի այս գործընթացն առնվազն տեսանելի ապագայում իրականություն դառնա, «աշխարհաքաղաքական թիկնապահի» ներկայությունն անհրաժեշտ պայման է, որի համար, ինչպես ցույց տվեց 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը, ընդամենը մեկ թեկնածու կա:

 

————————————————

[1] Michael Beckley, “The Power of Nations: Measuring What Matters.” International Security, 43 (2), Fall 2018.
[2] Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ժողովրդագրական փոփոխություններն ազդում են միջպետական կոնֆլիկտների հավանականության վրա. երիտասարդների մեծ մասնաբաժին ունեցող երկրներն ավելի հակված են պատերազմի, քան ծերացող հասարակությունները: Brooks et al., “The Demographic Transition Theory of War: Why Young Societies Are Conflict Prone and Old Societies Are the Most Peaceful.” International Security, 43 (3), Winter 2019.
[3] Allan Dafoe et al. “Coercion and Provocation.” Journal of Conflict Resolution 65 (2-3), September 2020.
[4] Michael McFaul, “Putin, Putinism, and the Domestic Determinants of Russian Foreign Policy.” International Security, 45 (2), Fall 2020.
[5] Lucan Way, “The Limits of Autocracy Promotion: The Case of Russia in the ‘Near Abroad.’” European Journal of Political Research. 54 (4), 2015.
[6] Simon Sardazhyan, “Armenia: Why Has Vladimir Putin Not Intervened So Far and Will He? Russia Matters. (April) Belfer Center for Science and International Affairs. Harvard Kennedy School. 2018.