Հայաստանի քրիստոնեական դարձը և հայոց գրերի ստեղծումը

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի:

Քրիստոնեական դարձը և գրերի գյուտը հայ իրականության կարևորագույն իրադարձություններից են: Բնականաբար դրանց հիմքում որոշակի իրողություններ ու մարտահրավերներ էին, որոնց բացահայտումը խիստ կարևոր է հարցի պատմագիտական ուսումնասիրության համար:

Հայաստանը III դ. վերջին և IV դ. սկզբին կռվախնձոր էր Հռոմեական կայսրության ու Սասանյան Իրանի միջև: Այդ պայմաններում միայն կենսունակ էլիտան կարող էր ճիշտ գնահատել մարտահրավերներն ու վերափոխել դրանք խթանի՝ առաջարկելով յուրօրինակ ու ստեղծարար լուծումներ [1]: Հակառակ պարագայում հայկական պետությունը դատապարտվելու էր ձախողման, կորցնելու էր մշակութային դիմագիծը և ընդմիշտ հեռանալու պատմության թատերաբեմից։

read in English

Conversion to Christianity and the Creation of the Armenian Alphabet

Challenges That Became A Catalyst

Անկախության տևական կորստից հետո, ռազմաքաղաքական բարդ պայմաններում III դ. վերջին Մեծ Հայքում գահը կրկին անցնում է հայ Արշակունիների թագավորական դինաստիայի ներկայացուցիչ Տրդատ III-ին (287/297-330 թթ.): Համաձայն Ագաթանգեղոսի՝ Տրդատը երկար ժամանակ ապրել ու կրթվել էր հռոմեական միջավայրում և մոտիկից էր ծանոթ հելլենիստական մշակույթին. «Արդ, Տրդատը գնաց Լիկիանես անունով մի կոմսի մոտ դաստիարակություն և ուսում ստացավ» [2]: Տրդատի առջև ծառացել էին բազում խնդիրներ, որոնք ընդգրկում էին տնտեսական, քաղաքական, մշակութային ոլորտները: Շուրջ քառորդ դար Հայաստանը զրկված էր եղել անկախությունից, այստեղ իշխել էին սասանյան դրածոները: Վերջիններս ամեն կերպ փորձել էին երկիրը ներառել համաիրանական միջավայրում։ 270-ական թվականներին Սասանյան Իրանում վճռորոշ էր մոգ Կարտիրի դերը, որը հպատակ տարածքներում խնդիրները հարթելու ամենակարճ ճանապարհը զրադաշտականության ամրապնդումն էր համարում [3]: Այս քաղաքականության հետևանքով հեթանոսական տաճարներում ավերվել էին հայոց նախնիների և աստվածների արձանները, փոխարենը վառվել էր զրադաշտականության կրակը:

Սակայն Հայաստանի ինքնիշխանությունը վերացնելու սասանյան ծրագրերը ձախողվեցին, և հայ-հռոմեական զորքերը կարողացան պարտության մատնել ու Մեծ Հայքից դուրս քշել իրանական դրածոներին: Մծբինում կնքվեց 40-ամյա պայմանագիր (298 թ.), որը Հայաստանին հնարավորություն էր ընձեռում վերակառուցել նախկին պետական համակարգը, տնտեսությունն ու բանակը:

Սուր էր, հատկապես, մշակութային ու կրոնական համադրությունը վերականգնելու հարցը։ Հասարակության տարբեր շերտեր առանձին կրոնական ուղղությունների էին հարում, որը հավելյալ խոչընդոտ էր երկրի զարգացման համար: Հայոց ավագանուն իրենց կողմը գրավելու համար սասանյանները զրադաշտականություն ընդունելու դիմաց որոշ արտոնություններ էին տրամադրել նրանց: Հայոց նախարարների մի ստվար հատված դարձել էր Սասանյան Իրանի հենարանը, և ինչպես հետագայում, այնպես էլ Տրդատի կառավարման տարիներին, մերժում էր Արշակունյաց արքաների կենտրոնաձիգ քաղաքականությունը [4]։

Պարզ է, որ հայկական տաճարներն ավերելուն զուգընթաց պարսից արքունիքը փորձել էր զրադաշտականություն պարտադրել Հայաստանի հոգևոր վերնախավին՝ քրմությանը: Անշուշտ, Տրդատը չէր կարող կարճ ժամանակամիջոցում քրմական նոր դաս ստեղծել: Հետևաբար, արտոնյալ իրավունքներ ունեցող այս դասը հուսալի չէր և չէր կարող հենարան լինել արքայի իշխանության համար:

Կրոնական խայտաբղետությունն առավել վառ էր դրսևորվում Հայաստանի քաղաքներում՝ արհեստավորների ու առևտրականների միջավայրում։ Այստեղ հելլենիստական ու հայոց հավատալիքների կողքին տարածվել ու ամրապնդվել էր ժամանակի հմուտ առևտրականների՝ հրեաների կրոնը՝ հուդայականությունը: Գյուղացիությունը շարունակում էր հավատարիմ մնալ հայրենի հեթանոսական հավատքին [5]։

Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ III դ. վերջին Հայաստանում գոյություն են ունեցել տարբեր կրոնական ուղղություններ, որոնցից յուրաքանչյուրը հենվել է հասարակական որոշակի շերտի աջակցության վրա:

Միանշանակ չէր հռոմեական բարքերի ու հավատալիքների տարածման հեռանկարը, ինչն առաջացնելու էր ոչ միայն ավագանու դժգոհությունը, այլև խորացնելու էր հայոց արքայի կախվածությունը Հռոմից: Տրդատը հարմար պահի էր սպասում՝ հրաժարվելու կայսեր աստվածային հովանավորությունից։

Տրդատի հետ միասին Հայաստան էր վերադարձել նաև Սուրեն-Գրիգոր Պարթևը: Նա մեծացել էր Կեսարիայում, քրիստոնեական միջավայրում և դարձել այդ կրոնի հետևորդ: Ագաթանգեղոսի վկայություններից կարելի է ենթադրել, որ Տրդատը թեև հալածել է Գրիգորին՝ քրիստոնյա լինելու համար, սակայն պահել է իր մոտ ծառայության և բերել Հայաստան [6]։ Ամենայն հավանականությամբ, այդ ժամանակ Հռոմում դեռ չէին սկսվել հակաքրիստոնեական հալածանքները և Տրդատը պատճառ չի ունեցել Գրիգորին հեռացնելու կամ մեկուսացնելու համար:

Իրավիճակը փոխվում է, երբ Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսրը (284-305 թթ.) դաժան հալածանքներ է սկսում քրիստոնյաների նկատմամբ. քրիստոնեության տարածումը սպառնում էր հռոմեական գաղափարախոսությանը և ստրկատիրական համակարգին: Միևնույն ժամանակ, այն մեծ խնդիր չէր Հայաստանում, որտեղ ստրկատիրական համակարգը զարգացած չէր և նույնպիսի սրությամբ արտահայտված չէր դասային հակադրությունը։ Այնուամենայնիվ, Դիոկղետիանոսի հալածանքներն իրենց հետքը թողել են նաև Հայաստանում: Պետք է կարծել, որ այդ նույն ժամանակ է տեղի ունեցել Գրիգորի բանտարկությունը և Հայաստանում ապաստանած Հռիփսիմյանց կույսերի (Գայանեի գլխավորությամբ) նահատակությունը։ Դիոկղետիանոսի մահից հետո Տրդատը, օգտվելով Հռոմի արևելյան պրովինցիաներում տիրող անկայուն վիճակից, ձեռնամուխ եղավ Հայաստանի քրիստոնեացմանը՝ գործը հանձնարարելով բանտից ազատված Գրիգոր Պարթևին:

Քրիստոնեության ընդունումով (ավանդաբար՝ 301 թ., թեև տարեթիվը տատանվում է 299-314 թթ. միջակայքում) Տրդատը հնարավորություն էր ստանալու մի շարք խնդիրներ լուծել։ Նախ երկիրը գաղափարական-կրոնական միասնություն էր ձեռք բերելու ու հեռանալու էր զրադաշտականությունից: Հայոց արքան ազատվելու էր Հռոմի կայսեր աստվածային հովանավորությունից: Բացի այդ, քրիստոնեական գաղափարախոսությունը մեծապես նպաստելու էր թագավորական իշխանության և նոր ձևավորվող ավատատիրական կարգերի ամրապնդմանը (ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Գրիգորը Տրդատի առջև անընդհատ արդարանում էր ավետարանական խոսքերով, թե իր Աստվածն ասել է. «ծառաները հնազանդ լինեն իրենց մարմնավոր տերերին») [7]։

Ինչպես ամենուրեք, Հայաստանում ևս քրիստոնեական դարձը անարյուն չի անցել։ Քրմական ընտանիքներն ու նրանց զինված ջոկատները համառ դիմադրություն էին ցույց տալիս Գրիգորի խաչափայտերին ու Տրդատի զորագնդերին: Սակայն Հայոց արքան անդրդվելի էր: Ավերվեցին բոլոր մեհյանները, նրանց տեղերում սկսեցին կառուցվել քրիստոնեական մատուռներ ու տաճարներ: Գրիգորն ու նրան օժանդակող հունա-ասորական քարոզիչները ձեռնամուխ եղան հեթանոսական հավատալիքների ժխտման ու դրանք քրիստոնեական հավատքին հարմարեցնելու ծրագրին։ Խոշոր բնակավայրերում և ճամփաբաժաններին սկսեցին վեր խոյանալ հսկա խաչեր՝ ազդարարելով քրիստոնեության հաղթանակը հայոց երկրում:

Իհարկե, նոր կրոնի հաղթարշավն արագ ու միանգամից չէր ընթանալու: Բայց փաստ է, որ չնայած դժվարություններին իշխող վերնախավը հաջողել էր և պատասխան էր գտել ներքին ու արտաքին մարտահրավերներին: Մի քանի տարի անց հայոց բանակին նույնիսկ հաջողվեց հաղթանակ տանել հռոմեական կայսր Մաքսիմիանոս Դայայի զորքերի դեմ (311/312 թ.) կռվում [8]։ Բնականաբար, այս հաղթանակը մեծ փառք էր բերելու առաջին քրիստոնյա երկրին, իսկ Տրդատին ու Գրիգորին թույլ էր տալու խորացնել փոփոխությունների ծրագիրը՝ էլ ավելի ամրապնդելով պետական ու եկեղեցական նորակազմյալ կարգերը։

 

Հայոց գրեր գյուտը

Մեծ Հայքի թագավորությունը 387 թ. բաժանվել էր ժամանակի տերությունների՝ Հռոմեական կայսրության և Սասանյան Իրանի միջև։ Վերջինիս տիրապետության տակ անցած հատվածում հայկական թագավորությունը շարունակում էր պահպանել իր կիսանկախ գոյությունը։ Արշակունյաց գահակալները և հայ քաղաքական էլիտան լուծումներ էին փնտրում այս նոր իրավիճակում։ Համաձայն Պատմահայր Մովսես Խորենացու՝ Խոսրով արքան (384-388 թթ.) որոշակի քայլեր ձեռնարկեց երկրի միասնությունը վերականգնելու ուղղությամբ։ Հայոց արքայի այս քաղաքականությունը հանդիպեց սասանյան կոշտ արձագանքին, իսկ Բյուզանդիան հրաժարվեց օգնություն տրամադրել։ Արդյունքում Խոսրովը անձնատուր եղավ Իրանի շահին ու զրկվեց գահից. «Եւ որովհետև Արկադ հրաժարվեց Խոսրովին կողմնակից դառնալ, նա օտար ազգերից ոչ ոքի օգնական չգտնելով և չկարողանալով ոչ դիմադրել և ոչ խուսափել Շապուհից, գնաց նրա մոտ» [9]։ Տիզբոն մեկնելուց հետո Խոսրովը ձերբակալվում է և հայոց նոր արքա է կարգվում նրա եղբայրը՝ Վռամշապուհը։ Վերջինիս օրոք (388-414 թթ.) վիճակն ավելի է ծանրանում, հայոց արքան ստիպված էր գործել սասանյան արքաների կանոններով։

Երկրի մասնատումը իր բացասական հետքն էր թողել նաև Հայաստանի տնտեսական կյանքի վրա: Հարևան տերությունները և նրանց անվերջ պատերազմները մեծ վնաս էին հասցրել երկրին, ջլատել տնտեսական ներուժը: Հայոց արքունիքի համար հրամայական էր տնտեսության, ինչպես նաև առևտրական ուղիների նկատմամբ վերահսկողության վերականգնումը։

Հայոց թագավորության մասնատումը հեռանկարում բերելու էր նաև հայոց եկեղեցու դիրքերի թուլացման, ինչը քաջ գիտակցում էր ժամանակի հոգևոր դասը և կաթողիկոս Սահակ Պարթևը (388-439 թթ.)։ Բացի ազդեցության կորստից՝ հայոց եկեղեցու առջև մեկ խնդիր էլ էր կանգնած: Շուրջ մեկդարյա կառույցը հոգ չէր տարել մայրենիով հոգևոր-կրոնական գրականության ստեղծելու մասին։ Ամենայն հավանականությամբ կրթությունը տարվել էր ասորերեն, հունարեն կամ պահլավերեն: Ակնհայտ էր, որ պետության թուլացման պայմաններում եկեղեցին նույնպես երերալու և տեղի էր տալու արտաքին ճնշումներին։

Փաստորեն, հայկական պետությունը կանգնած էր քաղաքական, տնտեսական և հոգևոր-կրոնական մարտահրավերների առջև, որոնք անհապաղ լուծումներ էին պահանջում: Ընդ որում, հայոց արքունիքի համար գործունեության միակ համեմատաբար ազատ դաշտը մշակութայինն էր։ Անհրաժեշտ էր ստեղծել կրթա-մշակութային կուռ համակարգ, որը տարածվելու էր ամբողջ հայոց աշխարհում, չէր առաջացնելու տերությունների դժգոհությունը և ամրապնդելու էր պետության ու եկեղեցու դիրքերը: Ահա այս մտորումներով էին տարված Վռամշապուհ արքան և Սահակ Պարթև կաթողիկոսը, երբ հայերեն գրերի ստեծման առաջարկով նրանց է դիմում Մեսրոպ Մաշտոցը:

Համաձայն սկզբնաղբյուրների՝ Մաշտոցը հելլենիստական կրթություն էր ստացել, ապա, Առավանի հազարապետության ժամանակ, ծառայության էր անցել Վաղարշապատի արքունական դիվանատանը: Ըստ նրա աշակերտ և վկայագիր Կորյունի՝ Մաշտոցը եղել է հաջողակ զինվորական, քաջածանոթ քրիստոնեական գրականությանը, միաժամանակ զբաղվել է արքունի գրագրությամբ. «Հասել էր Մեծ Հայաստանի Արշակունի թագավորների դուռը, կացել էր արքունի դիվանատանը՝ դառնալով արքայի տված հրամանի ծառայողը՝ ոմն Առավանի՝ մեր Հայոց աշխարհի հազարապետության ժամանակ: Նա տեղյակ ու հմուտ էր աշխարհական կարգերին, իր զինվորական արվեստով սիրելի էր դարձել իր զորականներին» [10]: Փաստորեն, զինվորական աշխարհիկ կրթությանն ու կարգերին ծանոթ Մաշտոցը ծառայության էր անցել դիվանատանը, որտեղ հնարավորություն էր ունեցել մոտիկից ծանոթանալու արքունական գործերին: Չի բացառվում, որ հազարապետ Առավանի անունը Կորյունը հատուկ է հիշատակել՝ ուսուցչի մասնակցությունը նաև տնտեսական գործերին մատնանշելու համար: Դիվանատանը աշխատանքից հետո, ըստ Կորյունի, Մաշտոցը դարձել է հոգևորական։

Այսպիսով, Մաշտոցը ռազմական, տնտեսական ու կրոնական լիազորություններով օժտված պաշտոնյա էր: Հետևաբար, չպետք է զարմանալ, որ նա բազմիցս կատարելու էր հայոց արքայի և կաթողիկոսի հատուկ հանձնարարությունները։

Նման առաջին հանձնարարություններից է եղել, թերևս, դեպի Գողթն Մաշտոցի ուղևորությունը: Այս գավառը վաղ միջնադարում ներկայանում էր ոչ միայն իր հեթանոսական բարքերով, այլև առևտրա-տնտեսական կարևոր դիրքով: Ըստ ուսումնասիրողների՝ 387 թ. պայմանագիրը կարգավորել է նաև Սասանյան Իրանի, Հռոմեական կայսրության և Արշակունյաց Հայաստանի առևտրային հարաբերությունները: Նշյալ պայմանագրով երեք երկրների վաճառականները զերծ էին մնալու միմյանց տարածքներում առևտուր անելուց և առքուվաճառքով զբաղվելու էին նախապես որոշված քաղաքներում: Ըստ պայմանավորվածության՝ Հայաստանում միասնական առևտրային կենտրոն էր դառնալու երբեմնի մայրաքաղաք Արտաշատը [11]։ Հաշվի առնելով, որ Նախիջևան-Գողթնով էր անցնում դեպի Արտաշատ գնացող գլխավոր ուղիներից մեկը, հայոց արքան անմիջական հսկողություն պիտի հաստատեր այդ ճանապարհի վրա: Գողթնում ուժեղ էր հին կրոնի կամ ավելի ճիշտ՝ զրադաշտականության հետևորդների ազդեցությունը [12]: Ունենալով հավատակիցների աջակցությունը, սասանյան առևտրականները կարող էին ընդլայնել իրենց ազդեցությունը այս գավառում: Հետևաբար, չպետք է բացառել, որ ռազմական, տնտեսական ու հոգևոր գործերին քաջատեղյակ Մաշտոցը մեկնել էր Գողթն հակապետական խմբավորումները չեզոքացնելու համար։

Ըստ ամենայնի, Մաշտոցին մեծ լիազորություններ էին տրվել, և նա կարող էր դիմել նաև կոշտ միջոցների [13]։ Ունենալով անգամ Գողթնի իշխանի աջակցությունը՝ Մաշտոցին այդպես էլ չի հաջողվում ցանկալի արդյունքներ գրանցել։ Սա ցույց է տալիս, որ Գողթնը վտանգավոր էր դարձել ոչ միայն հայոց եկեղեցու, այլև հայոց թագավորության համար։

Որևէ ուրախալի լուր չունենալով հայոց արքայի ու կաթողիկոսի համար՝ Մաշտոցը ստիպված էր այլ ելքեր փնտրել: Պետք էր տեղի բնակչությանը, հատկապես առևտրականներին, ընդգրկել հայկական թագավորության ծիրում, որը հնարավոր էր միայն քրիստոնեության ամրապնդման ճանապարհով։ Արքայական զորեղ աջակցության վրա հույս դնելն անօգուտ էր, անհրաժեշտ էր կիրառել փափուկ ուժի քաղաքականություն։ Պետք էր նախևառաջ քարոզչություն իրականացնել հայոց լեզվով, ուստի անհրաժեշտ էր սեփական գրանշաններն ունենալ։ Վերադառնալով մայրաքաղաք՝ Մաշտոցն իր մտահոգություններն է ներկայացնում Սահակ Պարթևին և Վռամշապուհ արքային։

Այսպիսով, Հայաստանի քաղաքական, կրոնական ու մշակութային էլիտաները փոխհամաձայնության էին եկել՝ ունենալով միասնական տեսլական հայոց գրերի ու դպրոցի ստեղծման հարցում:

Վռամշապուհ արքայի պատվիրած Դանիելյան գրերի փորձարկման ընթացքում Մաշտոցը հասկացավ, որ նախ պետք է հստակեցնել հայերենի հնչյունական կազմը: Երկամյա տքնաջան աշխատանքից հետո նա հայերենի հնչյունական համակարգում առանձնացրեց 36 հնչյուն: Սրանից հետո Մաշտոցը ստեղծեց նաև գրանշանները:

Գրերի գյուտից հետո անհրաժեշտ էր դպրոց ստեղծել։ Պարզ է, որ դպրոցը խարսխված էր լինելու քրիստոնեական գաղափարախոսության վրա: Անհրաժեշտ էր թարգմանել Սուրբ Գիրքը և քրիստոնյա մյուս ժողովուրդների, հատկապես՝ ասորիների և հույների կրոնագաղափարական գրականությունը: Այդ նպատակով Մաշտոցն ու իր աշակերտները ուղևորվում են քրիստոնեական կրթական կենտրոններ (Եդեսիա, Սամոսատ)՝ ծանոթանալու թարգմանական արվեստին, միևնույն ժամանակ թարմացնելու սեփական մատենադարանը: Ազգային դպրություն ունենալու և Աստվածաշունչը հայերեն թարգմանելու համար հարկ էր ստանալ նաև քույր եկեղեցիների, ինչպես նաև Հայաստանում նրանց կողմնակիցների աջակցությունը [14]։ Ըստ Կորյունի՝ այս կենտրոններում Մաշտոցին գրկաբաց են ընդունել և հավանություն տվել հայոց դպրոց ստեղծելու նրա և Սահակ Պարթևի նախաձեռնությանը: Վերադառնալով հայրենիք, Մաշտոցն առաջին դպրոցները հիմնադրում է Գողթնում և հարակից գավառներում: Ինչպես վկայում է Մովսես Խորենացին՝ «բոլոր գավառներում դպրոցներ հիմնեց և պարսից բաժնի բոլոր կողմերը սովորեցրեց» [15]։ Արշակունյաց Հայաստանում, հարակից Վրաստանում և Աղվանքում կրթօջախներ բացելուց զատ, առաջնահերթություն էր նոր դպրոցների հիմնումը բյուզանդական կայսրության հայկական տարածքներում։

Մաշտոցը ուղևորվում է Կ. Պոլիս և անձամբ հանդիպում Թեոդորոս Երկրորդ (401/408-450 թթ.) բյուզանդական կայսեր հետ, ստանալով նրանից հայկական դպրոցներ բացելու թույլտվություն: Համաձայնության գալով կայսեր և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի հետ՝ Մաշտոցը հաջողությամբ իրականացնում է նաև այդ առաքելությունը:

Դպրոցներում կրթություն էին ստանում ոչ միայն հոգևորականները, այլև ազատներն ու նախարարները։ Պատրաստվում էր մայրենիով կրթված մի սերունդ, որը շատ ավելի սերտ էր կապված լինելու հայրենիքի հետ։

Այսպիսով, վաղմիջնադարյան Հայաստանի աշխարհիկ, հոգևոր ու մշակութային էլիտաներին հաջողվեց ժամանակի մարտահրավերները վերածել խթանի ու քայլեր ձեռնարկել, որոնք վճռորոշ եղան հայոց հետագա ողջ պատմության համար։

 

———————————

[1] Toynbee A., A Study of History. London, 1989, pp. 97-127.
[2] Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Երևան, 1981, էջ 33:
[3] Boyce M., Zoroastrians. Their Religious Beliefs and Practices. London, Boston and Henley, 1979, p. 114-116.
[4] Մանասերյան Ռ., Հայաստանը Արտավազդից մինչև Տրդատ Մեծ, Երևան, 1997, էջ 137-201:
[5] Նույն տեղում:
[6] Ագաթանգեղոս, էջ 35-39:
[7] Նույն տեղում, էջ 39:
[8] Eusebius Phamphili. Ecclesiastical History (Books 6-10). Washingthon, 2005, pp. 220-221.
[9] Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1981:
[10] Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Երևան, 2005, էջ 39:
[11] Манандян Я., О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н. эры—XV в. н. эры), Երկեր, հտ. Զ, Երևան, 1985, էջ 76-81:
[12] Մարտիրոսյան Ա., Մաշտոց, Երևան, 1982, էջ 172:
[13] Նույն տեղում, էջ 170:
[14] Նույն տեղում, էջ 176-199:
[15] Մովսես Խորենացի, էջ 293։
Կարդալ նաև