Մաս 3. Ի՞նչ կարող է պատահել Լեռնային Ղարաբաղի հայերին

Ադրբեջանի հռետորաբանությունն ու կառուցողական առաջարկների կարիքը

Ադրբեջանական ղեկավարության և հանրային գործիչների` միջազգային և տեղական լսարաններին և նույնիսկ նույն ժամանակահատվածում տարբեր միջազգային լսարաններին ուղղված հռետորաբանության մեջ կան ակնհայտ հակասություններ: Նրանք հայտարարություններ են անում խաղաղության օրակարգի մասին` միևնույն ժամանակ հայերին սպառնալով նոր պատերազմով և պետական մակարդակով էթնիկ ատելություն հրահրելով նրանց նկատմամբ: 2020-ի Արցախյան պատերազմից հետո և հատկապես նոյեմբերի 10-ի հրադադարի պայմանագրին հաջորդած շրջանում Ադրբեջանի գործողություններն ահազանգում են կա՛մ ռազմական նոր հարձակում սկսելու և կամ էլ զորքերի սողացող առաջխաղացման մտադրության մասին` հանգեցնելով վերջերս զավթված տարածքներում հայերի էթնիկ բնաջնջման և արհեստական մարդասիրական ճգնաժամի միջոցով հայերի համար անտանելի կենսապայմաններ ստեղծելուն` միաժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնակառավարման մարմիններն անվանելով «անջատողական խմբեր»:

Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը փորձում է օգուտ քաղել իր ռազմական հաղթանակից: Սակայն Ադրբեջանի ոչ կառուցողական վարքագիծն ու ագրեսիվ հռետորաբանությունը չի կարող բնականոն համարվել միջազգային հանրության կողմից, որի որոշ կարմիր գծերի մասին ահազանգում է ԵՄ-ի 2022-ի մայիսի 31-ի հայտարարությունը:

Եթե Ադրբեջանը 2020-ի պատերազմի մեկնարկը և իր կողմից ՄԱԿ-ի ու ԵԱՀԿ-ի` ուժի կիրառման անթույլատրելիության հիմնարար սկզբունքի խախտումը արդարացրեց իր տարածքային ամբողջականության վերականգնման փաստարկով, ապա այդ փաստարկն այլևս գործուն չէ, քանի որ Ադրբեջանը զավթել է ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի շրջակա շրջանները, այլև նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի (ԼՂԻՄ) մի մասը: Ավելին, նույնիսկ տարածքային ամբողջականության գաղափարի չարաշահումը որևէ երկրի թույլ չի տալիս էթնիկ բնաջնջում կամ ճնշումներ իրականացնել իր իրավասության տակ գտնվող որևէ էթնիկ խմբի հանդեպ: Ըստ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1970-ին ընդունած 2625 (XXV) բանաձևի` «յուրաքանչյուր պետություն պարտավոր է զերծ մնալ ցանկացած բռնի գործողությունից, որը ժողովուրդներին […] զրկում է ինքնորոշման, ազատության և անկախության իրավունքից […] Ժողովուրդներին իրենց ազգային ինքնությունից զրկելու նպատակով ուժի կիրառումը նրանց անօտարելի իրավունքների և չմիջամտելու սկզբունքի խախտում է»: 

Հայերը միշտ կազմել են Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի բնակչության գերակշռող մեծամասնությունը (89.1% հայեր և 12.59% ազերիներ 1926-ին և 75.9% հայեր և 23% ազերիներ 1979-ին): Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման պահանջը չի կարող դիտարկվել որպես Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության խախտում: Նախ և առաջ, այն երբեք չի եղել անկախ Ադրբեջանի մաս, այլ եղել է միայն Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում: Երկրորդ, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդն ընդունել է Բանաձև 1244-ը, որը ճանաչում է նախկին Հարավսլավիայի տարածքային ամբողջականությունը և Կոսովոն` որպես դրա մաս, սակայն դա չխանգարեց Արդարադատության միջազգային դատարանին եզրակացնել, որ Կոսովոն անկախության միակողմանի հռչակագրով չի խախտել միջազգային իրավունքը:

ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները Լեռնային Ղարաբաղը չեն համարում Ադրբեջանի մաս, այլ տարածք, որի կարգավիճակը պետք է որոշվի փոխզիջման հիման վրա: Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի կամ բուն Հայաստանի նկատմամբ ցանկացած հետագա ռազմական ագրեսիա կհանգեցնի Ադրբեջանի ստիգմատիզացմանը  նույն կերպ, ինչպես ժամանակին եղավ նախկին Հարավսլավիայի և Ռուսաստանի դեպքում՝ համապատասխանաբար Կոսովոյում և Ուկրաինայում ռազմական ուժ կիրառելու հետևանքով: Եթե Ադրբեջանը շարունակի Արցախում էթնիկ բնաջնջում իրականացնել ռազմական ուժի կիրառման կամ ավելի փափուկ մեթոդներով նրանց հեռանալ հարկադրելու միջոցով, ապա ոչ միայն Ադրբեջանի, այլև միջազգային հանրության հեղինակությունը լուրջ վնաս կկրի, և դա ևս մի հարված կհասցնի միջազգային իրավակարգին:

Հայաստանի դերը

Ոմանք համարում են՝ քանի որ Հայաստանը կորցրել է Արցախի անվտանգության երաշխավորի իր դերը, իսկ Ռուսաստանը ստանձնել է այդ դերն իր խաղաղապահ զորամիավորման միջոցով, Լեռնային Ղարաբաղը դարձել է խնդիր Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև: 2020-ի նոյեմբերի 9-ից հետո պարզ չէ, թե Հայաստանն ինչպիսի լծակներ ունի Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հարցում: Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի իշխանությունների պաշտոնական դիրքորոշումները ոչ միշտ են համընկնում: Հայաստանն իրավունք չունի որոշելու Արցախի ապագան, քանի որ դա ոչ թե Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև տարածքային վեճ է, այլ Արցախում հայերի ինքնորոշման խնդիր: Լեռնային Ղարաբաղի տեղական իշխանությունները մշտապես հայտարարել են, որ համաձայն չեն ապրել Ադրբեջանի հսկողության ներքո: Արցախի հայերի` իրենց ապագան որոշելու իրավունքը ճանաչել են առանցքային արևմտյան գործընկերները, մասնավորապես ԱՄՆ դեսպան Լին Թրեյսին 2022-ի մայիսին և հատուկ հանձնակատար Տոյվո Կլաարը հունիսին:

Միաժամանակ, Հայաստանը շարունակում է Արցախի ներկայացուցիչը լինել  դիվանագիտական բանակցություններում, քանի որ վերջինս անմիջականորեն ներառված չէ դրանցում: Հայաստանը նաև շարունակում է տնտեսապես աջակցել Արցախին, քանի որ վերջինս միջազգային որևէ աջակցություն չի ստանում: Հայաստանը բարոյական իրավունք չունի լքել արցախահայերին և իր դերը պահպանելու պարտավորություն ունի:

Եթե Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը համեմատենք նմանատիպ այլ հակամարտությունների, օրինակ՝ Կոսովոյի հետ, ապա Ալբանիան 2000-ականներից հրաժարվել է Կոսովոյի կարգավիճակի կարգավորման գործընթացում իր անմիջական ներգրավումից, սակայն այդ ժամանակ միջազգային հանրությունը, ներառյալ ՄԱԿ-ը, ՆԱՏՕ-ն, ԵՄ-ն և ԵԱՀԿ-ը, լայն ներկայություն ունեին Կոսովոյում, աջակցություն էին տրամադրում անվտանգության, քաղաքականության և զարգացման ոլորտներում, և հակամարտության կարգավորման գործընթացն անցնում էր բնականոն հունով: 

Ի տարբերություն դրա, միջազգային հանրությունը լքել է Արցախը՝ խախտելով ՄԱԿ-ի «Ոչ մեկին մենակ չթողնել» սկզբունքը: Երբևէ չի եղել որևէ միջազգային կազմակերպություն, որը կնպաստեր Արցախում խաղաղության հաստատմանը, քաղաքական կարգավորմանը, հաստատությունների հիմնադրմանն ու զարգացմանը: Անգամ մարդասիրական աջակցությունը սահմանափակվել էր Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեով և ականազերծմամբ զբաղվող HALO Trust-ով: Ի տարբերություն Կոսովոյի կամ Արևելյան Թիմորի` Արցախն իր կառավարման հաստատությունները ձևավորել և ընտրությունները կազմակերպել է առանց միջազգային աջակցության: 2020-ի նոյեմբերի հրադադարն է՛լ ավելի խորացրեց Արցախի մեկուսացումը:

Կարգավիճակի, կառավարման և մարդու իրավունքների հիմնախնդիրներ

Եթե Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի լուծումն անհնար է եղել շատ ավելի բարենպաստ աշխարհաքաղաքական միջավայրում, ապա անիրատեսական կլինի փորձել այն լուծել ներկայիս բևեռացված և անկայուն միջավայրում, և դա ևս մեկ անգամ կհանգեցնի փակուղու: Հետևաբար, հարկ է մի քանի տարով կասեցնել կարգավիճակի հարցը՝ մինչև Արդարադատության միջազգային դատարանը (ԱՄԴ-ն) որոշում կայացնի Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման վերաբերյալ Միջազգային կոնվենցիայի դիմումի առնչությամբ (Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի): Այդ ընթացքում Ադրբեջանը պետք է ապացուցի, որ այն կատարում է ԱՄԴ-ի սահմանած միջանկյալ միջոցները Հայաստանի պահանջած իրավունքների պահպանման վերաբերյալ, և զերծ է մնում ցանկացած գործողությունից, որը կարող է վատթարացնել կամ երկարաձգել վեճը: Հայաստանը նույնպես պետք է ապահովի ԱՄԴ-ի սահմանած միջանկյալ միջոցներին համապատասխանությունը Ադրբեջանի հայելային հայցի կապակցությամբ: Ադրբեջանի կամ Հայաստանի կողմից միջանկյալ միջոցների ցանկացած խախտման մասին պետք է զեկուցվի Արդարադատության միջազգային դատարան: 

Նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանը խոսեց «կարգավիճակի նշաձողի իջեցման» անհրաժեշտության մասին, Ադրբեջանի իշխանությունները որևէ կարգավիճակ չառաջարկեցին Լեռնային Ղարաբաղին, բացի մշակութային ինքնավարության մասին անորոշ ակնարկներից: Ալանդյան կղզիների մոդելը, որ շրջանառում են որոշ ադրբեջանցի վերլուծաբաններ, մակերեսային և անիրական է թվում, քանի որ Ադրբեջանը` Եվրասիայի ամենաավտորիտար երկրներից մեկը, չի կարող համեմատվել Հյուսիսային Եվրոպայի ամենաժողովրդավարական երկրների հետ:

Ադրբեջանի իշխանությունները նաև չեն առաջարկել կառավարման որևէ մոդել և մարդու իրավունքների որևէ երաշխիք: Նրանք միայն անորոշ խոստումներ են տվել առ այն, որ էթնիկ հայերը նույն իրավունքները կունենան, ինչ Ադրբեջանի այլ քաղաքացիներ, մասնավորապես՝ մշակութային և սոցիալական իրավունքներ: Համընդհանուր մարդու իրավունքների լայն շարքը միայն մշակութային և սոցիալական իրավունքներով սահմանափակելը՝ անտեսելով քաղաքական և քաղաքացիական ազատությունները, անընդունելի է: Ըստ բոլոր համապատասխան միջազգային մարդու իրավունքների և իրավապաշտպան կազմակերպությունների, մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակն Ադրբեջանում ծայրահեղ վատ է, և ադրբեջանական իշխանություններն անգամ անդրազգային բռնաճնշումներ են կիրառում արտերկրում բնակվող ադրբեջանցի ակտիվիստների նկատմամբ, ովքեր քննադատաբար են արտահայտվում ադրբեջանական կառավարության վերաբերյալ: Չնայած խորացող մեկուսացմանը, Արցախը շատ ավելի ժողովրդավար է, քան Ադրբեջանը: Միաժամանակ, Ադրբեջանը ոտնահարում է նաև Լեռնային Ղարաբաղի հայերի սոցիալական և մշակութային իրավունքները` 2022-ի փետրվար-մարտ ամիսներին ստեղծելով մարդասիրական ճգնաժամ, յուրացնելով կամ ոչնչացնելով հայկական մշակութային ժառանգությունն ու աղավաղելով պատմությունը:

Ադրբեջանի ղեկավարությունն ու հանրային գործիչները հայտարարել են, որ հայերը կարող են ապրել Ղարաբաղում որպես Ադրբեջանի քաղաքացիներ: Սա ավելի շատ վերջնագիր է թվում, քան առաջարկ: Ի՞նչ կպատահի նրանց, եթե չընդունեն Ադրբեջանի քաղաքացիություն: Նրանց կսպանե՞ն, կարտաքսե՞ն իրենց բնօրրանից, թե՞ թույլ կտան ապրել առանց իրավունքների և ազատությունների:

Այս համատեքստում Լեռնային Ղարաբաղի ինքնակառավարման մարմիններն ու հաստատությունները պետք է անխաթար մնան մինչև կարգավիճակի հարցի լուծումը: Երբ Լեռնային Ղարաբաղում լինի պատշաճ միջազգային ներկայություն, միջազգային կազմակերպությունները կարող են լիազորված լինել օգնել նրանց կարողությունների ամրապնդման և հաստատությունների բարեփոխման հարցում, ինչպես դա իրականացվել է այլ հակամարտությունների և հետհակամարտյան գոտիներում:

Անվտանգություն և խաղաղության պահպանում

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ընթացքում տեղի է ունեցել երկու լայնամասշտաբ պատերազմ` 1988-1994 և 2020 թվականներին, և փոքրամասշտաբ պատերազմ 2016-ին. բոլորն էլ ուղղված են եղել հակամարտության ռազմական լուծմանը: Հակամարտության պատմությունը նաև ներառում է մի շարք զանգվածային կոտորածներ 1920-2020 թվականներին: Այս հոդվածաշարի երկրորդ մասում ուսումնասիրված մի շարք նմանատիպ հակամարտություններ վկայում են այն մասին, որ որևէ միջէթնիկ բարձր ինտենսիվության ժամանակակից հակամարտություն, որն ուղեկցվել է զինված բախումներով, էթնիկ բնաջնջման վտանգով և ռազմական ագրեսիայով, չի լիցքաթափվել կամ լուծվել առանց անվտանգության և մարդու իրավունքների միջազգային երաշխիքների: ՄԱԿ-ի խաղաղապահ առաքելություններն օգնում են երկրներին բարդ անցում կատարել հակամարտությունից խաղաղության, որից հետո ՄԱԿ-ի քաղաքական կամ խաղաղաշինական առաքելություններն աջակցում են քաղաքական երկխոսության և խաղաղության հաստատման հարցերում: Տարածաշրջանային կազմակերպությունները, ինչպիսիք են Աֆրիկյան միությունը, Եվրոպական միությունը, ՆԱՏՕ-ն և ԵԱՀԿ-ն, վերցնում են խաղաղության, անվտանգության և մարդու իրավունքների ապահովման գործում պատասխանատվության իրենց բաժինը: Բազմազգ խաղաղապահ ուժերը տասնամյակներ շարունակ գործել են և դեռևս գործում են Կոսովոյում և Կիպրոսում, իսկ Բոսնիա և Հերցեգովինայից և Արևելյան Թիմորից դուրս են բերվել, երբ դրանց կարիքն այլևս չկար:

2020-ին կնքված հրադադարի երկու նշանակալի խախտումները` երկու գյուղի զավթումն ու հայաթափումը և ռազմավարական նշանակություն ունեցող սարի գրավումը Հադրութի շրջանում 2020-ի դեկտեմբերին, և մեկ այլ գյուղի ու ռազմավարական նշանակություն ունեցող բլրի գրավումն Ասկերանի շրջանում 2022-ի մարտին, վկայում են Արցախում ներկայումս առկա խաղաղապահության բացերի մասին: Մասնավորապես, դրանք ի հայտ բերեցին խաղաղապահ առաքելության օրինական մանդատի անորոշության, գործունեության հստակ կանոնների և հաշվետվողական մեխանիզմների բացակայությունը, անվտանգային առումով միայն մեկ պետությունից կախվածության խնդիրն ու առաքելության բացառապես ռազմական բնույթը:

Ռուսաստանը հանդիսացել է հրադադարի միջնորդը, և ռուսական խաղաղապահ զորամիավորումը տեղակայվել է խաղաղություն պարտադրելու և 2020-ի Արցախյան պատերազմը դադարեցնելու նպատակով: Ռուսաստանը շարունակում է կարևոր դեր խաղալ Հայաստանի և Ադրբեջանի բանակցություններում, իսկ ռուսական ռազմական զորամիավորումն անվտանգության միակ երաշխավորն է Լեռնային Ղարաբաղում, և վայելում է տեղի հայկական իշխանությունների վստահությունը` իրենց անվտանգության պաշտպանության հարցում որևէ այլ միջազգային խաղացողի հստակ հետաքրքրության բացակայության պայմաններում:

Խաղաղապահ գործողությունները ստատիկ և կարծրացած չեն, այլ դինամիկ և ճկուն՝ կախված են իրավիճակի զարգացումից: Խաղաղություն պարտադրելը խաղաղապահ գործողության տեսակ է, երբ ռազմական ուժն օգտագործվում է որպես հարկադիր դիվանագիտության գործիք` ընթացող հակամարտությունը կանգնեցնելու, հրադադար հաստատելու կամ գործողությունների այլ տարրերի համար ապահով միջավայր ստեղծելու նպատակով, ինչպիսիք են դասական խաղաղապահ գործողությունները, որոնց հաջորդում են քաղաքական և խաղաղապահ առաքելությունները:

Այդպիսի օրինակներ են ՆԱՏՕ-ի ռազմական միջամտությունը Կոսովոյում 1999-ին, որից հետո ՆԱՏՕ-ի ղեկավարած KFOR գործողությունը մնաց որպես պաշտպանական ուժ, ինչին հաջորդեց ՄԱԿ-ի լայնածավալ խաղաղապահ առաքելությունը, ներառյալ ԵԱՀԿ-ն` որպես հաստատությունների հիմնադրման և ԵՄ-ն` որպես տնտեսության վերականգնման ոլորտներում առաջատար կազմակերպություններ, որոնց հետագայում փոխարինեցին ՄԱԿ-ի քաղաքական առաքելությունն ու ԵՄ իրավունքի գերակայության առաքելությունը: Կենտրոնական Աֆրիկյան Հանրապետությունում Ֆրանսիան տեղակայեց “Sangaris” խաղաղության պարտադրման գործողություն` միջկրոնական բռնությունն ու քաղաքացիական պատերազմը կանգնեցնելու համար, ինչին հետևեցին Աֆրիկյան Միության և Եվրամիության ուժերը, իսկ ավելի ուշ` լայնամասշտաբ ՄԱԿ խաղաղապահ առաքելությունն ու ԵՄ Ռազմական խորհրդատվական առաքելությունը:

Ադրբեջանի հանրային գործիչների կողմից ռուս խաղաղապահներին ապալեգիտիմացնելու փորձերը, հատկապես ուկրաինական ճգնաժամի պայմաններում, նրանց ներկայությունը ժամանակավոր որակելն ու նրանց ակնկալվող հեռացման մասին ակնարկները վաղաժամ են և մտահոգիչ: Դրանք չեն նպաստում խաղաղության և վստահության կառուցման գործընթացին:

Դրա փոխարեն, ներկայիս խաղաղապահ ճարտարապետությունը պետք է զարգանա՝ խաղաղապահության միջազգային նորմերին համապատասխան: Թեև դա ներկայիս աշխարհաքաղաքական միջավայրում ակնհայտ մարտահրավեր է, պետք է դիտարկել որևէ միջազգային կազմակերպության լիազորության ներքո գործող բազմազգ խաղաղապահ գործունեության մի շարք տարբերակներ` զինված հակամարտության և էթնիկ բնաջնջման վերսկսումը կանխելու, շփման գծի երկայնքով անվտանգությունը կայունացնելու և քաղաքական երկխոսությանը նպաստելու, Լեռնային Ղարաբաղում մարդու իրավունքների և կառավարման հիմնախնդիրները լուծելու համար.

1.Ռուսական խաղաղապահ գործողությունը պետք է մնա` Լեռնային Ղարաբաղի բարդ անվտանգությունը պահպանելու համար: Միևնույն ժամանակ, պետք է տեղակայել ԵՄ-ի Անվտանգության և պաշտպանության ընդհանուր քաղաքականության շրջանակներում գործող առաքելություն` անվտանգության ավելի փափուկ ասպեկտներն ապահովելու համար: Առաքելությունը պետք է լինի քաղաքացիական-ռազմական կամ իրավունքի գերակայության` առանց ռուսական խաղաղապահ մանդատի կրկնօրինակման և հիմնված լինի աշխատանքի բաժանման սկզբունքի վրա, եթե իհարկե չի տեղակայվում այն տարածքներում, որտեղ ռուս խաղաղապահները ներկա չեն:

Ադրբեջանն ինչու՞ պետք է համաձայնի այսպիսի առաքելության տեղակայմանը: Ռուսաստանն ինչու՞ պետք է համաձայնի խաղաղապահ առաքելությունը կիսել ԵՄ-ի հետ: ԵՄ-ն ինչու՞ պետք է հետաքրքրված լինի Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգությանը նպաստելուն, և Ռուսաստանն ու ԵՄ-ն ինչպե՞ս կարող են համագործակցել հակամարտության գոտում, երբ ուկրաինական պատերազմի հակառակ կողմերում են: 

Ադրբեջանը պետք է շահագրգրռված լինի ցույց տալ իր մտադրությունների բարի կամքը, այն է` հարգել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի անվտանգությունն ու իրավունքները: Ի լրումն դրա, Ադրբեջանը գնահատում է ԵՄ-ի հետ իր հարաբերությունները, և չկա Լեռնային Ղարաբաղում ԵՄ առաքելությունը խնդրահարույց համարելու որևէ օրինական պատճառ: 

Ռուսաստանը գուցե ցանկանա կիսել Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղապահ առաքելության բեռը, հատկապես շարունակվող ուկրաինական ճգնաժամի պայմաններում, որը հյուծում է իր ռազմական և տնտեսական ռեսուրսները: Ռուսաստանը գուցե նաև հետաքրքրված լինի ԵՄ-ի հետ համագործակցության եզրեր փնտրելով` իր ներկայիս միջազգային մեկուսացման համատեսքտում։

Որոշ քննադատներ մատնանշում են 2020-ին Թրամփի վարչակարգի` Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմը դադարեցնելու նպատակով սկանդինավյան խաղաղապահ ուժեր տեղակայելու մտադրության ձախողումը` որպես վկայություն առ այն, որ ԵՄ-ն հետաքրքրված չէ Հարավային Կովկասում անվտանգությանը նպաստելով: Սակայն իրավիճակն այն ժամանակ բոլորովին այլ էր: ԵՄ ընտրված երկրներից խաղաղապահների տեղակայումը 2020-ի հոկտեմբերին՝ ինտենսիվ ռազմական հարձակման ընթացքում և առանց որևէ կազմակերպության հովանու ներքո, անիրատեսական էր, քանի որ դա կլիներ խաղաղության պարտադրման գործողություն` առանց խաղաղապահ առաքելության համար անհրաժեշտ նախապայմանների: Բացի այդ, ԵՄ-ն Հարավային Կովկասում ունի Անվտանգության և պաշտպանության ընդհանուր քաղաքականության առաքելություն: Այն Վրաստանում գործում է որպես Եվրոպական միության մշտադիտարկման առաքելություն:

ԵՄ-ն կարևոր դեր ունի խաղաղապահպանության, հակամարտությունների կանխման և միջազգային անվտանգության գործում: Սա ԵՄ-ի՝ ամբողջ աշխարհում ճգնաժամերի կանխարգելման հարցում համընդհանուր մոտեցման անբաժան մասն է՝ թե՛ քաղաքացիական, և թե՛ ռազմական ռեսուրսների ներգրավմամբ: 2003-ից ԵՄ-ն ձեռնարկել է ավելի քան 37 քաղաքացիական կամ ռազմական առաքելություն և գործողություն Եվրոպայում, Աֆրիկայում և Ասիայում, որոնցից 18-ը դեռևս գործում են: ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ճգնաժամի պայմաններում ԵՄ-ն իր վրա է վերցրել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զուգահեռ միջնորդարար գործընթացի կազմակերպման դերը` փորձելով հակակշռել իր պասիվությունը 2020-ի Արցախյան պատերազմի ընթացքում, գործուն դեր ունենալ Հարավային Կովկասում և խուսափել Եվրոպական հարևանությունում հերթական պատերազմից: Քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը փոքր է, ներդրումը տարածքի խաղաղապահպանության գործում չի պահանջում մեծաթիվ անձնակազմի ներկայություն կամ մեծ ծախսեր եվրոպացի հարկատուների համար: Նոր ռազմական էսկալացիայի հետևանքներն ավելի ծախսատար կլինեն ԵՄ-ի համար, քան այդպիսի կայունացնող ուժը, ընդ որում՝ ոչ միայն ֆինանսապես, այլև աշխարհաքաղաքական և հեղինակության տեսանկյունից: Լեռնային Ղարաբաղում մեկ այլ էսկալացիայի կամ էթնիկ բնաջնջման դեպքում ԵՄ-ն կկանգնի ընտրության առաջ` Ադրբեջանից ստացվող նավթ և գազ ստանալու աշխարհաքաղաքական շահեր և հայերի մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության պաշտպանության արժեքային համակարգ:

Հաշվի առնելով այն, որ թե՛ Ռուսաստանը, թե՛ ԵՄ-ն հայերի և ադրբեջանցիների խաղաղ համակեցության կոչ են անում, Լեռնային Ղարաբաղում նրանք կարող են օրինակ դառնալ` կիսելով տարածքում իրենց խաղաղապահ դերերը: Բացի ԵՄ Ընդհանուր անվտանգության և պաշտպանության քաղաքականության շրջանակում հնարավոր լիազորությունից և 2020-ի նոյեմբերի հայտարարությունից, որը դարձել է ռուսական մանդատի հիմք, երկու առաքելությունները պետք է նաև մանդատ ստանան ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից՝ նույն բանաձևով: ԵՄ մշտադիտարկման առաքելությունը Վրաստանում և ռուսական զորքերը Հարավային Օսեթիայում տեղեկատվության փոխանակման և համագործակցության փորձ ունեն Միջադեպերի կանխարգելման և արձագանքման մեխանիզմների շրջանակում (IPRM), և այդ նախադեպի հիման վրա Լեռնային Ղարաբաղում կարելի է զարգացնել համագործակցության մեխանիզմներ: Ուկրաինայի պատերազմը չի կարող հավերժ շարունակվել, և ինչ-որ պահի Ռուսաստանն ու Արևմուտքը կարիք կունենան համագործակցել և գտնել ընդհանուր նպատակներ ու շահեր: Արցախը կարող է դառնալ այդպիսի համագործակցության սկիզբ:

2.ԵԱՀԿ հնարավոր խաղաղապահ գործողության մասին հղումն արվել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մի շարք առաջարկներում: Սակայն, ի տարբերություն ԵՄ-ի կամ ՆԱՏՕ-ի, ԵԱՀԿ-ն չունի ռազմական-քաղաքացիական խաղաղապահ առաքելության փորձ, այլ իրականացրել է միայն քաղաքացիական և մշտադիտարկման առաքելություններ: Ենթադրվում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղը փորձ կլիներ ԵԱՀԿ-ի համար, բայց ներկայումս կազմակերպությունը ճգնաժամի մեջ է, և առանցքային հարցերի շուրջ կոնսենսուս չկա: ԵԱՀԿ խաղաղապահների ներկայությունը կարող է լինել կազմակերպությունն ակտիվացնելու միջոց, եթե շահագրգիռ կողմերը քաղաքական կամք դրսևորեն: Այնուամենայնիվ, դա քիչ հավանական է:

3.Մյուս տարբերակը կարող է լինել ՄԱԿ-ի խաղաղապահ առաքելությունը, որը կմիավորի ռուսական խաղաղապահ զորակազմը և ԵԱՀԿ մյուս անդամ պետությունները, բայց նաև բաց լինի այլ երկրների համար, որոնք ցանկություն ունեն նպաստել Լեռնային Ղարաբաղում ՄԱԿ-ի խաղաղապահ գործողություններին: Ըստ նոր միջազգային խաղաղապահ առաքելություն ձևավորելու ՄԱԿ-ի ընթացակարգերի՝ հակամարտության մեջ ներգրավված երկրները չեն կարող խաղաղապահ ուժերի մաս կազմել: Միաժամանակ, հակամարտության կողմերը պետք է որոշումներ ընդունելու իրավունք ունենան այն հարցում, թե որ երկրները կարող են նպաստել տվյալ հակամարտության գոտում խաղաղապահությանը: Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում ադրբեջանական և հայկական կողմերը` Հայաստանի Հանրապետության կամ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները, պետք է համաձայնվեն Արցախում խաղաղապահպանությանը ցանկացած պետության մասնակցությանը:

Այս երեք տարբերակներից ցանկացածի` ԵՄ-ի, ԵԱՀԿ-ի կամ ՄԱԿ-ի խաղաղապահ գործողության տեղակայման դեպքում խաղաղապահ ճարտարապետությունը չպետք է բաղկացած լինի միայն ռազմական ներկայությունից: Այն պիտի ներառի նաև ԵՄ, ԵԱՀԿ կամ ՄԱԿ-ի քաղաքացիական բաղադրիչ, որը պետք է առանձին լինի Ադրբեջանում և Հայաստանում այդ կազմակերպությունների գրասենյակներից, որոնք կզբաղվեն քաղաքական, կառավարման, մարդու իրավունքների պաշտպանության, հումանիտար և զարգացման հիմնախնդիրներով: Այս միջազգային կազմակերպությունները պետք է ավելացնեն իրենց ջանքերը Հարավային Կովկասում խաղաղությանը, անվտանգությանը և զարգացմանը նպաստելու գործում` ՄԱԿ-ի «Ոչ մեկին մենակ չթողնելու» սկզբունքի համաձայն: Լեռնային Ղարաբաղը պիտի սկսի ստանալ միջազգային օժանդակություն:

4.Եթե ԵՄ-ն կամ ԵԱՀԿ-ն հետաքրքրված չեն Լեռնային Ղարաբաղում անվտանգությանը նպաստելով, ապա կարևոր է ՄԱԿ-ի մանդատ տրամադրել ռուս ռազմական խաղաղապահներին և ի լրացումը նրանց դերին, հիմնադրել ՄԱԿ-ի քաղաքացիական գրասենյակ: Եթե Լեռնային Ղարաբաղում միջազգային խաղաղապահ առաքելություն չտեղակայվի միջազգային կազմակերպությունների կամ առանձին ազդեցիկ երկրների կողմից մանդատ չտրամադրելու կամ հետաքրքրության բացակայության պատճառով, խաղաղությանն աջակցող ռուսական զորամիավորումը պետք է անորոշ ժամանակով շարունակի գործել այնտեղ: Ռուսաստանը ոչ մի պատճառով չպետք է դուրս գա Լեռնային Ղարաբաղից առանց՝ նախօրոք ծանուցման կամ իր խաղաղապահ ներկայության այլընտրանքային տարբերակի առկայության ապահովման: Զորքի դուրսբերման մասին պետք է տեղեկացնել 6-12 ամիս առաջ, քանի որ նոր միջազգային խաղաղապահ առաքելության տեղակայումն ու ուժերի ձևավորումը տևում է մոտավորապես մեկ տարի: Ո՛չ Ադրբեջանը, ո՛չ Արևմուտքը չպետք է ջատագովեն ռուսական խաղաղապահպանների զորամիավորման դուրսբերման օգտին, հակառակ դեպքում կոշտ կամ փափուկ էթնիկ բնաջնջումն անխուսափելի կլինի, և դա կվնասի ներգրավված բոլոր կողմերի` Ադրբեջանի, Ռուսաստանի և Արևմուտքի վարկանիշը:

Հակամարտության հանգուցալուծումը պետք է տևական լինի և նպաստի դրական խաղաղության: Թեև ներկայիս բևեռացված աշխարհաքաղաքական միջավայրում ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը միասնաբար չի գործում, սակայն խորհրդածությունն ու բանակցությունները պետք է շարունակվեն լրացուցիչ ձևաչափերում, օրինակ՝ Ռուսաստանի միջնորդությամբ աշխատանքային խմբեր, ԵՄ միջնորդությամբ հանդիպումներ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, Մինսկի խմբի ամերիկացի, ֆրանսիացի և ռուս համանախագահների մաքոքային դիվանագիտություն, որոնք վերածվել են բանագնացների և գործում են անհատապես: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության շուրջ բանակցությունները պետք է շարունակվեն` հակամարտության համապարփակ և երկարաժամկետ լուծման համար, անդրադառնան պատերազմի արմատական պատճառներին, երկարաժամկետ լուծումներ տրամադրեն բոլոր ոլորտներում և վստահություն ստեղծեն անկեղծ հաշտեցման և կայուն խաղաղության նկատմամբ: