Հակամարտության զարգացման գործում ԽՍՀՄ ամենաակնառու ներդրումը 1920-ականների սկզբին կատարված տարածքային և քաղաքական կարգավորումներն էին: Շատ բան է գրվել այն մասին, թե ինչպես 1920-ականներին բոլշևիկների առաջարկած լուծումները հող նախապատրաստեցին ապագա հակամարտության համար։
Հետադարձ հայացք ձգելով, տպավորություն է ստեղծվում, որ Ադրբեջանի կազմում հայկական էթնիկ մեծամասնությամբ ինքնավար միավոր ստեղծելով Մոսկվան դանդաղ գործողության ռումբ էր նախապատրաստում։ Հայերից և ադրբեջանցիներից շատերի մոտ, նաև արևմտյան որոշ երկրներում տարածված է տեսակետը, թե բոլշևիկները միտումնավոր էին դանդաղ գործողության նման ռումբը պատրաստում և սա բոլոր կայսրություններին բնորոշ «բաժանիր, որ տիրես» սկզբունքի ոգով՝ խեղված ու ցինիկ քայլ էր:
Ակնհայտ է, որ կողմերը տարբեր կերպ են մեկնաբանում տեղի ունեցած անարդարությունը. հայերը կարծում են, որ այս հողերը Հայաստանի մաս պիտի կազմեին, ադրբեջանցիները՝ որ այն չպիտի ինքնավար միավորի կարգավիճակ ստանար:
Իմ անձնական կարծիքով, ստեղծված իրավիճակը ոչ այնքան բոլշևիկների միտումնավոր ու դաժան ծրագրի արդյունք էր, որքան անհաջող փոխզիջում՝ ժամանակի ոգով քաղաքական հաշվարկների արդյունք: Բոլշևիկները ստիպված էին հաճոյանալ դաշնակից թուրք քեմալականներին, և Ադրբեջանը, շնորհիվ նավթի պաշարների, ռազմավարական առումով շատ ավելի կարևոր էր: Մյուս կողմից, նրանք չէին ուզում վերջնականորեն վանել հայերին: Ամեն դեպքում, անկախ 1920-ականների սկզբին բոլշևիկյան առաջնորդների հաշվարկներից, արդյունքում ստեղծվեց այն ռումբը, որը տասնամյակներ անց պայթելու էր:
Չնայած պաշտոնական կոմունիստական գաղափարախոսության բացահայտ հակաազգայնական բնույթին և ազգայնական շարժումների դաժան ճնշմանը, տարօրինակ կերպով, խորհրդային վարչակարգը պարարտ հող էր ստեղծում խորհրդային հանրապետություններում էթնիկ հիմքով ազգաստեղծման գործընթացների համար, ինչն անխուսափելիորեն հանգեցնելու էր էթնիկ հակամարտությունների։
1988թ. հակամարտությունը պայմանավորել միայն խնդրին 1920-ականներին տրված լուծումով, չափազանց պարզ կլիներ։ Ի վերջո, հայերն ու ադրբեջանցիները 70 տարի միևնույն պետության քաղաքացիներ են եղել, իսկ 1980-ականների վերջին 20-ականների դեպքերը հին պատմություն էին: Այդուհանդերձ, հայերի և ադրբեջանցիների միջև տարաձայնությունները չէին մոռացվել, և 1980-ականների վերջերին այն հանգեցրեց պայթյունի, որը ցնցեց ամբողջ տարածաշրջանը: Հասկանալու համար, թե ինչու 1988թ. հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը նման ուժով բորբոքվեց, պետք է հիշել, թե ինչպես էր Խորհրդային Միությունը փորձում կարգավորել ազգամիջյան հարաբերությունները, այսինքն՝ խորհրդային «ազգային քաղաքականությունը»: Իրականում, չնայած պաշտոնական կոմունիստական գաղափարախոսության բացահայտ հակաազգայնական բնույթին և ազգայնական շարժումների դաժան ճնշմանը, տարօրինակ կերպով, խորհրդային վարչակարգը պարարտ հող էր ստեղծում խորհրդային հանրապետություններում էթնիկ հիմքով ազգաստեղծման գործընթացների համար, ինչն անխուսափելիորեն հանգեցնելու էր էթնիկ հակամարտությունների։
Ազգաստեղծում առանց ազգայնականների. Սովետների ազգային քաղաքականության պարադոքսները
Երբ խոսքը վերաբերում էր ազգայնականության և ազգային ինքնության հարցերին, կուսակցության քաղաքականությունը երկդիմի էր դառնում, եթե ոչ շիզոֆրենիկ: Չնայած ազգայնականության բացահայտ դրսևորումները ԽՍՀՄ-ում խստորեն արգելված էին, խորհրդային համակարգը հանրապետություններում էթնիկ հիմքով ազգաստեղծման համար գործիքներ էր տրամադրում էթնոկրատիկ էլիտաներին: Մի կողմից, գրեթե բոլոր խորհրդային կառավարությունները, Լենինից մինչև Բրեժնև և Անդրոպով, հալածում էին ազգայնական շարժումները, Կոմունիստական կուսակցության նվիրյալ անդամներն անգամ կարող էին մեղադրվել ազգայնական հայացքներ սերմանելու համար և հայտնվել ԳՈՒԼԱԳ-ում, էլ չասած մինչխորհրդային «բուրժուական ազգայնական» կուսակցությունների (օրինակ՝ Դաշնակցության) կամ ընդհատակյա ազգայնական խմբերի անդամները, մյուս կողմից, Խորհրդային Միությունը գործնականում հաճախ խթանում էր ազգայնականությունը՝ վերջինիս լայն ընկալմամբ, այնպես, ինչպես այն սահմանում է ազգայնականության խնդիրների ուսումնասիրությամբ զբաղվող թերևս ամենաճանաչված հետազոտողներից մեկը՝ Էռնեստ Գելները՝ որպես «քաղաքական սկզբունք, որը ենթադրում է քաղաքական և ազգային միավորների համընկնում»:
Խորհրդային Միության ոչ միայն էթնիկ-տարածքային կառուցվածքն էր հիմնված ինստիտուցիոնալացված ազգությունների վրա, այդպիսին էին նաև քաղաքացիական և մշակութային պրակտիկաները: Բավարար է հիշել խորհրդային անձնագրերը, որոնցում նշվում էր «ազգությունը»՝ էթնիկ պատկանելության ընկալմամբ (Հայաստանի անկախացումից հետո այն հանվեց անձնագրերից, սակայն, չգիտես ինչու, Հայաստանի կառավարությունը վերջերս վերականգնեց այդ նշումը՝ ներքին գործածման նույնականացման քարտերում): Մոսկվային ամբողջապես ենթակա խորհրդային հանրապետությունները, այդուհանդերձ, ունեին ոչ միայն ազգային պետությանը հատուկ այնպիսի խորհրդանշական ատրիբուտներ, ինչպիսիք դրոշը և հիմնն են, այլև ազգային լեզվով կրթական համակարգ և պետական ապարատ (թեև ազգային լեզուների գործածության աստիճանը տարբեր էր դեպքից դեպք): Խորհրդային Միության նույնիսկ մշակութային և գիտական կյանքի հիմքում հստակ էթնիկ-ազգային բաժանում կար՝ ըստ ազգային տարածքների. խորհրդային յուրաքանչյուր հանրապետություն գիտությունների իր ակադեմիան ուներ, ինչպես նաև մշակութային իր կազմակերպությունները՝ գրողների, կոմպոզիտորների, նկարիչների միություններ և այլն:
Խորհրդային Միության էթնիկ-դաշնային այսպիսի կառուցվածքը հիմնված էր այն գաղափարի վրա, որ յուրաքանչյուր տարածքային միավոր իր «տիտղոսակիր ազգությունն» ունի, այսինքն՝ այդ միավորի կազմում մեծամասնություն կազմող էթնիկ մի խումբ, որով և կոչվում է այն (այս իմաստով Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը բացառություն էին, թերևս, ոչ միակը ԽՍՀՄ-ում): Գործնականում «տիտղոսակիր ազգության» կարգավիճակը սեփականության իրավունք էր նշանակում, այսինքն՝ տվյալ տարածքային միավորի սահմաններում իշխանության իրավունքը «տիտղոսակիր» էթնիկ խմբին էր պատկանում: Այս դիրքից օգտվելով, «տիտղոսակիր» խմբի ներկայացուցիչները խորհրդային «իրենց» հանրապետություններում ներգրավվում էին էթնիկ ազգաստեղծման գործընթացներում՝ հաճախ «ոչ տիտղոսակիր» փոքրամասնությունների հաշվին: Արդյունքում, ինքնավար միավորներ ունեցող փոքրամասնություններն ավելի մեծ հավանականությամբ էին դիմադրելու «տիտղոսակիր» խմբի ճնշմանը, ինչն իր հերթին ավելի իրական էր դարձնում հակամարտության հնարավորությունը։ Իսկ Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում հայերը կարող էին նաև Հայաստանի աջակցությանը ապավինել: Հավելենք էթնիկ տարաձայնությունների պատմական հիշողությունը, և հակամարտությունն արդեն անխուսափելի է թվում:
Երբ սկսվեց հայ-ադրբեջանական «հիշողության պատերազմը», այն կենտրոնացավ հին և միջին դարերի վրա: Տարօրինակ կարող է թվալ, որ պատմության այդ վաղ շրջանին առնչվող քննարկումները կարող էին քաղաքական նման նշանակություն ստանալ, բայց խորհրդային համակարգի տրամաբանության մեջ այս ամենը ավելի քան բնական էր:
«Մարտական գործողությունների» հիմնական թատերաբեմը «Կովկասյան Ալբանիա» կիսաառասպելական պատմական երկիրն էր: Ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքի մեծ մասը անտիկ շրջանում և վաղ միջնադարում «Ալբանիա» (Աղվանք) անվանումով էր հայտնի: Խորհրդավոր այս թագավորության և դրա ժողովրդի մասին քիչ բան է հայտնի, թեև գիտականորեն ընդունելի է, որ էթնիկ առումով «ալբանացիները» երբեք միատարր չեն եղել, և որ Կովկասյան Ալբանիայի թագավորության բնակչությունը բաղկացած է եղել էթնիկ տարբեր խմբերից, որոնք, հավանաբար, կապ ունեն ժամանակակից Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդների հետ: Այնուամենայնիվ, 1960-ական թվականներից ադրբեջանցի գիտնականները փորձում էին արդարացնել հայաբնակ Ղարաբաղի կարգավիճակը Ադրբեջանում, պնդելով, որ Ղարաբաղը միշտ էլ Կովկասյան Ալբանիայի մաս է եղել՝ «ալբանացի» բնակչությամբ: Ավելորդ է ասել, որ այս դեպքում «ալբանացիները» վերածվում են ժամանակակից ադրբեջանցիների նախնիների, իսկ Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում ապրող հայերը՝ «հայացված ալբանացիների»:
Այսօր, օգտվելով հետահայաց վերլուծության շռայլությունից, հեշտ է տեսնել, որ նման բանավեճերը «սոցիալիստական ինտերնացիոնալիզմի» լույսի ներքո զարգացող լուրջ հակասության ախտանիշերից էին:
Այս տեսության ամենահայտնի ջատագովը Զիյա Բունիաթովն էր, ժամանակի ամենաազդեցիկ ադրբեջանցի պատմաբաններից մեկը: 1965թ. նա հրատարակեց իր «Ադրբեջանը 7-ից 9-րդ դարերում» ռուսերեն աշխատանքը, որում շարադրված էր ադրբեջանցիների ծագման իր տեսլականը. համաձայն նրա մոտեցման՝ ադրբեջանցիները ալբանացիների ժառանգներն են: Ալբանիան, Բունիաթովի կարծիքով, ձգվում էր Սևանա լճից մինչև Կասպից ծով, այսինքն՝ ընդգրկում էր ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղը, այլև Հայկական ԽՍՀ-ի զգալի մասը: Այս թագավորության բնակչությունը, ըստ Բունիաթովի, միատարր մի էթնոս էր՝ «ալբանական ժողովուրդը» (албанская народность), որին նա այսօրվա ադրբեջանցիների անմիջական նախնին էր համարում: Նրա կարծիքով, թեև պատմության ընթացքում ադրբեջանցները սեփական լեզուն ալբաներենից թյուրքականի են փոխել, քրիստոնեությունից անցել իսլամի, և, նույնիսկ, ինքնաանվանումն են փոխել, այնուամենայնիվ, ալբանացիները և ադրբեջանցիները, ըստ էության, էթնիկ առումով միևնույն ժողովուրդն են:
Բունիաթովի տեսության քաղաքականապես ամենից պայթյունավտանգ մասը հայերի և «ալբանացիների» հարաբերություններին է վերաբերում: Ըստ նրա, քրիստոնյա ալբանացիները ամբողջ պատմության ընթացքում ենթարկվել են հայ հոգևորականների ճնշումներին և նրանց կողմից վարվող ձուլողական քաղաքականությանը, որի արդյունքում էլ կորցրել են իրենց բուն «ալբաներեն» լեզուն և վերցրել հայերենը: Ավելին, Բունիաթովը պնդում էր, որ տարածաշրջանում գերիշխող արաբների աջակցությամբ հայ հոգևորականները «ալբանական» բոլոր գրական տեքստերը թարգմանել են հայերեն և ապա ոչնչացրել բնագրերը։ Այս կերպ Բունիաթովը փորձում էր պատասխանել հարցին, թե ինչու այսօր ալբանական գրականության հայտնի գրեթե ոչ մի նմուշ չկա (Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» աշխատությունը, որը Բունիաթովը ալբանական է համարում, գրվել է հայերեն): Բունիաթովի տեսություններից բխում էր, որ Խորհրդային Ադրբեջանի, այդ թվում Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում ապրող հայերը, փաստորեն, «իրական» հայեր չեն, նրանք կովկասյան ալբանացիների ժառանգներն են, և, հետևաբար, ավելի մոտ են ադրբեջանցիներին, քան հայերին:
Հայ պատմաբանների արձագանքը կոշտ էր: Նրանք պնդում էին, որ Բունիաթովի տեսության հիմքում չկա որևէ պատմական ապացույց, մասնավորապես՝ այդպիսիք բացակայում են Կովկասյան Ալբանիայի սահմաններին և հայ-ալբանական հարաբերությունների պատմությանն առնչվող նրա պնդումներում: Բունիաթովին քննադատել էր նաև ամերիկացի գիտնական Ռոբերտ Հյուսենը, որն իր աշխատանքներից գրագողության դեպքեր էր հայտնաբերել նրա գործերում։ Այնուամենայնիվ, Բունիաթովն ու նրա հետևորդները շարունակում էին զարգացնել իրենց տեսությունը: Այսպես, Բունիաթովի գաղափարները շարունակություն գտան ադրբեջանցի մեկ այլ պատմաբան՝ Ֆարիդա Մամեդովայի «Կովկասյան Ալբանիայի քաղաքական պատմությունը և պատմական աշխարհագրությունը» դոկտորական ատենախոսությունում, որը լույս տեսավ 1986թ.: Մամեդովան ոչ միան վերարտադրում էր Բունիաթովի «բռնի ձուլման» թեզը, ավելին՝ նա պնդում էր, որ Արցախի «հայացված ալբանացիները» պահպանել են իրենց «ալբանական ինքնությունը» մինչև 18-19-րդ դարերը, թեև խոստովանում էր, որ նրանց լեզուն հայերենն է եղել։ Հաջորդող շրջանը, որի ընթացքում հայ պատմաբանները քննադատում էին Մամեդովային, իսկ ադրբեջանցիները՝ պաշտպանում, շարունակվեց մինչև 1980-ականների վերջերը, երբ հակամարտությունն այլևս միայն «հիշողության պատերազմներով» չէր սահմանափակվում:
Ակնհայտ է, որ այսօր այդ բանավեճերը, հակամարտության պատմությունը դիտարկելիս, երկրորդական կարող են թվալ: Բայց այդ ժամանակ դրանք ազդանշան էին, որ ինչ-որ բան է տեղի ունենում: Ակնհայտ է նաև, որ ես հեռու եմ պնդումից, թե միջնադարյան պատմության վերաբերյալ այս տարաձայնությունները հակամարտության հիմնական պատճառներից են եղել: Սակայն այսօր, օգտվելով հետահայաց վերլուծության շռայլությունից, հեշտ է տեսնել, որ նման բանավեճերը «սոցիալիստական ինտերնացիոնալիզմի» լույսի ներքո զարգացող լուրջ հակասության ախտանիշերից էին:
Մենք կարող ենք տեսնել, թե ինչպես առանձին հանրապետություններում ազգաստեղծմանն աջակցող խորհրդային քաղաքականությունը, որը նաև ճնշում էր ազգայնականության հանրային դրսևորումները, ոչ միայն չէր օգնում, այլև սրում էր հակադրությունները, ծայրահեղականացնելով կողմերին և որևէ տարածք չթողնելով կառուցողական քննարկման համար։
Ակնհայտ է, որ շատ հարցեր են բաց մնացել: Մի՞թե հնարավոր չէր, որ ժամանակի քաղաքական առաջնորդները նկատեին վտանգավոր միտումները և փորձեին շտկել իրավիճակը՝ նախքան այն դուրս կգար վերահսկողությունից: Կա՞ր արդյոք հակասությունները հարթելու հնարավորություն՝ չհասցնելով դրանք բռնի հակամարտության պայթյունի: Ե՞րբ է հատվել վերադարձի կետը, որից հետո փոխզիջումն այլևս անհնար էր: Հավանաբար, մենք երբեք չենք իմանա այս հարցերի պատասխանները:
EVN Report-ը շնորհակալություն է հայտնում «Ֆրիդրիխ Էբերտ» հիմնադրամին (Friedrich Ebert Stiftung, FES) համագործակցության և աջակցության համար:
