Զրոյական կէտ. Սփիւռքեան խնդիրին վերադարձը

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի:

Քառասունչորսօրեայ պատերազմը Սփիւռքին համար պիտի հանդիսանա՞յ դարձակէտ ինքնիր մասին մտածելու և Սփիւռքեան oրակարգ կամ նախագիծ ճշդելու համար: Պատերազմէն առաջ/յետոյ բաժանման գիծ մը պիտի զարգանա՞յ սփիւռքեան մտածողութեան մէջ ե՛ւ տեսական բանաձևումներու բանավէճի զարգացման համար ի խնդիր իր գոյավիճակի ընկալման յստակացման, ե՛ւ մարդուժի և ֆինանսներու սահմանափակումներու և աշխարհասփռուածութեան պայմաններու մէջ գործնական նախաձեռնութիւններու առաջնահերթութեանց ճշդումին համար:

Նման հարցադրումներու բանաձևումի մեկնակէտ կը հանդիսանան հինգ դիտարկումներ:

read in English

Ground Zero: Back to the Question of the Diaspora

Առաջին, հակառակ սփիւռքագիտութեան յառաջընթացին և ստեղծած հետաքրքրութեան, Սփիւռքեան գործընթացը համայնքներու ոլորտին մէջ ամենալայն ու բազմատեսակ աշխատանքային դաշտերու հասկացողութեամբ, գիտակցաբար թէ «ընթացիկի ուժ»ի, կամ՝ «իներցիա», հանգստաւէտութեան թելադրանքով, ի մասնաւորի 1988-էն (Արցախեան շարժում և երկրաշարժ) սկսեալ և մասնաւորաբար 1991-էն (անկախութիւն) յետոյ, մտածուած և նախաձեռնուած է հայրենիքի հետ ուղղահայեաց յարաբերութիւններու ոլորտին մէջ:

Երևոյթը հարազատ է հայրենիքէն դուրս ապրող աշխարհացրիւ և համայնքներու մէջ կազմակերպուած հայութիւնը իմաստաբանականօրէն որպէս «Սփիւռք» բնորոշելու սկսած ազգային քաղաքական մտածողութեան մը առաջացուցած յարացոյցին, և անոր հետևումով զարգացած բառապաշարով յատկանշուած խօսոյթին: Այսինքն պարզեցնելու համար ինքնին առանձին քննարկման հրաւիրող թեմայ մը, սփիւռքեան գոյավիճակը «բնական» չի կրնար ըլլալ, լոկ «սպասման» իրավիճակ մըն է, ըստ Աւետիս Ահարոնեանի[1]: Սփիւռքի մէջ ազգային ինքնութեան «նահանջ»ը, Շահնուրեան իմաստով, Սփիւռքի մէջ աքսորեալ հայուն մահուան սպառնալիքը [2], և «փրկութեան» միակ միջոցը հայրենադարձութիւնն է, կամ «Մեծ Երազ»ը միտքը պատկերաւորելու համար Գերսամ Ահարոնեանի 1964-ի գրքի (Մեծ Երազի ճամբուն վրայ) խորագրէն յղացքի փոխ-առումով: Այդ թէկուզ և երբեք որպէս Սփիւռքեան տեսութիւն չբանաձևուած[3] յարացոյցը այնուամենայնիւ, ջ հայկական գերիշխան պետութեան մը բացակայութեան պայմաններուն մէջ (1920-1991), Սփիւռքին յատուկ էր այնքան որ, թերևս հակասականօրէն, գոյավիճակի մը ամրագրման եւ հայապահպանման հաստատութիւններու ծնունդ տուաւ: Խօսքը կը վերաբերի թերևս գերագոյն օրինակներու կարգով Համազգայինի (1928) և Թէքէեանի (1947) նման մշակութային միութիւններու ճամբով ծաւալուած գործունէութեան ե՛ւ տեսլականին, ե՛ւ գործնական նախաձեռնութիւններուն, բայց նաև բարեսիրական գործի թէ համայնքներու հասարակական կեանքի կազմակերպման և, թէ 1965-էն յետոյ, Հայ Դատի պահանջատիրութեան աշխատանքներուն:

Երկրորդ՝, այդ յարացոյցը ճգնաժամի մէջ մտաւ դեռևս 1970-ականներուն, երբ ակադեմական շրջանակներու մէջ, քաղաքական մտածողութեան մակարդակով թէ գրական նորարութեանց ընդմէջէն, Սփիւռքեան երևոյթը իր ինքնուրոյնութեան մէջ մտածելու առաջին փորձեր եղան, որոնք այնպէս ալ գերիշխող «նահանջ»ային յարացոյցը չկարողացան փոխարինել: Այդուհանդերձ, մեկնակէտ եղան սփիւռքեան «էսթեպլիշմընթ»ի հանգստաւէտութիւնը խանգարող քննադատական մտածողութեան մը: Սփիւռքեան ինքնուրոյնութիւնը «մոռացութեան» ենթարկուեցաւ 1990-ականներուն անկախութեան և Արցախեան առաջին պատերազմին ու ազատագրութեան խանդավառութեան մէջ: Պահը, կարծես, եկած էր Սփիւռքը կազմաքանդելու, կամ, առնուազն, ցարդ հայապահպանման թէ Հայ Դատի աշխատանքներու ֆինանսական եւ մարդուժի այն ներդրումը որ կը կատարուէր հոն վերուղորդելու դէպի հայրենիք: Իրականութիւնը սակայն բոլորովին տարբեր էր. հայրենադարձութիւնը ոչ միայն զանգուածային չէր այլ բացառութիւն, մինչ զանգուածային իրողութիւն էր Հայաստանէն արտագաղթը հիմնականօրէն ընկերա-տնտեսական պատճառներով: Այդ արտագաղթին, առանց շատ մտածելու տրուեցաւ «նոր Սփիւռք» սահմանումը ի տարբերութիւն «աւանդական» Սփիւռքին, ինչ որ ե՛ւ մտածողութեան, ե՛ւ գործնական մակարդակի վրայ շփոթը աւելցուց: Վահէ Օշականի նման Հայաստան-Սփիւռք առաջին համաժողովին (1999) Մաշտոցեան ուղղագրութեան վերահաստատման պահանջը բարձրաձայնելու և ազգային «մէկ մշակոյթ»ի լոզունգը հարցականի տակ դնելու համարձակութիւնը ունեցած յանդուգն մտաւորականները հազուագիւտ էին: Հազուագիւտ էին նաև Սփիւռքի մէջ սթափելու կոչերը, ինչպէս նոյնինքն Վահէ Օշականի «Վտանգ»ը յօդուածը, որ արտատպուած է, ի միջ այլոց, Փարիզի Կամքին 3 Մայիս 2000 թուականի համարին մէջ[4]: Դարձեալ առանձին քննարկման նիւթ է անկախութենէն յետոյ Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւններու զարգացումը, ուր խաղի օրէնքները որոշողը բացառաբար հայրենի պետութիւնը եղած է[5]: Ինչ որ կարևոր է հոս վեր առնել՝ ի մասնաւորի քսանմէկերորդ դարու անկիւնադարձին նկատելի Սփիւռքի մէջ ինքուրոյն ձևով մտածելու քննադատական մօտեցումի ամրագրուող միտումներուն և գործնական նախաձեռնութիւններու (Արևմտահայերէնի ուսուցման արդիականացում, արխիւներու թուայնացում, համացանցային ծրագիրներու մէջ արԵմտահայերէնի ընդգրկում, Սփիւռքեան իրականութեան առաջին հանրային հարցախոյզեր…) բազմացումն է, որ թերևս ուղի հարթէ յարացուցային փոփոխութեան և մինչև իսկ Սփիւռքի տեսութեան բանաձևումին:

Երրորդ, 2020 թուականի Քորոնաժահրի պատճաժով համաշխարհային մասշտապով հանրային առողջապահական ճգնաժամը,քաղաքակրթաթական անցումի, թերևս այլակերպումի , ժամանակաշրջան մը բացած է: Ժահրի համատարած անորոշութեան մէջ համընդհանուր հասկացողութիւն մը կայ, որ նոյնիսկ անոր յաղթահարումէն յետոյ աւելի ճիշդ պիտի ըլլայ «նոր նորմալ»ի մը իրողութիւնը հաստատագրել քան մտածել որ ցարդ ծանօթ «նորմալ»ի մը վերադարձ տեղի ունենայ: Յստակ իմաստով դժուար է այս բանաձևումի մնայուն անդրադարձը անմիջականօրէն տեսնել, թէև առօրեայի օրինակները չեն պակսիր: Եւ թերևս միայն այդ «նոր նորմալ»ի խօսոյթին ընկալումին փորձն է որ կրնայ հաւաքական գիտակցութիւն մը ստեղծել տեղի ունեցող/ունենալիք/իրականացուելիք փոփոխութեան մասին: Այն ինչ որ իրողութիւն է ամբողջ մարդկութեան համար չի կրնար անտեսուիլ ընդհանրապէս հայկական և մասնաւորաբար սփիւռքեան իրականութեան համար:

Չորրորդ, քառասունչորսօրեայ պատերազմի աւարտէն անմիջապէս յետոյ, քաղաքական վերլուծաբան մը  անդրադառնալով Երևանեան առօրեային ըսաւ թէ «կեանքը բոլորովին նորմալ է»: Պատերազմի և նուաստացուցիչ անձնատուութեան իրողութիւններէն անմիջապէս յետոյ անխուսափելիօրէն ընդվզեցուցիչ թուացող «նորմալ կեանք»ի այդ բնորոշումը, նախադասութեան ամենապարզ, բառացի կամ ֆրանսերէնով՝ terre- à -terre հասկացողութեամբ այնքան ալ սխալ չէր: Ի վերջոյ, շարքային քաղաքացիին համար առօրեան ինքզինք կը պարտադրէ: Հաստատումը, անշուշտ, լուռ կ’անցնէր այդ «նորմալ»ի աւելի մանրամասն քննարկման վրայէն, ի մասնաւորի՝ պատերազմի ու պարտութեան աղէտէն յետոյ անոր զարգացման հասարակական գործընթացին կամ քաղաքական պայքարին վրայէն: Կը ձգէր «թեթևութեան» այնպիսի տպաւորութիւն մը, որուն համաձայն քառասունչորսօրեայ պատերազմը պատերազմ չէր, այլ՝ արտասովոր միջադէպ մը, որ անցաւ, և որուն աղետալի յետոն կարելի է ընթացիկ բանականութեամբ վերլուծել: Քիչ մը ինչպէս օրուայ իշխանութիւնները ըրին՝ աղէտը սոփեստական բառախաղերով «բանականացում»ի և «բնականանոցում»ի իրենց փորձով: Երբ հարցումը կը փոխադրենք սփիւռքեան իրականութիւն, հոն ևս «նորմալ կեանք»ի վերադարձի դիտարկումը անշրջանցելի է իր պարզ հասկացողութեան մէջ: Բայց երբ այդ ոչ այնքան հետաքրքրական պարզութենէն հարցումը տեղափոխենք վերլուծումի այլ մակարդակ և անդրադառնանք պատերազմի «շոք»ին՝ համայնքներու ամբողջական զօրաշարժէն բացարձակ կաշկանդում, անխուսափելի կը դառնայ «դարմանում»ի մասին հարցումը: Ի ՞նչ ըսել է Սփիւռքի համար յետ-պատերազմեան նորմալացում, ընկերային կառուցումի քաղաքական ի՞նչ գործընթացներ պիտի որոշեն այդ (նոր) նորմալացումը:

Հինգերրորդ, 2020-2021 Ամանորեայ իր պատգամին մէջ, վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան բառացի ըսաւ «մենք պէտք է Հայաստանը կառուցենք նորովի»: Քանի մը նախադասութիւն անդին անդրադարձաւ նոր տարուայ մարտահրաւէրներուն ըսելով՝ «2021 թուականի առաջին իսկ րոպէները պէտք է դառնան այն զրոյական կէտը որից մենք սկսում ենք մեր ազգային վերելքը:»: Վարչապետի պատգամին հանգամանօրէն անդրադառնալու կարիք չկայ: Անբովանդակալից այդ պատգամին վերջին քանի մը տողերը սակայն, անկախ իրենց ուռուցիկութենէն, իրաւացիօրէն կը յուշեն բանի մը վերսկսման անհրաժեշտութիւնը: Կը մնայ պատկերացնել թէ ինչպէս ընթացք պիտի առնէ Հայաստանի «նորովի» կառուցումը յամի տեառն 2021-ի «զրոյական» առաջին րոպէներէն, երբ նոր տարուայ սկիզբէն հազիւ 11 օր անց, Մոսկուայի հանդիպման, պարզ դարձաւ որ յետ-պատերազմեան «ցնցումները» (Վարչապետին գործածած յղացքներէն մէկը) կամ զրոյական կէտը, ուրկէ «ազգային պետական վերելքը» պիտի սկսի, դեռ չէ պարզեցուած:  Ինչ որ այս յօդուածի նիւթին համար ուշագրաւ է՝ պատերազմի պարտութիւնն ու նուաստացուցիչ յանձնուողագիրը,, զրոյական կէտի տարին նաև Սփիւռքը  մէկ շատ պարզ իմաստով: Քառասունչորսօրեայ պատերազմին այն մնայուն զօրաշարժը որ համայնքները ոտքի պահած էր մէկ անգամէն մարեցաւ: «Յաղթելու ենք»ի թէկուզ և միամիտ ոգևորութեամբ հաւատացած, այնուամենայնիւ, կար այն համոզումը, որ հայոց բանակի դիմադրականութիւնը պիտի ձախողեցնէր բազմապատիկ հզօր թշնամուն՝ հասնելու իր նպատակին: Նոյեմբեր 9-էն յետոյ, ցնցիչ իրականութիւնը երևան ելաւ և կասկած չի ձգեց. թշնամին այս պատերազմին հասաւ իր նպատակին, ոչ միայն նուաստացուցիչ պարտութեան հետևանքով, այլ որովհետև իշխանութիւնները կարողութիւնն իսկ չունին հարուածէն դուրս գալու դոյզն յոյսը տալու: Ոչ իսկ իրենց պատգամներուն ընդմէջէն, որոնք կամ բովանդազուրկ ելոյթներ են, կամ ալ ազգային լինելութեան մասին ամէն հարցումէ խուսափելու և հանրային բանավէճը այն տեղէն շեղելու փորձեր

Ի՞նչ կը նշանակէ «զրոյական կէտ» Սփիւռքի համար: Ինչպէ՞ս «նոր նորմալացում»ը մտածել «զրոյական կէտ»ի վերադարձէն յետոյ:

Սփիւռքի մէջ «զրոյական կէտ»ի վերադարձը տեսանելի դարձաւ պատերազմին յաջորդող ամիսներուն՝ բառացիօրէն: Համասփիւռքեան ինքնաբուխ զօրաշարժը, որ ելեկտրականացուց բոլոր համայնքները անխտիր և իրարու մօտ բերաւ համայնքի սփիւռքեան և Հայաստանէն արտագաղթածներու հատուածները, Նոյեմբեր 9, 2020-ին արդէն պարտութեան և նուաստացուցիչ յայտարարութեան շոքային հարուածով անդամալածուեցաւ: Պատճառը առաջին հերթին անդրադառնալն էր, որ «Յաղթելու ենք»ը ոչ միայն սուտ էր, այլ՝ ինքնախաբէութիւն, միամիտ հայրենասիրութիւն մը, որ յատուկ է Սփիւռքի մէջ քննական/քննադատական մտքի բացակայութեան:

«Եւ հիմա ի՞նչ»… Անխուսափելի հարցումը ոչ միայն պատասխան չունէր, այլ՝ այդ պատասխանի փնտռտուքին համար ճանապարհային քարտէզ մը իսկ չկար: Այս ևս յարացուցական է ինքնուրոյն մտածողութեան բացակայութեան և հայրենիքէն «կախուածութեան» հաւաքական հոգեբանութեան: Սփիւռքը պատերազմի ու պարտութեան հոգեվէրքը չապրեցաւ, և չապրիր, այնքան ցաւոտ, այնքան իրական և այնքան անմիջական ու որոշիչ, որքան պատերազմի հինգ հազար զոհերու ծնողներն ու հարազատները, վիրաւոր և հաշմանդամ մնացած տասը հազար զինուորները, և տակաւին գերութեան մէջ թէ անհետացած այնստակ թիւով հայորդիներն ու անոնց սպասող սիրելիները: Ոչ ալ Սփիւռքը պիտի կրէ պատերազմին ընկերա-տնտեսական հետևանքները ինչպէս հայրենի հայութիւնը: Ինչպէս Սփիւռքեան յարացոյցը, համաձայն վերոնշեալ առաջին դիտարկումներուն, հաստատագրած էր՝ Սփիւռքի համար հաւաքական ինքնութեան ընկերային կառուցումը և անոր քաղաքական հասկացողութիւնը առընչակից եղած են հայրենիքին և հայրենիք վերադառնալու հեռանկարին, իր կացութեան «անբնականութեան», ինչ որ հաստատագրած է Սփիւռքի հայրենիքէն «կախուածութիւնը»:

Արցախեան շարժումը, երկրաշարժը և անկախութիւնը այդ մտաւորահոգեբանական կառուցուածքը իրականութեան վերածելու փորձադաշտը ստեղծեցին: Այլ խօսքով՝ Սփիւռք-հայրենիք կապերու կայուն համակարգի ստեծման բացառիկ առիթ ստեղծեցին: Թէ այդ ուղղութեամբ փորձեր եղան, և թերևս գործընթաց մը սկսաւ՝ վստահաբար: Բայց այդ մէկը չհաստատագրուեցաւ, ոչ իսկ սկզբնական լրումի հանգրուան մը ամբողջացուց, բայց մնաց Սփիւռքի մտաւորահոգեբանական բայց այնքան շօշափելի կախուածութիւնը, որը և հասկնալի պիտի դարձնէ պատերազմէն յետոյ Սփիւռքի «զրոյական կէտը»: Պատերազմը և պարտութիւնը Սփիւռքի համար ալ եղան շոքային:

«Զրոյական կէտ»ի վրայ գտնուող Սփիւռքը պատերազմի հոգեվէրքը կ’ապրի ե՛ւ մտահոգ հայրենիքի ներկայով և անմիջական ապագայով, ե՛ւ իր ինքնութեան իմաստին, այդ ինքնութեան հանդէպ իր ապրած վայրին մէջ ցարդ ստեղծուած հետաքրքրութեան կորուստի վտանգին և հայութեան միջազգային հեղինակութեան ստացած զօրաւոր հարուածին պարտադրած գոյութենական հարցադրումներով: Սփիւռքահայութեան համար հաւաքական ինքնութիւնը, կամ «մէկ ազգի պատկանելիութիւնը» մասնաւորաբար «ենթակայական» իմաստ ունի[6]: «Ենթակայական»ը պիտի չհասկցուի «հաւաքական»ը, կամ հասարակութիւնը, անհատներու գումարով սահմանող ազատամտական իմաստով, այլ՝ իւրաքանչիւր անհատի հաւաքական ինքնութեան մը պատկանելու որոշումին կարևորութեամբ: Հետևաբար, պատերազմի և պարտութեան հոգեվէրքը նախ և առաջ իւրաքանչիւր հայու կը դնէ հետևեալ երեք բայց եւ այնպէս հրապարակային կերպով չբանաձևուած հարցումներուն դէմ յանդիման. ի՞նչ ըրի պատերազմին ժամանակ, ի՞նչ անդրադարձ ունեցաւ պարտութիւնը իմ վրայ, և հիմա՝ ի՞նչ: Այս հարցումներու պատասխանն է, որ թերևս ամենէն աւելի որոշիչ ըլլայ Սփիւռքի մէջ հայ ըլլալու այլընտրանքի յանձնառութեան շարունակականութեանը, «հաւատքով ապրելու արուեստը»[7], որ Ցեղասպանութենէն յետոյ այնքա՛ն յաջող կերպով սորված և կիրարած էին Սփիւռքեան իրերայաջորդ երեք սերունդներ մինչև Հայաստանի անկախացումը:

Աւելի՛ն, ի մասնաւորի 1965-էն սկսեալ Սփիւռքի քաղաքականացումը, որ միջազգային օրակարգի վրայ դրաւ Ցեղասպանութեան ճանաչման և արդարահատոյցի խնդիրը, հայութեան հանդէպ ստեղծած էր միջազգային հետաքրքրութիւն, որ որպէս այդպիսին բացակայ էր նախորդ յիսուն տարիներուն: Ոչինչէն, կամ «զրոյական կէտ»էն մեկնած Հայ Դատի պահանջատիրութեան արձանագրած թէկուզ և սաղմային յաջողութիւնները, Սփիւռքի նման ոչ-պետական, ինքզինք որպէս ազգային հաւաքականութիւն ճանչցող և համաշխարհայնացումէն առաջ համաշխարհայնացած քաղաքացիական հասարակութեան մը տուին միջազգային հեղինակութիւն, որ զգալի էր ակադեմիայի, գրականութեան, արուեստի, գործարարութեան, քաղաքականութեան և այլ ոլորտներուն մէջ:

Սփիւռքահայութիւնը, փաստօրէն, այնքան համարկուած էր տաբեր գործընթացներուն մէջ, որ Խորհրդային Միութեան ամենափոքր, ամենախոցելի, ամենավիրաւոր, ամենահամարձակ և ամենէն աննպաստ աշխարհաքաղաքական պայմաններու մէջ գտնուող և ինքսնտինքեան տնտեսական թէ այլ իմաստով ոչ մէկ հետաքրքրութիւն ներկայացնող պետական միաւորը շատ արագ կերպով իր տեղը գտաւ միջազգային յարաբերութիւններու մէջ: Թերևս ոչինչ աւելի լաւ կը պատկերաւորէ անկախութեան նախօրեակին Սփիւռքով հայութեան վայելած հեղինակութիւնը որքան Շառլ Ազնաւուրի «Քեզ համար Հայաստան» երգը որպէս երևոյթ: «Աշխարհը քեզ համար ոտքի ելաւ» կ’ըսուի այդ երգին մէջ, և դժուար չէ փաստացի տուեալներով անդրադառնալ թէ որքա՛ն ճիշդ էր այդ մէկը: Թէ ինչո՛ւ և ինչպէ՛ս այս պատերազմին «աշխարհը քու մասիդ լռեց»՝ հարցումներ են որ, թերևս, հայրենի իշխանութիւնները օր մը ուզեն հասկնալ՝ անդրադառնալու համար, որ ոչ «Կովկասեան Վագր»ի որակաւորումը, ոչ ալ Տհը Իքոնոմիսթ-ի «ժողովրդավար յեղափոխութեան» փառաբանումը անպայմանօրէն ցուցանիշ են պետականութեան կայացման և յառաջընթացի: Բայց Սփիւռքը անպայմանօրէ՛ն ինքնիրեն հարց պիտի տայ՝ փորձել հասկնալու համար թէ ինչո՛ւ իր զօրաշարժը չունեցաւ այն արդիւնքը որ անկախութեան նախօրեակին ունեցած էր…

Սփիւռքի համար «զրոյական կէտ»ի նախընթաց մը կայ: Ցեղասպանութեան և Հայաստանի խորհրդայնացման յաջորդած տասնամեակն էր այն, Սփիւռքի կազմաւորման, բանականացման և նպատակասլաց կազմակերպութեան տարիները: Բայց նմանօրինակ «զրոյական կէտ»ի վերադարձ քառասունչորսօրեայ պատերազմէն յետոյ կարելի չէ: Ոչ միայն որովհետև տարբեր են պատմական ժամանակները, այլ որովհետև Սփիւռքի մէջ այսօր չկայ ղեկավարութիւն մը որ այն օրերու ղեկավարութեան տեսլականը ունենայ, ոչ ալ քաղաքական կուսակցութիւնները կը վայելեն այն հեղինակութիւնը և հաւաստացիութիւնը որոնց հիման վրայ համայնքներու կազմակերպումին մէջ ստանձնեցին բանալի և առաջնորդ դերակատարութիւն [8]: Աւելի՛ն, որևէ փորձ վերարտադրելու այդ «զրոյական կէտ»էն մեկնարկած Սփիւռքեան գործընթացը պիտի ըլլայ Մարքսի հետևումով Պատմութեան կրկնութիւնը ֆարսի ձևով:

Եւ թերևս Սփիւռքի համար «զրոյական կէտ»ի վերադարձ չկայ, կամ ճիշդ չէ անբովանդակ, անհամոզիչ և ամբոխահաճոյ Փի.Ար.ի համահունչ ճառի մը մէջ գործածուած այդ պատկերաւորումը (metaphor) գործածել նաև Սփիւռքին համար, որովհետեւ այլ բան չէ քան ևս մէկ ապացոյց թէ որքան դժուար է Սփիւռքի մասին մտածելու ա՛յս փորձը որ կը հաւակնէր բոլորովին ձերբազատուիլ կախուածութեան հոգեբանութենէն… Սփիւռքի համար պատերազմն ու պարտութիւնը «զրոյական կէտ»ի վերադարձի փոխարէն թերևս մոռացութենէն դուրս բերեն Սփիւռքի ճգնաժամը, և այն հարցումները որոնք բանաձևուեցան դեռևս 1970-ականներուն. «Ի՞նչ են, դարձեալ, հայը, հայութիւնը՝ Սփիւռքի տարածքին: Միանգամ ընդմիշտ սահմանուած էութի՞ւն մը, գաղափա՞ր մը թէ գոյութենական կացութիւն, ամէ՛ն վայրկեան ճշդելի արժէք: Ի՞նչ պիտի ընենք սա հայութիւնը. պիտի պահենք-պահպանե՞նք, թէ պիտի ապրինք զայն:»[9] Հայտըկերեան գոյութենականութեան համահունչ այս հարցումները Սփիւռքի ճգնաժամին թերևս ամենէն դիպուկ բնութագրումներն են, որոնք ազդանշանը կու տային յարացուցային փոփոխութեան մը անհրաժեշտութեան: Հարցադրումները կը զուգադիպին Արևմտեան, ի մասնաւորի՝ ԱՄՆի, ակադեմական շրջանակներու մէջ Սփիւռքագիտութեան ծնունդին ու զարգացման, և սփիւռքները «աքսորեալ ազգ»ի հասկացողութենէն որպէս «անդրազգային» երևոյթ ընկալելու և տեսականացնելու անցումի ուսումնասիրական աշխատադաշտերու կազմաւորումին:

Այն ինչ որ իմացական/մտաւորական/ճանաչողական մակարդակով արդէն ընթացք առած էր կրնա՞ր «նոր»ին հանդէպ բնազդական պահպանողականութեամբ յատկանշուող համայնքային կազմակերպութիւններու արդիականացման առաջնորդել: Հարցումը այսօր հետաքրքրական մտամարզանքէ մը աւելի պիտանի գործարք մը հազիւ թէ յուշէ: 1988 անկիւնադարձային տարին, Սփիւռքեան ամէն ծրագիր, ներառեալ յարացոյցի փոփոխութեան բանավէճը, գիտակցաբար առկախուեցաւ, կասեցուեցաւ կամ ուղղութիւն փոխեց «դէպի երկիր» -փոխ-առնելու համար նոյն այդ տարուայ Փետրուարին գումարուած Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան 24-րդ Ընդհանուր Ժողովի որոշումը, որ թերևս ամենէն խորհրդանշականն ալ է Սփիւռքի ճակատագրի որոշման համար:

Քիչեր յետ-անկախութեան խանդավառութեան և Արցախի ազատագրութեան և առաջին պատերազմի յաղթանակի մթնոլորտին մէջ համարձակութիւնը ունեցան ամբոխահաճոյութեան հոսանքին դէմ նաւարկելու՝ «դէպի Սփիւռք» գրգռիչ մարտահրաւէրը դնելով շրջաքայութեան մէջ, հրաւիրելով հանրային քննարկումի և զգաստութեան կոչ ուղղելով անոնց, որոնք,  Ֆրանսիս Ֆուքույամայի թէզին ծանօթ թէ ոչ, Սփիւռքի «Պատմութեան Աւարտ»ը [10] կ’աւետէին և «հայրենադարձութիւնը» վերածած «միակ մտածողութեան» [11] կը լռեցնէին Սփիւռքի մասին հարցումը: Քիչեր այսինքն՝ Վահէ Օշական (ուրիշ ո՞վ…), ինչպէս քառասունչորսօրեայ պատերազմէն յետոյ Սփիւռքի ինքնութեան և «վերադարձ»ի մասին նիւթով առցանց քննարկումի մը ժամանակ նշուեցաւ:[12]

Այդ «վերադարձը» արդէն սկսած էր ի դէմս բառացիօրէն քսանմէկերորդ դարուն ծնունդ առած գործնական նախաձեռնութիւններով, որոնք, գիտակցաբար թէ ոչ, Սփիւռքի մասին հարցումի վերոնշեալ մէջբերումին մէջ հայութիւնը «ապրել»ու հրաւէրին կ’ընդառաջէին: Յօդուածի սկիզբը առաջին դիտարկումին մէջ նշուած են այդ գործնական նախաձեռնութիւններէն ոմանք, բայց և այնպէս կարելի է զանոնք բանաձևել հետևեալ հետևեալ հինգ ոլորտներուն մէջ. (1) վերանորոգուած հետաքրքրութիւն Արևմտահայերէնի նկատմամբ, և համոզում որ լեզուին «նահանջ»ը անկասելի ընթացք մը չէ, (2) արխիւներու թուայնացման ծրագիրներու բազմացում, որոնց նպատակը անոնց «փրկութիւնը» («վերապրումը») չէ միայն՝ այլ հասանելի դարձնել աշխարհի մէջ ոևէ մէկուն որ կ’ուզէ անոնց ծանօթանալ կամ զանոնք օգտագործել ուսումնասիրական թէ այլ նպատակներով, (3) գիտաժողովներ, որոնց նիւթը միայն անցեալի պեղումն ու անցեալէն դասեր քաղել չէ այլ՝ համարձակիլ Սփիւռքի և հայութեան ապագան տեսնել «երկար տևողութեան» վրայ, (4) Սփիւռքի ինքնութեան ճանաչման նոր ուղիներու պեղում, և (5) հայ մշակոյթի միջազգային համարկման նոր ներդրումներ: Այս բոլորին վրայ պիտի աւելցնել նաև Հայ Դատի պահանջատիրութիւնը և անոր առընթեր Սփիւռքի մէջ քաղաքական համարկումը, բայց այս արդէն առանձին և շատ աւելի մանրամասն քննարկումի նիւթ է:

Անոնք որոնք այս այս հինգ ոլորտները պիտի շարունակեն ընկալել որպէս հայապահպանում, պիտի չկարենան (պիտի չուզե՞ն…) տեսնել յարացուցային փոփոխութիւնը որ սկսած է իւրաքաչիւր ոլորտին մէջ: Սփիւռքը այլևս չ’ընկալուիր որպէս արտերկրաբնակ հայութիւն, որուն ճակատագիրը ի սկզբանէ որոշուած է՝ ուծացում/մահ կամ հայրենադարձութիւն/փրկութիւն, այլ՝ որպէս Սարթրեան հետևումով գոյավիճակ, ուր ոևէ մէկը ազատ է հայ ըլլալու գիտակից այլընտրանքն ու անոր ենթադրած յանձնառութեան պատասխանատւութիւնը ի՛րը ընելու, հայութիւնը «ապրել»ու:

Պատերազմը Սփիւռքի համար դարձակէտ պիտի ըլլայ ոչ թէ «նորմալ կեանքի» վերադարձով, այլ՝ կեանքի «նոր նորմալ»ացումով: Յղացքը դիպուկ է Քորոնաժահրի համաշխարհային համավարակի թելադրած իմացական/իմաստասիրական խորհրդածութեանց ընդհանուր եզրակացութիւններէն մէկուն: Համավարակը պարզապէս պիտի արագացնէ համաշխարհային մասշտապով արդէն առկայ բոլոր փոփոխութեանց գործընթացը: Այդ փոփոխութեանց ուղղուածութիւնը սակայն կախում ունի տարբեր մակարդակներու վրայ իրարու հետ մրցող հաւաքական որոշումներէն: Միևնոյն տրամաբանութեամբ՝ Սփիւռքի «նոր նորմալ»ացումը կ’ենթադրէ Սփիւռքի համար մտածուած ծրագիրներու արագացում և անոնց ծիրին ընդլայնում: Այդ գործընթացները իրենց կարգին պիտի արագացնեն Սփիւռքի մէջ յարացուցային փոփոխութիւնը: Ծնունդ պիտի տա՞ն Սփիւռքեան օրակարգի կամ նախագիծի մը: Մարտահրաւէրը առաջին հերթին համայնքային ղեկավարութիւններուն է, համասփիւռքեան զօրաշարժի ատակ կազմակերպութիւններուն:

—————————————

[1] «Ժողովուրդ Հայոց, գիտակցի՛ր, որ սպասման վիճակ է այս: Հաւատա՛, որ պիտի վերադառնաս քո պապերի, արիարանց քաջերի երկիրը: Եկել ենք այստեղ չմնալու համար, եկել ենք վերադառնալու համար: … Հիւր ենք այստեղ: Ու դատ, դատաստան ունինք: Երկիր ունինք:» Հատուած՝ Աւետիս Ահարոնեանի վերջին բանախօսութենէն 1934-ին Փարիզի մէջ, որուն ընթացքին ան կաթուածահար եղաւ: Վարդգէս Ահարոնեան, «Աւեստիս Ահարոնեան. կեանքը և գործը», Աւետիս Ահարոնեան, Ժողովածու երկերի Ա հատոր, Պոսթոն, տպարան Հայրենիք, 1947, էջ 69:
[2] « [L]’être en Diaspora et la menace de mort qui pèse sur l’Arménien en exil » (Krikor Beledian, Cinquante ans de littérature arménienne en France. Du même à l’autre, Paris : CNRS Editions, 2001, p. 196).
[3] Եթէ Սփիւռքը ազգի մը համար «անբնական» երևոյթ է այլևս ի՞նչ կարիք յատուկ «տեսութիւն» մը առաջացնելու համար ճիգ թափելու, այն աշխատանքային առանձին դաշտի վերածելու:
[4] Ուշադիր դէտէ մը պիտի չվիրիպի ճակատագրային այն դառն հեգնանքը, որ այս ահազանգային յօդուածը արդէն հրատարակուելէ դադրած օրգանի մը մէջ լոյս տեսած ըլլայ նաև:
[5] Այս հաստատումը չի՛ ժխտեր Սփիւռքի հետ խորհրդակցութիւններու գործընթաց մը ad-hoc ձևով, Սփիւռքի Նախարարութեան նման կառոյցի մը առաւել կամ նուազ հիմնարկայնացման (institutionalization) ճամբով: Բայց այն իրողութիւնը, որ 2019-ին օրուայ իշխանութիւնները առանց ոչ մէկ տատանումի, բոլորովին միակողմանի ձևով և անտեսելով հանրային բանավէճի, հանրային կարծիքի հետախուզութեան կամ մասնագիտական շրջանակներու հետ քննարկումէ ամէն նախանձախնդրութիւն, գրիչի մէկ հարուածով լուծելու տասնամեայ գործունէութիւն ունեցող պետական կառոյց մը, առանց բարոյական հաշուետւութեան ոչ մէկ պարտաւորութիւն զգալու, ինքնին խօսուն է թէ որքա՛ն բացակայ են ե՛ւ Սփիւռքի ներգրաւման ընդհանուր համաձայնութիւն մը հայրենի քաղաքական ընտրանիին մօտ, ե՛ւ Սփիւռքը հայրենի իշխանութիւններու որոշումներուն մասնկաից դարձնող լծակներու բացակայութիւնը:  Պատասխանատուութիւնը միակողմանիօրէն հայրենի իշխանութիւններունը չէ, այլ նաե՛ւ Սփիւռքի որ նման լծակ ստեղծելու նախանձախնդրութիւնը չէ ունեցած, զայն օրակարգի հարցի վերածելու համարձակութիւնը ինքզինքին չէ թոյլատրած:
[6] “The subjective sense of belonging”. Razmik Panossian, The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars, London: Hurst & Company, 2006, p. 22. Ենթակայական»ը պիտի չհասկցուի «հաւաքական»ը, կամ հասարակութիւնը, անհատներու գումարով սահմանող ազատամտական իմաստով, այլ՝ իւրաքանչիւր անհատի հաւաքական ինքնութեան մը պատկանելու որոշումին կարևորութեամբ:
[7] Յղացքը փոխ առնուած է Os Paralamas do Suceso պրազիլեան Այլընտրանքային Ռոքի խումբի «Ողողուածները» ժողովրդային երգի կրկնուող տողերէն:  Os Paralamas do Suceso ծնունդ առաւ 1977ին Ռիօ տէ Ժանէյրոյի մէջ և մեծ ժողովրդականութիւն ունեցաւ 1980ական թուականներէն սկսեալ: «Ողողուածներ» երգը (“Alagados” փորթուկալերէնով) իր “Salvagem?” (1986) հոլովակին մաս կը կազմէ: Երգը խումբին կողմէ սպաներէնի թարգմանուեցաւ 1996-ին “Inundados” խորագրով և շատ մեծ ժողովրդականութիւն շահեցաւ Լատինական Ամերիկայի սպանախօս երկիրներուն մէջ: Հասարակական յանձնառութեան եզակի երգերէն, «Ողողուածներ»ը կը վերաբերի մեծ քաղաքներու մէջ թէ մօտիկ արուարձաններու տարածքին ամենաընչազուրկ բնակչութեան տարածաշրջաններու -ծանօթ որպէս «Ֆավելաս» Պրազիլի մէջ, «Վիժա Միսերիա» (թշուառութեան թաղամաս) Արժանթինի մէջ- գոյութեան պայմաններուն: Երգը կ’ըսէ թէ կեանքը հոն մարտահրաւէր մըն է ամէն առաւօտեան որովհետև փրկութեան յոյս չկայ «միևնոյն հոգեվարքի որդիներուն համար», որոնք, յանկերգը կ’ըսէ, իրենց ըրած են «Հաւատքով ապրելու արուեստը / առանց գիտնալու թէ ինչի՞ հաւատալ»:
[8] Ըստ 2019-ին Լիբանանի, Ռումանիոյ, Քէպէքի (Գանատա) և Արժանթինի մէջ կատարուած Հայկական Սփիւռքի Հարցախոյզի արդիւնքներուն, համայնքներու մեծագոյն մարտահրաւէրը «ուժեղ, հեռատես, համայնքային ղեկավարութեան պակաս»ն է համաձայն հանրային կարծիքի 36 տոկոսին: Հարցախոյզին մասնակիցներուն 77 տոկոսը կ’ըսէ թէ «հայկական քաղաքական պատկանելութիւն չունի»: Տես՝ Հայկական Սփիւռքի Հանրային Կարծիքը. Հայկական Սփիւռքի Հարցախոյզ | 2019 -համացանցի վրայ՝ https://www.armeniandiasporasurvey.com/ ձեռքբերման թուական՝ 12.04.2021:
[9] Յ. Քիւրքճեան, Փորձ տարա-գրութեան մասին, Փարիզ, «Հայ Սփիւռք» մատենաշար թիւ 1, 1978, էջ 111:
[10] Francis Fukuyama, “The End of History”, The National Interest, No. 16, Summer (1989), pp. 3-18.
[11] “Pensée unique”. 1990-ականներու ևրոպական մտաւորական շրջանակներու մէջ գործածութեան դրուած քննադատական/վերլուծական յղացք մը, որ Ձախակողմեան դիտանկիւնէն կը թիրախաւորէ նէօլիպերալիզմը ընկերատնտեսական միակ օրինական (լեգիդիմ) գործընթաց համարող մտածողութիւնը, իսկ Աջակողմեան դիտանկիւնէ՝ պետական կեդրոնացումը, ամբողջատիրականութիւնը և ազգայնականի բացարձակ տիրապետումը: Երկու պարագաներուն ալ անայլընտրանքային մտածողութիւնն է որ քննադատութեան թիրախ կը հանդիսանայ: Յղացքին գործածութիւնը այդ յետ-Պաղ Պատերազմեան տարիներուն շատ յաճախակիօրէն կարելի է հանդիպիլ Լը Մոնտ Տիփլոմաթիք ամսաթերթի յօդուածներուն մէջ, թիրախաւորելով, ի մէջ այլոց, Ֆուքույամայի թէզը որպէս նէօլիպերալիզմի բացարձակ տիրապետութիւնը հիմնաւորող մտաւորական փորձ:
[12] Խօսքը կը վերաբերի Ազդակ օրաթերթի 27-րդ Առցանց Լսարանին (7 Ապրիլ 2021), որուն բանախօսն էր Հայկ Օշական և նիւթը՝ «Սփիւռք. ինքնութիւն և վերադարձ»: Թղթակցութիւնը կարելի է կարդալ այստեղ, իսկ բանախօսութեան և անոր յաջորդած զրոյցին արձանագրութիւնը կարելի է դիտել այստեղ: