Ոչ թե ինչ, այլ ինչու․ նահապետականության բնորոշիչները

Բանն այն է, որ նահապետական համակարգի ակունքում ընկած է ընտանեկանության գաղափարը, որն արտարկվում է հասարակական կյանքի ավելի ընդարձակ համատեքստերում, ինչպես, օրինակ, տվյալ իրավիճակում, երբ քաղաքապետը կարող է իրեն թույլ տալ հրահանգելու իր ենթականերին կասեցնելու այսպես կոչված վտանգի աղբյուրը։ Այստեղ քաղաքապետը գործադրում է նահապետական համակարգի սկզբնական կաղապարը՝ ընտանիքում հոր իշխող դիրքը, որտեղ չեզոքացվում են երեխաները և կանայք խիստ դերաբաշխման պայմաններում, իսկ հանրային միջավայրում ընտանեկանության այս դերաբաշխումը տարածվում է կրկին ըստ աստիճանակարգային դիրքի՝ գործուն հայր և չեզոքացված այլք։ Հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ բազմիցս հարցականի տակ է առնվել քաղաքապետի կուսակից գործընկեր-ենթակաների տվյալ հարթակում հայտնվելու լեգիտիմությունը՝ մի քայլ ավելի մոտ ենք գտնվում հասկանալու, թե ինչու էին այդ կուսակից գործընկերները խիստ շահագրգռված վերացնելու տվյալ համատեքստում նահապետի գործառույթն իրականացնողի ֆիզիկական անվտանգությանը սպառնող հանգամանքները։

Խնդիրը, սակայն, միայն այն չէ, թե որքանով են նահապետի գործառույթը իրականացնողին պարտական կնոջը դահլիճից բռնությամբ դուրս նետողները, այլ այն, թե ինչ դիսկուրսային մեխանիզմ է նպաստում նրանց այդ քայլին դիմելու շահագրգռվածությանը։

Խնդիրը, սակայն, միայն այն չէ, թե որքանով են նահապետի գործառույթը իրականացնողին պարտական կնոջը դահլիճից բռնությամբ դուրս նետողները, այլ այն, թե ինչ դիսկուրսային մեխանիզմ է նպաստում նրանց այդ քայլին դիմելու շահագրգռվածությանը։ Նահապետության վերարտադրման արժեհամակարգը կառուցված է ուժի առանցքի շուրջ․ եթե քաղաքապետը որպես այր այդ ուժը տվյալ իրավիճակում աստիճանակարգային իր դիրքով է առկայացնում այլ տղամարդկանց նկատմամբ՝ հրահանգելով վերջիններիս «վտանգելու» իրենց կյանքը, ապա պաշտոնահպատակ տղամարդկանց ուժի դրսևորման ձևը տվյալ պարագայում սահմանափակվում է միայն ֆիզիկականով։

Պաշտոնական դիրքի կիրառմամբ այլ տղամարդկանց բռնության դրդելն ինքնըստինքյան իրացնում է նահապետական համակարգում առնականության գաղափարը և հնարավություն ընձեռնում այլ տղամարդկանց, այժմ արդեն իրենց հնարավորությունների սահմանում, գործելու՝ առկայացնելու իրենց ուժը։ Արդյունքում ունենք տղամարդիկ, որոնցից յուրաքանչյուրը դրսևորում է ուժի ինչ-որ տեսակ (պաշտոն, ֆիզիկական ուժ) և կին, որը զրկվում է ինքնարտահայտման իրավունքից։ Փաստորեն այն, որ տվյալ հարձակումը սեռով պայմանավորված հարձակում է, ակնհայտ է ոչ միայն այն պատճառով, որ կին է ենթարկվում ֆիզիկական բռնության, այլ մասնակից տղամարդկանց կողմից գործարկված ուժի բազմաշերտությամբ։ Նույնիսկ եթե կոյուղաջուր նվիրողը լիներ տղամարդ, միջադեպի նահապետական և հետևաբար գենդերային բնույթը դրանից չէր փոխվի նախևառաջ ուժային հարաբերությունների առկայության պատճառով, որը կարելի է համարել նահապետականության առաջին ու գլխավոր ցուցիչը։

Անձնազերծում հանուն խմբային ինքնության

Նահապետականությունը  հատուկ է մարդկային հասարակությունների ճնշող մեծամասնությանը։ Չնայած շատ հասարակություններ անցել են գիտելիքի զարգացման մի շարք կարևոր փուլեր և հասկացել նահապետականության կործանարար ազդեցությունը հասարակության բոլոր անդամներին՝ տղամարդու գերիշխումը և կանանց ու տղամարդու՝ տվյալ մշակույթի պատկերացմանը չհամընկնող բոլոր անձանց ստորադասումը ու լուսանցքավորումը շարունակում է մնալ մարդկությանը սպառնող համախտանիշ։ Քանի որ նահապետականությունը սնում և սնվում է մշակութային մի շարք գործընթացներից, դրա վերարտադրությունը տեղի է ունենում երբեմն աննկատ մի շարք ենթահամակարգերի գործադրմամբ (կրոն, օրենսդրություն), շահարկմամբ (ընտանիք, հայրենիք, նախնյաց նկատմամբ պարտք) և մի շարք միջոցներով (արվակենտրոն կրթական համակարգ, հեռուստատեսություն, տեսալսողական և խորհրդանշային համակարգեր և այլն):  Բոլոր այս ենթահամակարգերը մասն են կազմում ընդհանուր ինքնաշխատ մի պատումի, որի ինքնավերարտադրումը հնարավոր է դառնում դրա հիմքում ընկած դարերի անհունում թրծված գաղափարախոսության միջոցով։ Իր կառուցվածքի տեսանկյունից գաղափարախոսությունը պարզ բանաձև է՝ հիմնված կրկնակ հակադրության վրա՝ սև/սպիտակ, մենք/նրանք, ես/օտար, տղամարդիկ/կանայք և այլն, որտեղ գերպարզեցման միջոցով եսին վերագրվում են բոլոր դրական հատկանիշները, իսկ եսից օտարվածը, բնականաբար, ներկայացվում է բացասապես։ Այս խորքային բանաձևն ընկած է բոլոր տեսակի գաղափարախոսությունների՝ այդ թվում նաև նահապետականության ակունքում, որն իր հերթին հիմնվում է տղամարդ/«ես»-ի և կին/«օտար»-ի հակադրության վրա։ Ուրեմն նահապետականությունը ինքնավերարտադրվող, ուժահեն գաղափարախոսության ձև է, որը բացառում է սեռերի միջև հավասարության յուրաքանչյուր դրսևորում և մշակութային գործընթացներին սերտաճած լինելու պատճառով՝ շահարկվում տվյալ հասարակության մեջ ուժի որոշակի տեսակի տիրապետող շերտի կողմից սեռային դերերի ներդրամբ։

Երկար ժամանակ սեռով պայմանավորված այս դերաբաշխումը, ինչպես նաև տղամարդկանց «բնատուր» ուժեղ լինելու, իգական սեռի «գեղեցիկ» և «թույլ» լինելու դիցերն ու հեքիաթները ամբողջ նահապետական աշխարհում բացատրվում էին «բնությամբ», տղամարդկային և կանացի «բնական» կարիքներով, վերարտադրությամբ և հորմոնային տարբերություններով։ Իրականում մարդկային ցեղը չի բաժանվում երկու միմյանց բացառող, Ադամի և Եվայի ենթացեղի։ Սեռերի միջև առկա բոլոր տարբերությունները, բացի ֆիզիոլոգիականից, զուտ սոցիալմշակութային հորինվածքներ են։ Բոլորը ծնվում են մերկ և հավասար․ մշակույթն է վերածում մարդուն կնոջ կամ տղամարդու ֆիզիոլոգիական տարբերություններին կանացիության ու առնականության՝ տվյալ պատմական համատեքստում հասարակության ուժեղ շերտին շահեկան գաղափարների վերագրմամբ։ Անձն այսպիսով նվազեցվում է զուտ դերի, ընդ որում հիմնականում այն դերի, որն ինքը չի ընտրել ու չի ցանկանում խաղալ։ Առնականության և կանացիության նահապետական պատկերացումները ընդունում են մեկ, բոլորի վրա տարածվող/-ելի իրականություն և բացառում կին ու տղամարդ լինելու բոլոր այլ իրականությունները։ Հետևաբար, երբ Մարինա Խաչատրյանը և Սոնա Աղեկյանը  մարտահրավեր են նետում իրենցից ակնկալված հնազանդ կնոջ, հանդուրժող ինքնազոհ «գեղեցիկ» սեռի ներկայացուցչի դերերին և գործում են որպես անհատ՝ սեռից և այդ սեռից սպասվող բնորոշիչներից դուրս և, վերջիվերջո, փորձում կատարել իրենց գործը որպես քաղաքական գործիչ, խախտում են նահապետական դերաբաշխման կուռ շղթան և որակվում որպես «անբարոյական»։

Այսինքն՝ ավագանի կանանց խոսքը լսելի չի կարող լինել, որովհետև իրենք, ենթադրվում է, որ պետք է նախ և առաջ կին լինեն, այսինքն ունենան կանացիության խմբային ինքնություն նույնիսկ գերատեսչական միջավայրում, բայց քանի որ կանայք գործում են այստեղ որպես անհատներ, անկախ սեռից, և դեմ են դուրս գալիս առկա իրավիճակին, ապա լավագույն միջոցը այդ անձանց զերծելն է իրենց անհատականությունից:

Ինչպես արդեն նշվեց, նահապետական համակարգի վերարտադրման ամենավստահելի մեխանիզմը առնականության և կանացիության խմբային կամ ազգային հատկանիշների բյուրեղացված ներկայացումն է, որն անձին, անկախ սեռից, շարունակական կախման մեջ է գցում համապատասխանելության անդուլ մղումից։ Անձն ամբողջ կյանքը կարող է անցկացնել՝ մտածելով, թե որքանով է համապատասխանում իրենից ակնկալվող «իսկական» կին կամ տղամարդ, կամ իսկական «հայ կին կամ տղամարդ»  լինելու մասին։ Այսինքն՝ անձը չի զարգացնում ինքն իր անհատականությունը, այլ զարգացնում է հմտություն հնարավորինս համապատասխանելու իրենից ակնկալված տղամարդու կամ կնոջ կերպարին, կամ, ուղղակի, իրականությանը։ Թերևս սա է պատճառը, որ Խաչատրյանին դահլիճից բռնի ուժով դուրս նետողը լրագրողների հարցերին պատասխանելիս պնդում է, որ բռնություն չի գործել, այլ հեռացրել է դահլիճից նրան, ով «իրեն ճիշտ չէր պահում»։ Ի՞նչ ճշտի մասին է խոսում բռնարարը, հավատացեք ինքն էլ չգիտի, երբեք չի մտածել և հետևաբար չի կարողանում բացատրել։ Ասվում է ճիշտ և նկատի առնվում, որ կա նախադրյալ ինչ-որ ճշմարտություն, վարքագծի ինչ-որ կանխորոշված ձև, գիտելիքի՝ բոլորին հայտնի ինչ-որ շրջանակ, մի բան, որ բոլորը պիտի իմանան, այն է՝ կինը չի կարող ընդդիմանալ։

Նահապետական դիսկուրսի առկայացման միջոցներից մեկը, ինչպես արդեն նշվեց, կնոջ անձնազերծումը, այսինքն՝ սուբյեկտայնության նսեմացումն է՝ այլ կերպ ասած՝ պասիվացումը, կրավորումը…

Մանիպուլյատիվ նահապետական դիսկուրսի դրսևորման մեկ այլ դասական ձև կարելի է համարել սեռականացումը՝ կնոջ նսեմացումը սեռական դերի։

Նահապետական դիսկուրսի առկայացման միջոցներից մեկը, ինչպես արդեն նշվեց, կնոջ անձնազերծումը, այսինքն՝ սուբյեկտայնության նսեմացումն է՝ այլ կերպ ասած՝ պասիվացումը, կրավորումը։ Անձնազերծման հաջորդ դասական միջոցը անձի մանկացումն է, փոքրացումը, որն իրեն կարոտել չտվեց քննարկվող միջադեպի պարագայում ևս։ Լրագրողի այն հարցին, թե արդյոք քաղաքապետի խորհրդականը իրականացնում էր քաղաքապետի անձնական թիկնապահի գործառույթը, խորհրդականը պատասխանում է մեկ այլ հարցով․ «Անունդ ի՞նչ է»։  Լրագրողը պատասխանում է,- «Անուշ», — հստակ, բարձրաձայն, առանց այլևայլումների։ «Անուշիկ ջան, դեմքից կիրթ աղջիկ ես երևում»,- շարունակում է խորհրդականը արտահայտությամբ, որը եթե հունից չի հանել համբերատար լրագրողին, ապա հաստատ մեղմ խորշանք առաջացրած կլինի։ Բնականաբար, պրոֆեսիոնալ լրագրողի հարցին պատասխանելու ապիկարությունից խոսակիցը միանգամից պետք է օգտագործի նահապետական գործիքակազմն իր ամբողջ շքեղությամբ։ Կին լրագրողի նկատմամբ արգահատանքի առաջին դրսևորումը լրագրողի անվան աղճատումն է փոքրասական վերջածանցի կիրառմամբ՝ Անուշ-իկ։Անվան փոքրասական տարբերակի կիրառումից հետո քաղաքապետի խորհրդականը լրագրողին «աղջիկ» է անվանում։ Մանկացման միջոցով խոսակիցը նախ զրկում է լրագրողին սուբյեկտայնությունից, ապա շահարկում կիրթ կամ անկիրթ լինելու հանգամանքը, որը մեզ հիշեցնում է քաղաքապետի բարոյացման խոսքային ռազմավարությունը։ Եվ կրկին, նույնիսկ եթե նման հաղորդակցության երկու մասնակիցները լինեին արական սեռի ներկայացուցիչ, խնդրի գենդերայնացվածությունը ո՛չ կնվազեր, ո՛չ կավելանար՝ ելնելով նահապետական դիսկուրսին հատուկ հաղորդակցական ակտի աստիճանակարգային բնույթից, օգտագործվող նահապետական խոսքային հնարներից, բառապաշարից և ընդհանուր մանիպուլյատիվ դիսկուրսից։

Մանիպուլյատիվ նահապետական դիսկուրսի դրսևորման մեկ այլ դասական ձև կարելի է համարել սեռականացումը՝ կնոջ նսեմացումը սեռական դերի։ «Ձենդ կտրի, լի՛րբ»,- ասում է հհկական տղամարդկանցից մեկն իր ավագանի կին գործընկերոջը, իսկ մյուսը թույլ չի տալիս տիկնոջը մուտք գործելու դահլիճ՝ ասելով «քո վրայից հոտ ա գալիս», «զզվում ենք քեզնից»։ Այսինքն մարդը չի կարողանում ընկալել գործընկերոջ ոչ մի այլ ինքնություն՝ բացի սեռականից։ Կարևոր չէ, որ Մարինա Խաչատրյանը ավագանու լիիրավ անդամ է, քաղաքական գործիչ  և անհատ վերջիվերջո։ Կարևորը հանրապետական նահապետների համար դիմացինի սեռական պատկանելությունն է, որը կարելի է շահարկել և սեռականացնել և, անտեսելով ավագանու անդամի հանրային ինքնությունը, նվազեցնել նրան սեռական առարկայի, որից «հոտ է գալիս», որից «զզվում են»։ Սույն տղամարդը ոչինչ չունի ասելու հարցի բովանդակային կողմի առումով, ինչպես և իր հայրիշխան վերադասը։ Նահապետականությունը իրենց չի խրախուսել մտորելու իրենց անձի արու լինելու հանգամանքից դուրս։

Թունավոր առնականություն

Այն վարքագիծը, որը ցուցաբերեցին ժողովրդի ընտրյալ ավագանի այրերը իրենց գործընկերոջ նկատմամբ իրականում հանրային միջավայր բերեց այն, ինչ տեղի է ունենում նահապետական բոլոր մշակույթներում, այն է՝ հիերարխիկ ուժային հարաբերություններ տղամարդկանց միջև (Տարոն Մարգարյան և պաշտոնահպատակ պաշտմաններ) և տղամարդու վերադասություն/իշխում կնոջ նկատմամբ։  Դեռևս երեք տասնամյակ առաջ այս նահապետական երևույթը սահմանվել է որպես գերիշխանական առնականություն։ Գիտական գրականության մեջ գերիշխող առնականությունը սահմանվում է որպես պատմական որոշակի համատեքստում գերակա առնականության ձև (Connell 1987): Գերիշխող առնականությունը այն չափորոշիչն է, համաձայն որի սահմանվում է տվյալ մշակութային համատեքստում «իսկական տղամարդը»։  Այն առնականության տեսակ է, որը նահապետական հասարակության մեջ գործարկվում է ոչ բոլոր տղամարդկանց կողմից և կոչվում է գերիշխանական, քանի որ կանանց նկատմամբ իշխանությունը և բռնությունը դարձնում է վերարտադրելի։

Նահապետական հասարակություններում և մշակույթներում, որտեղ ի սկզբանե գոյություն ունի սեռերի միջև աստիճանակարգային հարաբերություն (ակտիվ տղամարդ և պասիվ կին), առնականության գաղափարը, կախված իրավիճակից, ենթակա է փոփոխության։

Առնականության գաղափարը, բնականաբար, բարդ է և բազմաշերտ։ Գերիշխանական առնականությունը տարբերվում է առնականության/տղամարդ լինելու այլ ձևերից այն առումով, որ այն գործունեության ձև է, և ոչ միայն սեռից ակնկալվող դերերի համախումբ կամ ինքնություն։ Որպես գործունեության ձև այն անպայմանորեն չէ, որ ենթադրում է բռնություն, սակայն կարող է տարբեր իրավիճակներում ամրապնդվել բռնի ուժի կիրառմամբ։ Գերիշխանական առնականությունը ենթադրում է գերակայություն/իշխանություն մշակույթի,  վարչարարության և համոզման միջոցով։ Եվ քանի որ գերիշխանական առնականությունը հիմնված է գործունեության կամ վարքագծի վրա, որոնք հնարավոր են դարձնում տղամարդկանց հավաքական իշխանությունը կանանց նկատմամբ, զարմանալի չէ, որ որոշ համատեքստերում գերիշխանական առնականությունը ենթադրում է վարքագծի այնպիսի թունավոր ձևեր, ինչպիսին է բռնությունը։ Գերիշխանական առնականության այն ձևը, որը վնասում է հանրության ընդհանուր բարօրությունը բռնության, կնատյացության, ագահության, այլատյացության և այլ ճնշող միջոցներով, սահմանվում է որպես թունավոր առնականություն (Kupers 2001): Բայցևայնպես՝ գերիշխանական առնականությանը նաև հատուկ են նաև ոչ թունավոր գծեր՝ հաջողության մղումը, ընտանիքին և ընկերներին սատարելը և այլն։

Նահապետական հասարակություններում և մշակույթներում, որտեղ ի սկզբանե գոյություն ունի սեռերի միջև աստիճանակարգային հարաբերություն (ակտիվ տղամարդ և պասիվ կին), առնականության գաղափարը, կախված իրավիճակից, ենթակա է փոփոխության։ Քուփերսը իր հիմնարար աշխատություններից մեկում նշում է, որ թունավոր առնականությունը կառուցվում է գերիշխող առնականության այն ձևերի հիման վրա, որոնք վնասում են հասարակությանը ընդհանուր առմամբ և այդ հասարակության մասը կազմող անհատներին մասնավորապես։ Գերիշխող առնականության դրսևորման թունավոր ձևերն են ծայրահեղ մրցակցությունը և ագահությունը, այլոց կարիքների նկատմամբ անզգամությունը և  անուշադրությունը, այլոց վերահսկելու և իշխելու ուժեղ ցանկությունը, հոգատարության ու կարեկցանքի ապիկարությունը կամ դժկամությունը, պարտության սարսափը, կանանց խարանումը, կանանց և փոքրամասնությունների լուսանցքավորումը։ Թվում է, թե մեկ նախադասությամբ նկարագրվում է ավագանու նիստի ամբողջ եղելությունը, բայց արդյո՞ք միայն։ Արդյո՞ք մեր ամբողջ իրականությունը չի այսպես թունավորված, արդյո՞ք քաղաքապետի «հայտարարում ենք ընդմիջում» արտահայտությունն այն ժամանակ, երբ ծեծով կնոջը դուրս են հանում սրահից, ցույց չի տալիս բռնության նորմավորումը, իշխելու ցանկությունը, պարտության սարսափը, հոգատարության ու կարեկցանքի ապիկարությունը։ Արդյո՞ք ավագանու նիստերի դահլիճում տեղի ունեցածը փոքրիկ բեմականացումը չէ այն ամենի, ինչ տեղի է ունենում երկրում ընդհանուր առմամբ։

Յուրացված կնատյացություն

Նահապետականության ախտանիշներից մեկը կանանց կողմից յուրացված կնատյացությունն է։ Չնայած նրան, որ կնատյացությունը ավելի տարածված է տղամարդկանց շրջանում, այն կա և գործարկվում է նաև կանանց կողմից այլ կանանց և իրենք իրենց նկատմամբ։ Կնատյացությունը նահապետական հասարակության ախտանիշներից մեկն է և որպես այդպիսին ունի գաղափարախոսական բնույթ։ Դեռևս արիստոտելյան ժամանակներից, կինը բնութագրվում էր որպես «թերի տղամարդ»։ Այդ ժամանակներից ի վեր կինը արևմտյան մշակույթում յուրացրել է իր ստորադասությունը և հասարակության մեջ քավության նոխազի դերը, ինչն այդքան ակնբախ է քննարկվող միջադեպի պարագայում, երբ կինը, որը փորձում է բարձրաձայնել տղամարդկանց կողմից արհամարհված խնդիրը, վերածվում է այդ տղամարդկանց մեղքերի քավության նոխազի։

Յուրացված կնատյացությունը կանանց կողմից կանացիության նահապետական գաղափարի յուրացումն ու դրանով առաջնորդվելն է, որը կործանանար է տվյալ կնոջ անհատականության զարգացման համար այնպես, ինչպես թունավոր առնականությունը տղամարդու` որպես անհատի զարգացման համար։  Յուրացված կնատյացությունը շատ հաճախ մեղադրում է կնոջը թունավոր առնականության դրսևորումների համար, ինչպես օրինակ հանրապետական տիկնանցից մեկը` Հասմիկ Սարգսյանը, կին գործընկերոջ ծեծից հետո իր հոգեհույզ ելույթի ժամանակ․ «Ուղղակի ուզում եմ հասկանալ՝ ինչպիսի արգանդ է ձեզ լույս աշխարհ բերել ,- ասում է աստվածավախ հանրապետականը և շարունակում, որ սառնասրտորեն պետք է դիմակայել «սատանայական ուժին» իրենց հանրապետական աստվածաշնորհ «դրախտային կերպարով»։ Այո՛, ՀՀԿ խմբակցության անդամ Հասմիկ Սարգսյանը իրոք օգտագործում է այդ բառապաշարը նիստի ժամանակ, բայց այստեղ ողբերգականը կնոջ կեղծ բարեպաշտ աստվածավախությունը կամ աստվածային շնորհներով մարդկանց ականջներին հերյուրանք հրամցնելը չէ, այլ այն, որ նա մեղադրում է կնոջ արգանդը, այսինքն կինը մեղադրում է կնոջը՝ մեկ այլ կնոջ «վատ»,  ոչ որպես նահապետահպատակ դաստիարակելու համար։ Ու կրկին կինն է մեղավոր, չէ՞ որ, ինչպես կպնդեր մեկ այլ հանրապետական տիկին՝ Քուշքյանը, — մի քիչ էլ կինը պետք է չափավոր լինի։

Սեռով պայմանավորված խտրականությունը խորքային մշակութային խնդիր է, որի համար ոչ մի անհատ մեղավոր չէ, բայց որը տեսնելու, ախտորոշելու և վերացնելու համար բոլորս ենք պատասխանատու: