Մարզերի ներկայացվածության բարեփոխումը Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններում

Read in English

Reforming Regional Representation in Armenia’s Parliamentary Elections

1. Համառոտագիր

Վերլուծության շրջանակներում գնահատվել է Հայաստանի գործող ընտրական համակարգի արդյունավետությունը՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով մարզերի ներկայացվածության խնդրին։ Քննարկվում է տարածքային բաց ցուցակներից հրաժարվելու 2018-ին տապալված առաջարկը, ապա վերջինիս ու ստատուս քվոյի միջև փոխզիջումային տարբերակ առաջարկվում։

Վերլուծությունն առաջարկում է Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններն անցկացնել երեք բազմամանդատ ընտրական տարածքներում՝ Երևան, հյուսիս-արևմտյան ու հարավ-արևելյան շրջաններում, որոնցից յուրաքանչյուրում կընտրվի 32-36 պատգամավոր՝ տվյալ ընտրատարածքի համար կուսակցությունների ներկայացրած փակ ցուցակներից։

2.Ներածություն

2.1.Նախապատմություն 

Անկախությունից հետո Հայաստանի խորհրդարանը, որն այդ ժամանակ Գերագույն խորհուրդ էր կոչվում, կազմված էր 260 միամանդատ ընտրատարածքների ներկայացուցիչներից։ 1995 թվականին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը, խորհրդարանը վերանվանվեց Ազգային ժողովի, և կազմակերպվեցին նոր խորհրդարանական ընտրություններ։ Նոր համակարգը նախատեսում էր 150 ընտրատարածք, որոնց ներկայացուցիչներն ընտրվում էին պարզ մեծամասնական (բազմամանդատ պլյուրալիստական) համակարգով, ինչպես նաև 40 լրացուցիչ տեղ, որոնք համամասնորեն հատկացվում էին կուսակցություններին՝ համապետական մասշտաբով ստացած ընդհանուր քվեների հիման վրա։ Առանձին տարածքներից ընտրված պատգամավորների կուսակցական պատկանելությունը որևէ կերպ չէր անդրադառնում համամասնական տեղերի բաշխման վրա։ Այս համակարգը կոչվում է խառը մեծամասնական կամ զուգահեռ-խառը համակարգ և տարածված մոտեցում էր ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում։ Հետագա տարիներին համամասնական տեղերի տեսակարար կշիռը հետևողականորեն ավելանում էր, մինչև 2017-ը, երբ Հայաստանն անցում կատարեց ամբողջությամբ համամասնական մոդելի (տե՛ս Աղյուսակ 1)։

Աղյուսակ 1. Հայաստանի օրենսդիր մարմնում մեծամասնական ու համամասնական տեղերի հարաբերակցությունը պատմական կտրվածքով։

Ընտրական ներկայիս համակարգը (կիրառվել է 2017 թ. ապրիլի և 2018 թ. դեկտեմբերի ընտրություններում) մանրամասնվում է հաջորդ բաժնում։

2.2.Ընդգրկման շրջանակը 

2015 թ․ ՀՀ Սահմանադրությունը և 2016 թ․ Ընտրական օրենսգիրքը պարունակում են մի շարք դրույթներ, որոնք սահմանափակում են Ազգային ժողովում կուսակցությունների համաչափ ներկայացվածության հնարավորությունը։ Դրանց թվում են՝

• նվազագույն ընտրական շեմի պահանջը (5%՝ կուսակցությունների և 7%՝ կուսակցությունների դաշինքների համար) [1]․
• ազգային փոքրամասնություններին վերապահված տեղերի հատկացման եղանակը. դրանք ըստ էության բոնուսային մանդատներ են խորհրդարանական ամենամեծ կուսակցության կամ կուսակցությունների դաշինքի համար․
• կայուն մեծամասնության մասին դրույթը, որը հավելյալ բոնուսային տեղեր է ապահովում Ազգային ժողովում 50-54% մանդատ ապահոված կուսակցության համար․
• արդյունավետ ընդդիմության մասին դրույթը, որը բոնուսային տեղեր է նախատեսում ընտրական շեմը հաղթահարած փոքր կուսակցությունների համար այն դեպքում, երբ կուսակցություններից մեկը ստանում է Ազգային ժողովի տեղերի ավելի քան երկու երրորդը.
• ընտրությունների երկրորդ փուլ, որում կարող են մրցել միայն երկու ամենամեծ կուսակցություններն այն դեպքում, երբ իշխող կոալիցիա չի ձևավորվում՝ ԱԺ մանդատների մեծամասնությամբ։

Թեև արժեր քննարկել այս և Ընտրական օրենսգրքի նմանատիպ մի քանի այլ դրույթներ ևս, սակայն սույն վերլուծությունը կենտրոնանում է մարզերի ներկայացվածության խնդրի վրա։ Նույն կերպ, այս վերլուծությունը հիմք է ընդունում Ազգային ժողովի նվազագույնը 101 պատգամավորով կազմը՝ առանց որևէ գնահատականի մանդատներն ավելացնելու կամ (սահմանադրական փոփոխությամբ) նվազեցնելու խնդրին։ Վերլուծության մեջ արվող առաջարկները կարող են ներդրվել Ընտրական օրենսգրքի լրամշակմամբ՝ առանց փոփոխելու գործող Սահմանադրությունը։

2.3.Օգտագործված հիմնական հասկացություններ և հապավումներ 

Փակ ցուցակ – Կուսակցությունը ներկայացնում է թեկնածուների ցանկ՝ ըստ առաջադրումների հերթականության։ Ընտրություններում ստացած մանդատների թվին համապատասխան խորհրդարանում հաջորդաբար հայտնվում են ցուցակի առաջին անունները։ Ընտրողները չեն կարող քվեարկել իրենց նախընտրած թեկնածուի օգտին, որը տվյալ ցուցակի ստորին տեղերում է։

ԸՏ — Ընտրատեղամաս։

Ընտրող — Քվեարկելու իրավունք ունեցող քաղաքացի (անկախ քվեարկությանը փաստացի մասնակցության հանգամանքից)։

ՊՄՀ — Պարզ մեծամասնական համակարգ (First-Past-The-Post), երբեմն անվանվում է ռեյտինգային (single member plurality), երբ յուրաքանչյուր ընտրատեղամասից ընտրվում է միայն մեկ ներկայացուցիչ, որը մյուսների համեմատ ստացել է ամենից շատ քվեները (պարտադիր չէ՝ քվեների մեծամասնությունը)։

ԽՄՀ — Խառը մեծամասնական համակարգ (Mixed Member Majoritarian), երբ պատգամավորների մի մասն ընտրվում է պարզ մեծամասնական համակարգով, մյուսները՝ փակ ցուցակներով. երկու այս բաղադրիչներն անկախ են միմյանցից։

ԽՀՀ — Խառը համամասնական համակարգ (Mixed Member Proportional), երբ պարզ մեծամասնական տեղերը համալրվում են փակ ցուցակի մանդատներով՝ կուսակցությունների համամասնությունը հավասարակշռելու նպատակով։

ԱԺՊ — Ազգային ժողովի պատգամավոր։

Բաց ցուցակ — Կուսակցության առաջադրած թեկնածուների ոչ հաջորդական ցանկ։ Եթե կուսակցությունը ստանում է X քանակի մանդատ, ապա խորհրդարան են գնում մանդատների թվին համապատասխան անհատապես ամենաշատ քվեներ ստացած թեկնածուները։

ՄԱՔ — Մեկ անփոխանցելի քվե. ընտրական համակարգը թույլ է տալիս քվեարկել թեկնածուներից միայն մեկի օգտին, եթե անգամ ընտրողը մեկից ավելի նախապատվություններ ունի։

ՄՓՔ — Մեկ փոխանցելի քվե․ յուրաքանչյուր ընտրական տարածքից ընտրվում է մեկից ավելի ներկայացուցիչ, քվեարկողներն իրենք են որոշում ցուցակում ընդգրկված թեկնածուների հերթականությունը։

3.Գործող համակարգը 

2015 թ. Սահմանադրությամբ «Ազգային ժողովն ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով»[2]։ Սահմանադրությունը չի ամրագրում մանրամասներ տարածքային կամ բաց և փակ կուսակցական ցուցակների մասին, դրանք թողնված են Ընտրական օրենսգրքի կարգավորմանը։

Ընտրական օրենսգրքով համամասնական ներկայացվածությունն իրացվում է մի համակարգի կիրառմամբ, որը թերևս եզակի է աշխարհում։ Այն մեկտեղում է համապետական փակ և տարածքային բաց ցուցակների բաղադրիչները, որոնցից յուրաքանչյուրով ընտրվում է կուսակցությունների թեկնածուների կեսը։

Կուսակցությունը (կամ կուսակցությունների դաշինքը)՝ խորհրդարանական ընտրություններին գրանցվելիս ներկայացնում է մի քանի ցուցակ։ Առաջինը համապետական ցուցակն է, որը կազմված է երկու մասից։

Համապետական ցուցակի առաջին մասը (այսպես կոչված՝ փակ ցուցակ) կուսակցության առաջադրած բոլոր թեկնածուների հաջորդական ցանկ է։ Այն պարտադիր ներառում է առնվազն 80, առավելագույնը՝ 300 թեկնածու։ Օրինակ, 2017 թ․ ապրիլի խորհրդարանական ընտրություններում Ազգային ժողովի մանդատ ստացավ 105 պատգամավոր, 2018-ն ընտրվեց 132 պատգամավոր [3]։

Փակ ցուցակը պետք է պահպանի թեկնածուների գենդերային քվոտան։ 2017 և 2018 թվականների ընտրություններում յուրաքանչյուր չորս թեկնածուի հաշվով առնվազն մեկ թեկնածու պետք է լիներ յուրաքանչյուր սեռից։ Այսինքն՝ առաջին չորս թեկնածուից առնվազն մեկը պետք է պարտադիր կին (կամ տղամարդ) լիներ, առաջին ութից՝ երկուսը և այսպես շարունակ։ Գործող Ընտրական օրենսգիրքն այս քվոտան արդեն իսկ «երեքից մեկը» փոխելու դրույթ է պարունակում, որն ուժի մեջ կմտնի 2021 թ․ հունվարի 1-ից [4]։ Փակ ցուցակում թեկնածուների առնվազն 70%-ը պետք է լինի տվյալ կուսակցության անդամ։ Թեկնածուների մնացած 30%-ը կարող է լինել կա՛մ մեկ այլ կուսակցության անդամ, կա՛մ անկախ թեկնածու։

Համապետական ցուցակի երկրորդ մասը (այսպես կոչված՝ ազգային փոքրամասնությունների ցուցակ) օգտագործվում է Հայաստանի չորս խոշոր ազգային փոքրամասնությունների համար նախատեսված տեղերում թեկնածու(ներ) առաջադրելու համար (եզդիներ, ռուսներ, ասորիներ, քրդեր)։ Այս թեկնածուներին կարելի է ներառել նաև փակ ցուցակում, ինչը, սակայն, պարտադիր չէ։ Կուսակցությունը կարող է մինչև չորս թեկնածու առաջադրել ըստ առաջնահերթության։ Չնայած ազգային փոքրամասնության ցուցակները տեխնիկապես համապետական փակ ցուցակի մաս են կազմում, այս վերլուծության մեջ «փակ ցուցակ» ձևակերպումն օգտագործվում է միայն համապետական ցուցակի առաջին մասի իմաստով։

Փակ ցուցակի թեկնածուներից կուսակցությունը ձևավորում է տասներեք տարածքային բաց ցուցակ [5]՝ Ընտրական օրենսգրքով սահմանված տասներեք ընտրատարածքներից յուրաքանչյուրի համար [6]։ Հայաստանի յուրաքանչյուր մարզ առանձին ընտրատարածք է, բացի Վայոց ձորի և Սյունիքի մարզերից, որոնք միասին մեկ ընտրատարածք են կազմում։ Մայրաքաղաք Երևանը բաժանված է չորս ընտրատարածքի։ Տարածքների թիվը և դրանց մեծությունը ներկայացված է Աղյուսակ 2-ում։

Աղյուսակ 2. Հայաստանի 13 ընտրատարածքները 

Հայաստանի 13 ընտրատարածքների քարտեզը:

Ընտրատարածքներից շատերն իրենց մեծությամբ համադրելի են և 2018-ի խորհրդարանական ընտրություններում ունեցել են 100,000 քվեարկող՝ բացառությամբ Տավուշի և Արագածոտնի մարզերի։ Նախորդ ընտրություններում քվեարկողների թիվը ընտրատարածքների համեմատական մեծության ամենից իրական ցուցիչն է, քանի որ ընտրողների ռեգիստրում ընդգրկված են նաև ՀՀ այն քաղաքացիները, որոնք վաղուց արտագաղթել են կամ տարվա մեծ մասը արտագնա աշխատանքի են Ռուսաստանի Դաշնությունում։

Կուսակցության տարածքային տասներեք բաց ցուցակներն այբբենական են՝ ըստ թեկնածուների ազգանվան։ Յուրաքանչյուր տարածքի համար կուսակցության թեկնածուների առավելագույն քանակը որոշվում է ընտրողների ռեգիստրում գրանցված՝ ընտրելու իրավունք ունեցողների թիվը բաժանելով 15,000-ի։ Այսպիսով, կուսակցությունը կարող է մինչև 7 թեկնածու ունենալ Տավուշի (որն ամենափոքր տարածքն է) և մինչև 16՝ Կոտայքի (որն ամենամեծն է) բաց ընտրացուցակում։ Կուսակցությունը պետք է առնվազն հինգ թեկնածու ունենա յուրաքանչյուր տարածքի բաց ընտրացուցակում։ Ոչ մի թեկնածու չի կարող առաջադրվել ավելի քան մեկ ընտրական տարածքում։ Ընտրացուցակները պարտավոր են պահպանել առնվազն 30%-անոց գենդերային քվոտա։ Օրինակ, եթե կուսակցությունը 11 թեկնածու է առաջադրում Արարատի բաց ընտրացուցակով, ապա նրանցից առնվազն չորսը պետք է կին լինի։ Այդուհանդերձ, որևէ երաշխիք չկա, որ կանայք կընտրվեն բաց ընտրացուցակով, եթե քվեարկողները նրանց չընտրեն։

Ընտրողներն առանձին քվեաթերթիկներ են ստանում յուրաքանչյուր կուսակցության համար։ Ընտրությունը կատարվում է տվյալ կուսակցության քվեաթերթիկը ծրարի մեջ դնելով և ծրարը քվեատուփի մեջ գցելով։ Մյուս կուսակցությունների քվեաթերթիկները նետվում են աղբաման։ Ընտրողները կարող են (սակայն պարտավոր չեն) իրենց տեղամասի համար ընտրել մեկ թեկնածու տվյալ կուսակցության տարածքային բաց ընտրացուցակից՝ V-աձև նշում կատարելով նրա անվան դիմաց։ Բաց ընտրացուցակը տպվում է կուսակցության քվեաթերթիկի հակառակ կողմում և տարբեր է յուրաքանչյուր ընտրատեղամասի համար։ Հնարավոր չէ ընտրել մի կուսակցություն և անհատ թեկնածու մեկ այլ կուսակցությունից։ Եթե ընտրողը բաց ցուցակից մեկից ավելի թեկնածու է ընտրում, ապա քվեն հաշվվում է հօգուտ կուսակցության, սակայն անվավեր է թեկնածուների մասով։ Սա նշանակում է, որ բաց ընտրացուցակներով քվեարկելիս գործում է մեկ անփոխանցելի քվեի (ՄԱՔ) համակարգը՝ ընտրողը չունի երկրորդ կամ երրորդ ընտրության տարբերակ։

Ուշագրավ է, որ Հայաստանի գործող ընտրական համակարգը սահմանված քանակով տեղեր չի վերապահում ընտրական տեղամասերին։ Այս բաշխվածությունը փոփոխական է և կախված է նրանից, թե կուսակցությունը ինչ քանակով ձայներ կհավաքի յուրաքանչյուր տարածքում։

Դիտարկենք 2017 թ. ապրիլի խորհրդարանական ընտրությունները։ Ընտրական նվազագույն շեմը հաղթահարեց չորս կուսակցություն [7]։ Վավեր քվեների 9%-ը, որ տրվել էր շեմը չհաղթահարած մյուս հինգ կուսակցություններին, չհաշվվեցին՝ կարծես ընտրողները չէին էլ մասնակցել ընտրությանը։ Նվազագույն 101 մանդատները (չհաշված ազգային փոքրամասնությունների համար նախատեսված տեղերը) բաժանվեցին այս չորս կուսակցությունների միջև։ Կուսակցությունների մանդատների առաջին կեսը բաշխվեց բաց, մյուս կեսը՝ փակ ընտրացուցակի թեկնածուների միջև։ Նշենք, որ եթե թիվը կենտ էր, ապա լրացուցիչ տեղ էր հատկացվում փակ ընտրացուցակին։ Կուսակցությունների մանդատների բաշխումը ներկայացված է Աղյուսակ 3-ում։

Աղյուսակ 3. Մանդատների տեղաբաշխումը ըստ կուսակցությունների (2017 թ․ ապրիլ)։

Իսկ մաթեմատիկան դեռ նոր է սկսվելու։ Եթե վերցնենք «Ելք» դաշինքը որպես օրինակ, ապա բաց ցուցակով վերջինիս տրվում էր չորս մանդատ։ Կարելի է կարծել, թե մանդատները տրվելու էին կուսակցության այն չորս թեկնածուներին, որոնք անհատապես ամենից շատ քվեներն էին հավաքել բաց ցուցակով. սակայն համակարգը նախ փորձում է այդ չորս մանդատները համամասնորեն տեղաբաշխել (օգտագործելով d’Hondt-ի մեթոդ կոչվող բանաձևը) ընտրատարածքների միջև՝ ըստ կուսակցության ստացած աջակցության։ Այս օրինակի համար բավարար է նշել, որ «Ելք» դաշինքին առավելագույն ձայն տված չորս ընտրատարածքներից յուրաքանչյուրը ստացավ մեկական պատգամավորական տեղ (Երևան, 1-4 ընտրատարածքներ)։ Աղյուսակ 4-ը ներկայացնում է պատկերը։

Աղյուսակ 4. «Ելքի» գլխավոր թեկնածուները 13 ընտրատարածքներից յուրաքանչյուրում (2017 թ․ ապրիլ)։

Այսպիսով, Գևորգ Գորգիսյանը, Նիկոլ Փաշինյանը, Արարատ Միրզոյանը և Մանե Թանդիլյանը, այս հերթականությամբ, մանդատներ ստացան «Ելքի» չորս բաց ցուցակներով, քանի որ նրանք առաջին թեկնածուներին էին այն ընտրատարածքներում, որտեղ կուսակցությունն ամենաշատ ձայներն էր հավաքել։ Նկատենք, որ թեև Էդմոն Մարուքյանը, Սասուն Միքայելյանը և Ռազմիկ Թևոնյանը անհատապես ավելի շատ ձայներ էին հավաքել, քան Գևորգ Գորգիսյանը կամ Արարատ Միրզոյանը, նրանք չընտրվեցին բաց ցուցակով, որովհետև կուսակցությունը՝ որպես այդպիսին, բավականաչափ քվեներ չուներ տվյալ տարածքներում։ Ձայների բացարձակ թվի որևէ ճշգրտում չի կատարվել՝ չնայած ընտրական օրենսգիրքը նախատեսում է ընտրելու իրավունք ունեցողների փոփոխական թվաքանակ (տե՛ս Աղյուսակ 2-ը)։ Ամեն դեպքում, Էդմոն Մարուքյանը և Սասուն Միքայելյանը մանդատ ստացան փակ ցուցակով։

«Ելք» դաշինքի փակ ցուցակով ստացած հինգ մանդատները տրվեցին կուսակցության համապետական փակ ցուցակի հերթական թեկնածուներին՝ շրջանցելով նրանց, ովքեր արդեն իսկ ընտրվել էին բաց ցուցակով։ Աղյուսակ 5-ը ներկայացնում է փակ ցուցակով մանդատներ ստացած թեկնածուներին։

Աղյուսակ 5. «Ելք» դաշինքի համապետական փակ ցուցակ (2017 թ․ ապրիլ)։

Քանի որ Նիկոլ Փաշինյանն ու Մանե Թանդիլյանն արդեն իսկ մանդատ էին ստացել բաց ցուցակով, փակ ցուցակի չորրորդ և հինգերորդ տեղերի մանդատները տրվեցին համապատասխանաբար Արտակ Զեյնալյանին և Լենա Նազարյանին։

Ավելի ուշ, երբ Նիկոլ Փաշինյանը 2018-ի մայիսին ընտրվեց վարչապետ, մի շարք պատգամավորներ վայր դրեցին մանդատները և նախարարական պորտֆելներ ստացան նոր ձևավորված կառավարությունում [10]։ Այս դեպքում բաց ցուցակով ընտրված պատգամավորի մանդատը փոխանցվում է նույն տարածքում անհատապես ամենաշատ ձայն հավաքած հաջորդ թեկնածուին։

• Նիկոլ Փաշինյանի մանդատը փոխանցվեց Ալեն Սիմոնյանին (4-րդ ԸՏ, 1776 ձայն)։
• Արարատ Միրզոյանի մանդատը փոխանցվեց Հրաչյա Հակոբյանին (3-րդ ԸՏ, 3390 ձայն)՝ շրջանցելով Արայիկ Հարությունյանին (3-րդ ԸՏ, 3904 ձայն), քանի որ նաև ևս նշանակվեց նախարար։
• Մանե Թանդիլյանի մանդատը փոխանցվեց Հովիկ Աղազարյանին (1-ին ԸՏ, 2620 ձայն):

Փակ ցուցակով ընտրված պատգամավորի մանդատը փոխանցվում է փակ ցուցակի հաջորդ թեկնածուին։

• Արտակ Զեյնալյանի մանդատը փոխանցվեց Հայկ Կոնջորյանին։

Ուշագրավ է, որ նախարարի պաշտոն ստանձնելու համար մանդատից հրաժարված պատգամավորը հետ չի ստանում իր մանդատը, եթե հետագայում հրաժարական է տալիս։ Օրինակ, 2018 թ․ մայիսին Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար դառնալուց մեկ ամիս անց Մանե Թանդիլյանը հրաժարական տվեց (կենսաթոշակային բարեփոխման շուրջ անհամաձայնության պատճառով): Նա օրենսդիր վերադարձավ 2018-ի դեկտեմբերին՝ վերընտրվելուց հետո միայն։

4. Փոփոխության կոչ

Թավշյա հեղափոխությունից հետո, երբ Նիկոլ Փաշինյանը 2018-ի մայիսին ստանձնեց ՀՀ վարչապետի պաշտոնը, հայտարարեց, որ իր թիվ մեկ առաջնահերթությունը Ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումն ու դրանից անմիջապես հետո՝ արտահերթ ընտրությունների անցկացումն է։ Կազմավորվեց Ընտրական բարեփոխումների հատուկ հանձնաժողով՝ խնդիրն ուսումնասիրելու համար։ Հանձնաժողովը, ամռան ընթացքում հանրային մի շարք քննարկումներ անցկացնելուց հետո, 2018-ի հոկտեմբերին ներկայացրեց իր առաջարկությունները, որոնց թվում նաև բաց ցուցակներից հրաժարվելու մասին դրույթն էր։ Բոլոր մանդատները կուսակցությունների միջև բաշխվելու էին համամասնորեն՝ հիմնվելով միայն համապետական փակ ցուցակներում թեկնածուների հերթականության վրա․ ընտրական տարածքներ, ըստ էության, այլևս չէին լինելու։

Առաջարկը հիմնավորվում էր նրանով, որ ՄԱՔ բաղադրիչից հրաժարվելը թեկնածուների համար կդժվարացնի ընտրակաշառքների դիմելը կամ ընտրողներին ահաբեկելը։ 2017 թ․ ապրիլի խորհրդարանական ընտրություններում թե՛ տեղացի դիտորդների, թե՛ ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ դիտորդական առաքելությունների հիմնական դիտողությունն այն էր, որ «ընտրությունները ստվերվեցին ընտրակաշառքների և հանրային ծառայողների ու մասնավոր ընկերությունների աշխատողների վրա ճնշումների մասին արժանահավատ տեղեկություններով» [11]։ Համոզմունք կար, որ նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ քվեները գնելու փորձեր էին եղել։ Քանի որ քվեարկությունը գաղտնի է, տարբեր մեթոդներ էին կիրառվել՝ հավաստիանալու համար, որ ընտրողը կատարել է գործարքի իր մասը։ Տարեց ընտրողներից ոմանց ուղեկցել էին երիտասարդ կամավորներ և օգնել նրանց լրացնելու քվեաթերթիկը․ սա թույլատրելի է գործող կարգավորումների շրջանակում՝ հասանելիությունն ապահովելու պատրվակով։ Մյուսները պետք է հատուկ նշան թողնեին քվեաթերթիկի վրա, որը տեսանելի կլիներ ձայների հաշվարկի ժամանակ։ Ոմանք էլ խաբվել էին՝ հավատալով, թե քվեախցիկում գործածվող գրչի վրա թաքնված տեսախցիկ կա, ինչն իրականում այդպես չէ, սակայն պետական վերահսկողության մասին խորհրդային տարիներից մնացած պատկերացումները բավարար էին քվեարկողներին գործակցություն պարտադրելու համար։ Բացի ընտրակաշառքից, կա նաև ընտրողների ահաբեկումը գործատուի կողմից, աշխատանքից զրկվելու հեռանկարը, հատկապես պետական հատվածում։

Նման պայմաններում քվեախցիկում գրիչ օգտագործելու անհրաժեշտության վերացումը (որը գործածվում է բաց ցուցակների պարագայում միայն) կօգներ մեկ անգամ ևս հավաստիացնելու ընտրողներին, որ պահպանվում է նրանց քվեարկության գաղտնիությունը, նրանք կարող են քվեարկել ըստ խղճի պահանջի, եթե անգամ այլ խոստում են տվել քարոզարշավի ընթացքում։

Տարածքային բաց ցուցակները ավանդաբար դիտվել են որպես ընտրակաշառքը և վերահսկողության մեխանիզմները տեղում զարգացնելու սխեմա. աջակիցներից ամենահաջողվածները փոխհատուցվել են խորհրդարանական մանդատով։ Քանի որ յուրաքանչյուր բաց ցուցակ ինքնաբերաբար հաշվի է առնվում նաև փակ ցուցակի թեկնածուներին ընտրելիս, կուսակցական էլիտան հնարավորություն է ունեցել օգտվել այս սխեմայից առանց ձեռքերը կեղտոտելու։

Բաց ցուցակներից հրաժարվելու հանձնաժողովի մյուս հիմնավորումն այն էր, որ դա թույլ կտա ավելացնել խորհրդարան անցած կանանց թիվը [12]։ Թեև գենդերային քվոտաներ կան թե՛ փակ և թե՛ բաց ցուցակներում, սակայն վերջինս չի երաշխավորում, որ կանայք ի վերջո կհայտնվեն խորհրդարանում։ Հաշվի առնելով Հայաստանում հայրիշխանական հասարակությունը՝ համապետական մեկ փակ ցուցակի անցնելը հանձնաժողովում ներկայացվում էր որպես որոշումների ընդունման գործառույթներում ավելի մեծ թվով կանանց ընդգրկումը երաշխավորող և ի վերջո՝ մշակութային գենդերային կարծրատիպերի վրա հիմնված սպասելիքները վերափոխող քայլ։ Աղյուսակ 6-ը ցույց է տալիս, որ կանանց ընտրվելու հավանականությունը շատ ավելի մեծ է փակ ցուցակով, հատկապես, եթե հաշվի առնենք, որ առաջարկը ներկայացնելու պահին 2018-ի դեկտեմբերի ընտրությունները դեռևս չէին կայացել։

Աղյուսակ 6. Պատգամավորների գենդերային բաշխվածությունն ըստ ընտրական բաղադրիչի։

Թեև համապետական մեկ միասնական փակ ցուցակի անցնելու առաջարկությունը հանձնաժողովը ներկայացրել էր 2018 թ․ հոկտեմբերին, այն չընդունվեց Ազգային ժողովում. Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության պատգամավորները (կուսակցությունը դեռևս մեծամասնություն էր օրենսդիրում) կողմ չքվեարկեցին առաջարկությանը [13]։ Գրեթե մեկ տարի անց կարելի է ասել, որ այս մոտեցման շուրջ քննարկումները տարրալուծվել են երկու խնդրի։ Նշվում է, որ համապետական մեկ միասնական փակ ցուցակը՝

• համարժեքորեն չի հավասարակշռի կուսակցությունների՝ գերազանցապես երևանյան թեկնածուներով ու առաջնահերթություններով առաջնորդվելու միտումը․
• կարող է դիտվել որպես իշխանության գերկենտրոնացում կուսակցության ղեկավարների ձեռքում, որոնք կկարողանան թելադրել փակ ցուցակի հերթականությունը՝ ըստ անձնական նախապատվությունների։

Ուշագրավ է, որ համապետական մեկ միասնական փակ ցուցակի մոդելն այն մոտեցումն է, որը որդեգրել է Արցախի Հանրապետությունը՝ խառը մեծամասնական մոդելից ամբողջությամբ համամասնական մոդելի անցնելով 2017-ի Սահմանադրությամբ։ Այս համակարգով առաջին ընտրությունները տեղի ունեցան 2020 թ․ մարտի 31-ին։

5.Մարզային ներկայացվածությունը որպես նպատակ

Չկա իդեալական ընտրական համակարգ, ճիշտ այնպես, ինչպես չկա իդեալական ավտոմեքենա։ Մարդիկ ավտոմեքենան ընտրում են ելնելով առաջնահերթություններից՝ նստատեղերի քանակ, թափքի բարձրություն, վառելիքի ծախս, գին կամ այլ գործոններ։ Ընտրական համակարգերի այս վերլուծության մեջ հատուկ ընդգծվում է մարզերի ներկայացվածության խնդիրը, հատկապես Երևանից դուրս ապրող բնակչության մարգինալացումը թույլ չտալու համատեքստում, որը, ի դեպ, ընտրելու իրավունք ունեցող ՀՀ քաղաքացիների երկու երրորդն է կազմում։

Երևանում և հանրապետության մյուս շրջաններում բնակչության կենսամակարդակն ու հնարավորությունները տարբեր են։ Տնտեսական ակտիվությունը կենտրոնացած է հիմնականում մայրաքաղաքում, ինչի հետևանքով ժամանակի ընթացքում մեծանում է սոցիալ-տնտեսական խզվածքը։ Հետևանքների թվում է նաև գյուղական շրջանների և փոքր քաղաքների դատարկվելը, քանի որ երիտասարդները մայրաքաղաք են տեղափոխվում կրթություն ստանալու նպատակով կամ մասնագիտական աճի հեռանկարով, սեզոնային աշխատանքի մեկնում Ռուսաստանի Դաշնություն։ Ենթակառուցվածքների բացակայության պայմաններում զբոսաշրջության ոլորտի մուտքերը ևս կենտրոնանում են երևանյան բիզնեսների ձեռքում։ Հանրապետության մնացած մասը ետնաբեմ է ընկալվում, ուր կարելի է մեկօրյա շրջագայության ուղևորվել կամ բնական ռեսուրսների պահոց՝ պատրաստ շահագործման։

Հանքարդյունաբերության շուրջ բանավեճում ևս կողմերը մեղադրում են երևանյան խմբերին՝ կա՛մ որպես բնապահպաններ, որոնք խոչընդոտում են տեղում աշխատատեղերի ստեղծումը, կա՛մ որպես կորպորատիվ էլիտաներ, որոնք բնապահպանական վտանգ են ներկայացնում։

Մայրաքաղաքի և շրջանների միջև այս լարումը [14] բնորոշ է ոչ միայն Հայաստանին։ Ամեն դեպքում, մայրաքաղաքից դուրս բնակվողների կարիքներին արձագանքելը, տնտեսական զարգացման բարիքների արդար բաշխումը կարևոր է այսպիսի տրամադրությունները մեղմելու համար՝ ապագայում հնարավոր խնդիրները կանխելու համատեքստում։ Սա անելու լավագույն եղանակն այն է, որ որոշում կայացնողներն իրենց անմիջականորեն հաշվետու զգան բնակության այս հատվածի նկատմամբ։ Այս կերպ ընտրական համակարգը կարող է նպաստել ազգային միասնությանը՝ չանտեսելով մարզերի ներկայացվածությունը։

6.Ստատուս քվոյի գնահատում 

Կարելի է, իհարկե, պնդել, որ «ստատուս քվոյի համակարգը», որում մեկտեղված են բաց և փակ ցուցակները, որքան էլ այն բարդ թվա, ապահովում է մարզային բավարար ներկայացվածություն։ Սակայն որքանո՞վ է այն իրականում ներկայացուցչական։

Հայաստանի յուրաքանչյուր քաղաքացի գրանցված է որևէ հասցեում։ Գրանցման հասցեն, հնարավոր է, տարբեր լինի իրական բնակության հասցեից, սակայն քաղաքացին պարտավոր է քվեարկությանը մասնակցել գրանցման վայրում։ Դա, օրինակ, կարող է լինել նրա ծնողների հասցեն։ Աղյուսակ 7-ը ներկայացնում է անցած երկու ընտրություններում գրանցման հասցեների և ընտրված պատգամավորների հարաբերակցությունը։ Այն ցույց է տալիս, որ գործող համակարգն իրականում մարզերի բավարար ներկայացվածություն չի ապահովում, որը համաչափ կլիներ ընտրողների քանակին։

Աղյուսակ 7. Մարզային ներկայացվածության շեղումը ստատուս քվոյի պայմաններում։

Հարկ է նշել, որ ստատուս քվոն չի էլ ենթադրում, որ մանդատները համամասնորեն բաշխված կլինեն մարզերի միջև՝ ընտրողների քանակին համաչափ։ Իրականում այն նախատեսում է, որ առնվազն բաց ցուցակով ստացած մանդատները (մոտավորապես ընդհանուրի կեսը) կբաշխվեն ըստ ընտրատարածքների՝ դրանցում քվեարկածների բացարձակ թվին մոտ համամասնությամբ։ Աղյուսակ 8-ը ցույց է տալիս, որ այս մոտեցումը համեմատաբար լավ է աշխատում այն իմաստով, որ բևեռացումն ավելի փոքր է Երևանի և մյուս ընտրատարածքների միջև։

Աղյուսակ 8. Բաց ցուցակով ստացված մանդատների շեղումը ստատուս քվոյի պայմաններում։

Այսպիսով, ստատուս քվոյի պայմաններում բևեռացումն ի նպաստ երևանյան թեկնածուների պայմանավորված է փակ ցուցակի բաղադրիչով և ոչ թե բաց ցուցակով տեղերի բաշխվածությամբ։ Աղյուսակ 9-ում երևում է, որ փակ ցուցակով ընտրված պատգամավորների մոտ երեք քառորդը գրանցված է Երևանում, թեև մայրաքաղաքն ապահովում է ընտրազանգվածի միայն մեկ երրորդը։

Աղյուսակ 9. Պատգամավորների գրանցման հասցեների բացվածքը՝ ըստ ընտրության մեթոդի։

Կարելի պնդել, որ Երևանի պարագայում բնական է գերներկայացվածությունը, քանի որ հենց Երևանում են բուհերի մեծ մասը և աշխատանքի հնարավորությունները։ Հետևաբար, կարելի է ենթադրել, որ Երևանում են բնակվում ավելի լավ որակավորում ունեցող թեկնածուները։ Աղյուսակ 9-ը, սակայն, ցույց է տալիս, որ տարածքային բաց ցուցակներով ընտրված պատգամավորներից ոչ բոլորի հասցեներն են գրանցված այն նույն տարածքում, որտեղից նրանք ընտրվել են։ Երևանից դուրս տարածքներից բաց ցուցակով ընտրված պատգամավորների մեկ քառորդը բնակվում է Երևանում։ Այդպիսի դեպքերում պատգամավորի ընտրությունը, չնայած տվյալ տարածքում չբնակվելու հանգամանքին (հնարավոր է՝ նա արմատներով այնտեղից է), օրինականացնում են հենց տեղացիների ձայները։ Գործող ընտրական համակարգն այս պատգամավորներին առնվազն կապակցում է իրենց խմբակցությունների աջակցությունը պահպանելու անհրաժեշտության հետ, եթե վերջիններս ցանկանում են վերընտրվել։ Հաջորդ ընտրություններում տվյալ տարածքից կարող է մեկ ուրիշն ընտրվել, եթե ընտրողները բավարարված չեն նրանց աշխատանքով։

2018-ի խորհրդարանական ընտրություններում մարզերի ներկայացվածությունն ինչ-որ չափով բարելավվեց, քանի որ խորհրդարանում մանդատների թիվը 105-ից հասավ 132-ի [16]։ Ամենափոքր խորհրդարանական խմբակցությունը՝ «Լուսավոր Հայաստանը» կուսակցությունը ստացավ 18 մանդատ։ Նույնիսկ 11 լրացուցիչ մանդատների պարագայում, որը կուսակցությունն ստացավ օրենսդիր մարմնի ընդլայնման արդյունքում, խմբակցությունը չունի գոնե մեկ պատգամավոր, որը գրանցված է Արագածոտնի, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Արարատի և Վայոց ձորի մարզերում։

Ակնկալվում է, որ ապագայում ավելի մեծ թվով կուսակցություններ կհաղթահարեն ընտրական նվազագույն շեմը, իսկ խորհրդարանական միջին խմբակցությունը շատ ավելի փոքրաքանակ կլինի։ Շեղումն այս դեպքում համեմատաբար մեծ կմնա ամենափոքր ընտրատարածքներում, հատկապես Տավուշում, Արագածոտնում և Վայոց ձոր-Սյունիքում, քանի որ այս ընտրատարածքներն ավելի քիչ ընդհանուր թվով ընտրողներ ունեն, քան մյուս մարզերը։

Բացի մարզային ներկայացվածության խնդրից, բաց ցուցակի բաղադրիչը թույլ է տալիս վերաբաշխել կուսակցության ղեկավարների լիազորությունները և բարելավել փակ ցուցակի ավելի ցածր տեղերում գտնվող թեկնածուների դիրքերը։ Անշուշտ, բաց ցուցակի բաղադրիչն առանցքային է եղել Արարատ Միրզոյանի և Գևորգ Գորգիսյանի քաղաքական կարիերայի համար։ Միրզոյանը 19-րդ տեղում էր «Ելք» դաշինքի փակ ցուցակում 2017-ի ապրիլի խորհրդարանական ընտրություններում։ Եվ շնորհիվ միայն նրա, որ Երևանի երրորդ ընտրատարածքը ձայների մեծամասնություն ստացավ, նա կարողացավ դառնալ «Ելքի» ինը պատգամավորներից մեկը, ապա՝ փոխվարչապետ, այժմ էլ՝ Ազգային ժողովի նախագահ։ Նույն կերպ, Գորգիսյանը, որը «Ելքի» 2017 թ․ փակ ցուցակի 17-րդ տեղում էր, մանդատ կարողացավ ստանալ ներկայացնելով Երևանի երկրորդ ընտրատարածքը, ապա դարձավ «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցության քարտուղար։

Աջակցությունը անհատ թեկնածուներին, որպեսզի նրանք բարելավեն իրենց կազմակերպչական հմտությունները կամ կուսակցության կառուցվածքում ավելի խորքային առաջնորդություն ստանձնեն, անշուշտ ողջունելի զարգացում է։ Այնուամենայնիվ, անգամ այստեղ ստատուս քվոն համակարգային առավելություն է տալիս Երևանի թեկնածուներին։ Երևանի չորս տարածքներն աշխարհագրորեն ավելի կոմպակտ են, ինչը հեշտացնում (և էժանացնում) է նախընտրական քարոզարշավը։ Շատ ավելի բարդ է մարզի մի բնակավայրից մյուսը գնալն ու հանրային ընկալում ձևավորելը, քան քաղաքի բանուկ ծայրամասերից մեկում խոշոր գովազդային վահանակ տեղադրելը, որտեղով, ամենայն հավանականությամբ, ամեն օր անցնում է ընտրազանգվածի զգալի մի մասը։

Եվ ի վերջո, երբ անհատ թեկնածուներն են պատասխանատու իրենց քարոզարշավի համար, բարդանում է քարոզարշավի ծախսերի վերահսկողությունը։ Գործող կարգավորումներով միայն կուսակցություններն են պարտավոր նախընտրական ծախսերի ֆինանսական հաշվետվություն ներկայացնել։ Եթե անհատ թեկնածուն ցանկանում է բրոշյուր տպել, ապա նա պարտավոր է գումարը փոխանցել կուսակցության կենտրոնական հաշվեհամարին, այնուհետև թույլտվությունը խնդրել կուսակցությունից՝ այդ գումարը տպագրության ծախսերում օգտագործելու համար։ Գործնականում շատ ավելի մեծ է հավանականությունը, որ թեկնածուները ոչ պաշտոնական, չհայտարարագրված միջոցներ կօգտագործեն։ 2018-ի ընտրություններում բաց ցուցակով ընդհանուր առմամբ 1287 թեկնածու է առաջադրվել։ Նրանց քարոզարշավը վերահսկելը Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի վերահսկիչ ծառայության ու աուդիտի բաժնի ներկայիս հնարավորություններից պարզապես վեր է, քանի որ այն ընդամենը երեք աշխատակից ունի։ Հարկ է ավելի մեծ ռեսուրսներ կենտրոնացնել ընտրարշավի ֆինանսական վերահսկողության ուղղությամբ՝ անկախ այն հանգամանքից, թե որ ընտրական համակարգն է գործում․ բայց և այնպես, փակ ցուցակների համակարգը կկրճատի պատասխանատու գերատեսչության վարչարարական բեռը։

7. Մեկ համապետական փակ ցուցակի տարբերակի գնահատումը 

Եթե ստատուս քվոն փոխարինվեր տարածքային բաց ցուցակներից հրաժարվելու 2018-ի հոկտեմբերի առաջարկությամբ՝ թողնելով միայն մեկ համապետական փակ ցուցակ յուրաքանչյուր կուսակցության համար, ապա մարզային ներկայացվածությունը կվատթարանար։

Կուսակցությունների փակ ցուցակների առաջին անուններն ավելի շատ երևանամետ են բազում պատճառներով, որոնք արդեն իսկ քննարկվեցին։ Ըստ էության, խորհրդարանական երեք կուսակցությունների փակ ցուցակների առաջին տասնյակում ներկայացված է միայն երկու մարզ․

• «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունը յոթ թեկնածու ունի Երևանից և 3-ը՝ Լոռու մարզից․
• «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունը յոթ թեկնածու ունի Երևանից և 3-ը՝ Կոտայքի մարզից․
• «Իմ քայլը» դաշինքը [17] ութ թեկնածու ունի Երևանից և մեկական թեկնածուներ՝ Լոռու և Կոտայքի մարզերից։

Եթե ավելի շատ կուսակցություններ անցնեն խորհրդարան և խմբակցությունները փոքրանան, Տավուշի և Արագածոտնի մարզերը, որտեղ ընտրողների թիվը 40%-ով պակաս է մյուս մարզերից, ըստ ամենայնի, ավելի քիչ ներկայացուցիչներ կունենան ԱԺ-ում, քան հիմա է։

2018 թվականի քննարկումների ընթացքում առաջարկվել է կուսակցությունների փակ ցուցակներում ներմուծել մարզային քվոտաներ։ Բարգավաճ Հայաստան կուսակցությունն առաջարկել է [18], որ փակ ցուցակի յուրաքանչյուր վեց թեկնածուից առնվազն մեկը լինի մարզի բնակիչ (վերջին հինգ տարվա ընթացքում բնակված լինի մարզում և շարունակի բնակվել այնտեղ)։ Այսպիսի մոտեցումը, սակայն, չի կարող իրական մարզային ներկայացվածություն ապահովել։ Նախ քվոտան չափազանց փոքր է։ 23-հոգանոց խմբակցության պատգամավորներից ընդամենը երեքն են մարզերից։ Երկրորդ՝ խորհրդարանում ներկայացվածություն կունենան համեմատաբար խոշոր մարզերը (Կոտայք, Լոռի և Շիրակ), ավելի փոքր մարզերի դեպքում պատկերը կվատթարանա՝ համեմատ այսօրվա։ Եվ երրորդ՝ դժվար կլինի ճշգրտորեն գնահատել թեկնածուի՝ բնակության վայրի պահանջը բավարարելու հանգամանքը։ Արդյո՞ք բավարար է լինելու միայն գրանցման մասին տեղեկանքը։ Թեկնածուները կարող են պահել հայրական տան գրանցումը կամ ներկայացնել երկրորդ բնակարանի գրանցումը՝ քվոտայի պահանջները պահած լինելու խաբկանք ստեղծելով։ Պետք չէ հատուկ ջանք գործադրել հետևելու, թե պատգամավորները որտեղ են հիմնականում գիշերել անցած հինգ տարում։

Կարճ ասած, առնվազն այնքանով, որքանով խոսքը վերաբերում է մարզային ներկայացվածությանը, համապետական մեկ միասնական փակ ցուցակը հետընթաց կլինի այն ամենից, ինչ ունենք այսօր։

8. Փակ ցուցակով երեք տարածքները 

Փակ ցուցակների առավելությունը պահպանելու մեկ այլ եղանակ կա, որը կապահովի մարզերի՝ ընտրողների թվին համաչափ ներկայացվածություն (վերացնելով ընտրողի կողմից քվեաթերթիկի վրա նշում կատարելու անհրաժեշտությունը և երաշխավորելով առնվազն նվազագույն թվով կին պատգամավորների ընտրություն)։

Քանի որ Երևանում է կենտրոնացած ընտրողների մոտ մեկ երրորդը, երկիրը կարելի է բաժանել համադրելի մեծության երեք ընտրական տարածքների։ Աղյուսակ 10-ում ցույց տրված, թե ինչպես են խմբավորվելու այդ տարածքները։ Պատկեր 1-ը ներկայացնում է առաջարկվող ընտրական քարտեզը։

Աղյուսակ 10. Համադրելի մեծության բազմամանդատ ընտրատարածքներ։

Պատկեր 1. Առաջարկվող բազմամանդատ երեք ընտրատարածքների քարտեզը։

Նկատենք, որ չնայած բոլոր երեք ընտրական տարածքներում ընտրողների քանակը համադրելի է, այն ամբողջովին հավասար չէ։ Այդ իսկ պատճառով յուրաքանչյուր տարածքի համար նախատեսված պատգամավորների թիվը ևս պետք է ճշգրտվի՝ համաչափություն պահպանելու նպատակով։ Անկախ 2018-ին յուրաքանչյուր մարզում ընտրելու իրավունք ունեցող քաղաքացիների կամ փաստացի քվեարկածների թվի՝ արդյունքը նույնն է․ 33 մանդատ Երևանում, 36 խորհրդարանական տեղ հյուսիս-արևմուտքում և 32 տեղ հարավ-արևելքում։ Առաջարկվում է այս հաշվարկի հիմքում դնել նախորդ խորհրդարանական ընտրություններում քվեարկությանը մասնակցածների թիվը։ Չնայած այդ դեպքում ցուցանիշները թարմ չեն լինի, սակայն այն լրացուցիչ խթան կտա յուրաքանչյուր քաղաքացու՝ գնալ և քվեարկելու, ինչպես նաև խրախուսելու մյուսներին՝ նույնը անելու։ Այն նաև թույլ կտա խուսափել հակասականությունից՝ կապված ընտրողների ռեգիստրի հետ, հատկապես այն քաղաքացիների մասով, որոնք արտերկիր են տեղափոխվել, սակայն պահում են հայաստանյան գրանցումը։

8.1.Ինչու՞ կատարել այսպիսի խմբավորում

Հայաստանի 10 մարզերի և մայրաքաղաքի աշխարհագրությունն ու ժողովրդագրությունը վերլուծելիս հստակ է, որ յուրաքանչյուր մարզ առանձին ընտրական տարածք դիտարկելը նախընտրելի չէ, քանի որ Վայոց ձորի, Սյունիքի, Արագածոտնի և Տավուշի բնակչությունը զգալիորեն զիջում է մյուսներին։ Այս հանգամանքը, ի լրումն տվյալ տարածքների ավելի ցածր մագնիտուդի (յուրաքանչյուր տարածքից ներկայացուցիչների թիվ), կխաթարի համապետական արդյունքների համաչափությունը։

Ընտրական տարածքների երկուական կամ երեքական խմբավորման դեպքում թեև համաչափությունը կբարելավվի տարածքների մագնիտուդի բարձրացմանը զուգահեռ, սակայն անհնար է ճշգրիտ խմբավորել դրանք մեծությամբ հնարավորինս մոտ տարածքների դեպքում։

Աղյուսակ 11-ում ցույց է տրվում վեց տարածքով խմբավորման հնարավորությունը. այդուհանդերձ, տարածքներից մեկն էականորեն մեծ է մյուսներից։ 22 պատգամավորական մանդատները, որոնք հատկացվել են Շիրակ-Արագածոտն-Արմավիր տարածքին, հիմնված է 2018-ի քվեարկության արդյունքների վրա․ եթե այն հիմնված լիներ ընտրողների թվի վրա, ապա թիվը 23 կլիներ։

Աղյուսակ 11. Վեց տարածքների մոդել։

Ընտրական տարածքները շատ ավելի համադրելի կլինեն իրենց մեծությամբ, եթե դրանց թիվը կրճատվի երեքի։ Նույնիսկ եթե կիրառվի հյուսիս-արևմուտք և հարավ-արևելք սկզբունքը, Աղյուսակ 10-ում բերված խմբավորումը կարելի է համապատասխանեցնել փոխելով Արմավիրի և Տավուշի տեղերը։ Այս կերպ հնարավոր կլինի Երևանին սահմանակից չորս մարզերից երկուսը պահել յուրաքանչյուր ընտրատարածքում։ Այդուամենայնիվ, Կոտայքը Արագածոտնի, և ոչ թե Արարատի հետ խմբավորելու պատճառն այն է, որ այն Արարատի մարզից բաժանված է «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցով, և այդ երկու մարզերը կապող մայրուղի չկա։

8.2.Ինչու՞ փակ ցուցակ 

Թեև ընտրողներին կարող է առաջարկվել անհատ թեկնածուներ ընտրել (իրագործումը՝ բաց ցուցակով) իրենց ընդլայնված ընտրատարածքում, սակայն դա թերություններ ունի։ Նախ՝ այդ գործընթացը բոլոր դեպքերում պահանջելու է, որ ընտրողը նշում կատարի քվեաթերթիկի վրա, ինչն ասոցացվում է ընտրակաշառքի և կեղծիքների հետ։ Երկրորդ թերությունն այն է, որ բաց ցուցակը չի կարող երաշխավորել նվազագույն թվով կանանց ընտրություն։ Երրորդ. այն բարդացնում է ընտրական գործընթացը։ Անհատ թեկնածուների քարոզարշավները դժվարացնում է դրանց վրա ծախսվող գումարների և նվիրատվությունների նկատմամբ վերահսկողությունը, ինչի մասին արդեն խոսվել է։ Բացի այդ, կուսակցություններին միայն մեկ փակ ցուցակով սահմանափակելը ենթադրում է ընտրություններից հետո ավելի փոքր հաշվարկ և ավելի փոքր տվյալներ ընտրատեղամասերից. յուրաքանչյուր կուսակցության համար պետք է լինելու միայն քվեների հանրագումարը, և ոչ թե կուսակցության առանձին թեկնածուներից յուրաքանչյուրի ձայների թիվը։ Կուսակցության ներկայացուցիչների և անկախ դիտորդների համար, որոնք ցանկանում են ստուգել պաշտոնական արդյունքները, 2018-ին շատ ավելի հեշտ կլիներ զեկուցել 11 կուսակցությունների ձայների միայն հանրագումարը։ Փոխարենը՝ նրանք պարտավոր էին արձանագրել յուրաքանչյուր ընտրատեղամասում ամեն մի թեկնածուի ձայների ընդհանուր թիվը․ Արագածոտնն ուներ ամենաքիչ թվով բաց ցուցակով առաջադրված թեկնածուներ՝ 69, Երևանի 2-րդ ընտրատարածքը՝ ամենաշատը՝ 123 թեկնածու։

Փակ ցուցակը կնպաստի նաև նույն կուսակցության թեկնածուների միջև համագործակցության բարելավմանը։ Քանի որ թեկնածուներն այլևս միմյանց դեմ չեն մրցելու, նրանք կարիք չունեն վստահված անձ ունենալ յուրաքանչյուր ընտրատեղամասում. մեկ վստահված անձը բավարար կլինի բոլորի շահերին հետամուտ լինելու համար։ Այս կերպ թեկնածուները կարող են միասնաբար շատ ավելին անել և բարձրացնել վստահությունը ընտրության արդյունքների նկատմամբ, քանի որ վստահելի անձանց միջոցով հնարավոր կլինի շատ ավելի մեծ քանակով ընտրատեղամասեր վերահսկել։

Եվ վերջինը անհատների դերի շեշտադրման թուլացումն է՝ ի նպաստ կուսակցության, որը հայաստանյան քաղաքական կյանքը կվերաուղղորդի դեպի քաղաքական մոտեցումներ, և ոչ թե անձնական և բիզնես շահեր։ Փակ ցուցակը կօգնի երկրում ինստիտուցիոնալ հենք ունենալ առողջ, մրցակցային և բազմակուսակցական ժողովրդավարական միջավայր ձևավորելու համար։ Թեև փակ ցուցակը բավարար չէ այս նպատակին հասնելու համար, այս գործիքակազմը կարող է նպաստել Հայաստանի քաղաքական կյանքը ցանկալի ուղղությամբ տանելուն։

8.3.Հավասար խթաններ մարզային ներկայացվածության համար 

Պարտադիր չէ կին լինել կանանց շահերը ներկայացնելու համար, կամ հաշմանդամություն ունենալ՝ հաշմանդամ անձանց շահերը ներկայացնելու համար, կամ լինել ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչ՝ նրանց շահերը ներկայացնելու համար, կամ ապրել կոնկրետ մարզում՝ տվյալ մարզի բնակիչների շահերը ներկայացնելու համար։ Կարևոր է ամբողջությամբ չանտեսել Երևանի բնակիչների կարողությունը արձագանքելու ավելի փոքր քաղաքների կամ գյուղական շրջանների քաղաքացիների խնդիրներին։

Բարեբախտաբար եռատարածք փակ ցուցակի մոդելը լիազորում է երևանյան թեկնածուներին ներկայացնել մարզերի բնակիչներին ևս։ Աղյուսակ 9-ում ցույց է տրվում, որ մայրաքաղաքից դուրս բաց ցուցակներով տեղերի մեկ քառորդը զբաղեցրել են թեկնածուներ, որոնց գրանցման հասցեն քարոզարշավի ընթացքում եղել է Երևանը։ Հնարավոր է (թեև պարտադիր չէ), որ այս թեկնածուներն արմատներով այդ մարզերից են, որտեղից ընտրվել են։ Կարևոր է, որ այդ մարզի բնակիչներն են լիազորել նրանց հանդես գալ իրենց անունից։

Եռատարածք փակ ցուցակի մոդելով թեկնածուի համար պարտադիր չպետք է լինի առաջադրման ընտրատարածքում գրանցված լինելու հանգամանքը։ Համակարգն արդեն իսկ թեկնածուի շահերը ուղղակիորեն կապում է այդ տարածքի բնակիչների հետ․ եթե նա ցանկանում է վերընտրվել, ապա ընտրողները պետք է բավարարված լինեն նրա աշխատանքով և օրենսդրական գործունեությամբ։ Միևնույն ժամանակ, սա կարող է խթան լինել կուսակցությունների համար, որպեսզի նրանք անդամներ հավաքագրեն հենց մարզերից և հենց նրանց ընդգրկեն իրենց նախընտրական ցուցակում։ Եթե, օրինակ, որևէ տարածքի ընտրողները գտնում են, որ թեկնածուն չի զբաղվել իրենց հուզող խնդիրներով, ապա հաջորդ ընտրություններին կարող են աջակցել մեկ այլ կուսակցության։

Հարկ է ընդունել, որ անգամ եռատարածք մոդելի դեպքում ոչ երևանյան տարածքները ներկայացնող պատգամավորները, ըստ ամենայնի, «կխարսխվեն» մարզկենտրոններում և խոշոր քաղաքներում, և ոչ՝ գյուղական շրջաններում։

8.4.Կուսակցությունների հիերարխիայի համահարթեցում 

Ներկայում կիրառվող տարածքային բաց ցուցակների բաղադրիչը ողջունելի է կուսակցությունների ներսում իշխանության ապակենտրոնացման և ամբողջությամբ մեկ անհատի գերիշխանությունից հրաժարվելու առումներով։ Թեև առաջարկվող եռատարածք փակ ցուցակի մոդելը չի վերացնում ընտրողների՝ ավելի արժանի թեկնածուներին «պարգևատրելու» հանգամանքը, այն, ամեն դեպքում, համահարթեցնում է ներկուսակցական հիերարխիան։

Համապետական փակ ցուցակների ներկայիս տրամաբանությունը կուսակցության ներսում կարծր հիմքերի վրա է դնում իշխանական հիերարխիան։ Եթե թեկնածուն ցուցակի 120-րդ տեղում է, ապա նրա ընդգրկվածությունն ավելի քան խորհրդանշական է, ցուցակն ընտրվելու իրական հնարավորություն չի ընձեռում։ Միգուցե հնարավոր լինի մշակել ընթացակարգեր, որոնք ցուցակների հերթականությունը որոշելիս կուսակցության հասարակ անդամներին ձայնի ավելի մեծ իրավունք կտան, սակայն գործնականում հազվադեպ կլինեն դեպքերը, երբ կուսակցության ղեկավարությունը հրաժարվի իր այդքան կարևոր այդ գործառույթից։ Նույնիսկ առաջին տասնյակի թեկնածուները հստակ գիտակցում են, թե ով է ցուցակում իրենցից առաջ կամ հետո։

Համապետական մեկ փակ ցուցակը երեքի մասնատելը իրականում բարելավում է թեկնածուների դիրքերը կոնկրետ ընտրատարածքներում։ Օրինակ, համապետական ցուցակի 27-րդ տեղում գտնվող թեկնածուն կարող է 9-րդ հորիզոնականում հայտնվել երեք տարածքներից որևէ մեկում։ Հոգեբանորեն, այս դինամիկան թեկնածուներին կուսակցությունում ավելի մեծ կշիռ ունենալու զգացում կարող է պարգևել և գիտակցում, որ անհատական ջանքը կոնկրետ ընտրատարածքում կարող է էականորեն բարելավել իր ընտրվելու հնարավորությունը։

Բացի այդ, առանձին փակ ցուցակները կարող են հեշտացնել կուսակցական ավելի ցածր օղակների ներգրավումը ցուցակների ձևավորման գործին։ Կուսակցության առաջնորդը, որն իր տարածքում արդեն իսկ ցանկի առաջին տեղում է, հնարավոր է շատ ավելի պատրաստակամ լինի մեկ այլ տարածքի ցուցակը ձևավորելու գործառույթը պատվիրակել կուսակցության տվյալ տարածքի թեկնածուներին, եթե համարի, որ արդյունքում կուսակցությունն ավելի մեծ թվով ներկայացուցիչներ կունենա խորհրդարանում։ Նկատենք, որ կուսակցության առաջին դեմքերի համար բնական է թեկնածուների առաջադրման գործընթացով հետաքրքրված ու ներգրավված լինելը, սակայն փակ ցուցակը երեքի տրոհելը ընդամենը մեկ գործիք է ներքին որոշումների կայացման գործընթացը ժողովրդավարացնելու գործիքակազմում։

8.5.Բնական ընտրական շեմը և գենդերային հավասարակշռության նկատառումները 

32-33 մանդատից կազմված տարածքների առավելությունն այն է, որ դրանք ընդունելի բնական ընտրական շեմ են ապահովում։ Եթե կուսակցությունը տվյալ տարածքում հավաքում է ձայների մոտ 3%-ը, ապա կարող է արդեն մեկ մանդատ ստանալ խորհրդարանում [19]։ Նման մոտեցումը կարող է աջակցել հատկապես կայացող կուսակցություններին, որոնք դեռ չեն հասցրել համապետական ցանց ձևավորել։ Դրանք եթե անգամ տապալվեն մյուս տարածքներում, առնվազն մեկում ամուր հիմք ունենալը կարող է հենակետ լինել խորհրդարանում՝ հետագա զարգացման հիմք ստեղծելով։ Օրինակ, «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունը, ի վերջո, համահայաստանյան տարածում ստացավ դաշինք ձևավորելու միջոցով, սակայն սկսեց Վանաձորում ստացած մեկ մանդատով։

Այս վերլուծությունը անցողիկ օպտիմալ շեմի խնդիրը չի դիտարկելու։ Այն կարող է և պահպանվել, եթե քաղաքականություն մշակողները դա անհրաժեշտ համարեն։ 32-36 մանդատանոց տարածքները, այդուամենայնիվ, առնվազն հնարավորություն են՝ հարթելու կոշտ շեմերը՝ միաժամանակ բնական շեմը պահելով գրեթե նույն մակարդակում, որին սովոր են հայաստանյան կուսակցությունները։

Մի կարևոր նկատառում ևս. կուսակցության փակ ցուցակը երեքի տրոհելը ազդելու է գենդերային հավասարակշռություն վրա։ Գործող օրենսդրությունն արդեն իսկ 2021 թվականից նախատեսում է գենդերային քվոտայի ավելացում փակ ցուցակում։ Նկատենք, որ գենդերային քվոտաները հատկացվում են «պոչային» սկզբունքով։ Օրինակ, եթե կանայք միշտ յուրաքանչյուր երրորդն են (3-րդ, 6-րդ, 9-րդ և այլն), ապա չորս կամ հինգ (կամ 7 կամ 8) տեղ ստացած կուսակցությունը կունենա կին պատգամավորների ավելի ցածր մասնաբաժին։ Փակ ցուցակը երեքի տրոհելով՝ մնացորդային այս սկզբունքն էլ ավելի է սահմանափակելու կանանց ներկայացվածությունը, եթե գենդերային քվոտան մնա նույնը։ Սա փոխհատուցելու համար պարզապես պետք է մեծացնել յուրաքանչյուր ցուցակի գենդերային քվոտան՝ մինչ այս նախատեսված հավասարակշռությունը պահելու համար։

Երեք տարածքների դեպքում «երկուսից մեկը» սկզբունքով գենդերային քվոտան (ցուցակի ամեն հաջորդը կին է) չի նշանակում, որ կուսակցության պատգամավորների 50%-ը կին է լինելու, թեև դա իրոք հնարավոր է։ Եթե կուսակցությունը երեքական տեղ ստանա երեք տարածքներից յուրաքանչյուրում՝ ընդհանուր առմամբ ինը, ապա «երկուսից մեկը» քվոտայի պայմաններում կուսակցությունը կունենա երեք կնոջից և վեց տղամարդուց կազմված խորհրդարանական խմբակցություն՝ 33/67 հարաբերակցությամբ։

Ներկայում ԱԺ 132 պատգամավորներից 31-ը (23.5%) կին է։ Մեկը երկուսի հարաբերակցությամբ քվոտան կուսակցության երեք տարածքային ցուցակներից յուրաքանչյուրում անպայմանորեն չի հանգեցնի գենդերային հավասարության օրենսդիր մարմնում։ Այն, սակայն, լավ հնարավորություն կլինի ՄԱԿ-ի՝ 1995 թվականին Պեկինում կայացած Կանանց չորրորդ համաշխարհային համաժողովի հանձնառությունների առումով․ այն է՝ ապահովել կանանց 30% մասնակցություն երկրի օրենսդիր մարմնում [20]։

Թեև պարիտետային քվոտան օպտիմալ է, սակայն «մեկը երեքից» գենդերային քվոտայի դեպքում, եթե անցում կատարվի եռատարածք մոդելին, հարկ կլինի լրացուցիչ կարգավորումներ նախատեսել՝ կին թեկնածուներին վերապահելով տարածքային ցուցակներում առաջին կամ երկրորդ տեղերը (հետևողականորեն «չաքսորելով» նրանց 3-րդ հորիզոնական). սա թույլ կտա փոքր կուսակցություններին պատգամավորների գենդերային ողջամիտ հարաբերակցություն ապահովել։

9.Այլ հնարավոր մոդելներ 

Իհարկե, գոյություն ունեն մարզերի ներկայացվածությունը հավասարակշռող այլ մոտեցումներ ևս, որոնք Հայաստանը կարող է դիտարկել։ Դրանցից յուրաքանչյուրը, սակայն, իր թերություններն ունի, ինչն իդեալական չի դարձնում դրանք հայաստանյան պայմաններում։

9.1.ՊՄՀ (Միամանդատ պլյուրալիստական)

First-Past-the-Post (ՊՄՀ) — տարածված համակարգ է, որը կիրառվում է Միացյալ Թագավորության, Կանադայի և Միացյալ Նահանգների խորհրդարանական ընտրություններում։ Պետությունը բաժանված է ընտրական տարածքների, որոնցից յուրաքանչյուրը մեկ ներկայացուցիչ ունի օրենսդիր ստորին պալատում։ Ընտրվելու համար թեկնածուներին պարզապես անհրաժեշտ է ավելի շատ ձայներ ստանալ, քան մյուսները (պլյուրալիստական), բայց պարտադիր չէ, որ դա լինի քվեների ավելի քան 50%-ը (մեծամասնություն)։ ԱՄՆ որոշ նահանգներում հնարավոր է երկրորդ փուլ առաջին երկու թեկնածուների միջև, եթե նրանցից ոչ մեկն առաջին փուլում չի հավաքում ձայների առնվազն 50%-ը։

Այս համակարգն էականորեն սահմանափակում է կուսակցական մանդատների համամասնությունը։ Հայաստանում դրա ներդրումը սահմանադրական փոփոխություններ է ենթադրում՝ հրաժարվելով Ազգային ժողովի ընտրությունների համամասնական լինելու պահանջից։ Այն նաև խոցելի է ընտրախախտումների առումով, երբ ընտրատարածքների սահմանները գծվում են այնպես, որ գրեթե երաշխավորում են այս կամ այն կուսակցության հաղթանակը՝ հիմնվելով տեղամասերում քվեարկությունների պատմության վրա։

Հայաստանից ավելի քան 20 տարի պահանջվեց միամանդատ մեծամասնական համակարգից հրաժարվելու համար։ Այն վերադարձնելու քաղաքական ցանկություն, թերևս, չլինի՝ անկախ մարզային ուղիղ ներկայացվածություն ապահովելու դրա ներուժին։

9.2.ՄՓՔ․ Մեկ փոխանցելի քվե 

Մեկ փոխանցելի քվեի (STV) պարագայում կիրառվում է բազմամանդատ ընտրատարածքների սկզբունքը։ Մինչ Հայաստանում կիրառվող ՄԱՔ մոդելը (բաց ցուցակների բաղադրիչի մասով) թույլ է տալիս ընտրել միայն մեկ անհատական թեկնածու, ՄՓՔ-ի դեպքում ընտրողը կարող է նախապատվություն տալ մեկից ավելի թեկնածուների։ Եվ եթե առաջին թեկնածուն չի հավաքում բավարար թվով ձայներ, ապա քվեն «փոխանցվում է» հաջորդ նախընտրելի թեկնածուին։ Այս մոտեցումը կիրառվում է Իռլանդիայում, Մալթայում և Ավստրալիայի սենատում։

Թեև համակարգը մարզային ուղիղ ներկայացվածություն ապահովելու զգալի ներուժ ունի, այն էապես բարդացնում է քվեների հաշվարկի գործընթացը։ Յուրաքանչյուր ընտրատեղամասից զեկուցվող թվերի ահռելի քանակն ու դրանց մեկտեղումը կարող է արդյունքների հրապարակումը ձգձգել մի քանի օրով։ Հաշվարկը կատարվում է մի քանի փուլով, քանի որ քիչ ժողովրդականություն վայելող թեկնածուները դուրս են մնում հերթով, քանի դեռ չեն պարզվել հաղթողները։

Թեև Հայաստանը կարող է դիտարկել ապագայում ՄՓՔ-ի անցնելու տարբերակը, ներկա պահին չափազանց մեծ կլինի համակարգի վարչարարական բեռը։

9.3.ԽՀ․ Խառը համամասնական 

Մարզերի ներկայացվածությունը և համամասնական համակարգը հավասարակշռելը մեկ այլ մոտեցում է, որը հայտնի է որպես խառը համամասնական (ԽՀ) համակարգ և կիրառվում է Գերմանիայում ու Նոր Զելանդիայում։ Այստեղ միամանդատ ընտրատարածքները միավորված են համապետական փակ ցուցակին՝ այնպես, ինչպես արվել է Հայաստանում 1995-2012 թվականներին։ Այդուամենայնիվ, այս երկու բաղադրիչների միմյանցից անկախ լինելը երաշխավորելու փոխարեն փակ ցուցակն օգտագործվել է փոխհատուցելու տարածքային արդյունքների անհամաչափությունն այնպես, որ յուրաքանչյուր կուսակցության խորհրդարանական տեղերի վերջնական մասնաբաժինը համահունչ լինի նրանց համապետական արդյունքներին։

Խառը համամասնականի թերությունն այն է, որ դրա բաղադրիչները հնարավոր է «մասնատել» և կուսակցությունը տրոհել երկու մասին՝ երբ դրանցից յուրաքանչյուրը կենտրոնանում է կա՛մ տեղամասերում, կամ փա՛կ ցուցակով հաղթանակի վրա։ Այդպիսի ռազմավարությունը կարող է բերել ընտրական համակարգի փլուզման՝ այն վերածելով խառը մեծամասնական համակարգի, որը Հայաստանում գործել է մինչև 2015 թվականը։ Այս կերպ չվարվելու համար Գերմանիան և Նոր Զելանդիան «վերևից իջեցված» լրացուցիչ տեղեր են ներմուծել՝ մեծացնելով օրենսդիր մարմինը և չեզոքացնելով անհամաչափությունը, որին կարող է հանգեցնել կուսակցությունը տրոհելու ռազմավարությունը։

Բացի այդ, խառը համամասնական համակարգերը նվազեցնելով փակ ցուցակով ընտրվողների թիվը, չեն երաշխավորում նվազագույն թվով կին պատգամավորների ընտրության հնարավորությունը։

10. Եզրակացություններ և հաջորդ քայլեր 

Ընտրական բարեփոխումների խորհրդարանական աշխատանքային խմբում ներգրավված են խորհրդարան անցած բոլոր երեք կուսակցությունների պատգամավորներ, պետական կառավարման մարմինների և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ։ ՀՀ կառավարությունը 2020 թվականի տարեվերջը սահմանել է որպես Ընտրական օրենսգրքի նոր նախագծի վերջնաժամկետ։

Աղյուսակ 12-ը ցույց է տալիս, որ եռատարածք փակ ցուցակով ընտրական համակարգը մի շարք առավելությունների ունի ստատուս քվոյի համեմատ և ամրապնդում է մարզային ներկայացվածությունը։

Աղյուսակ 12. Համամասնական ընտրական համակարգերի համեմատություն։

Եռատարածք մոդելի գաղափարը պետք է ներառել հանրային և խորհրդարանականների հետ քննարկումներում՝ փորձելով հասկանալ վերջիններիս արձագանքը։ Օրենսդրական նախագիծ մշակելուց հետո այն կարող ներկայացվել նաև Վենետիկի հանձնաժողով և ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ՝ հետագա կարծիքի։ Անցումը եռատարածք մոդելին կարող է նվազեցնել ընտրակաշառքի և ընտրակեղծիքների նկատմամբ ընկալունակությունը, ավելացնել գենդերային հավասարակշռությունը խորհրդարանում, երաշխավորել, որ մարզերը համարժեք ներկայացված կլինեն որոշումների կայացման գործընթացում, ամրապնդել կուսակցությունների ինստիտուցիոնալացումը՝ ընդլայնելով առաջնորդների շրջանակը և գալիք ընտրություններում Հայաստանի ժողովրդավարությունը դնելով ավելի կայուն հիմքերի վրա։

11.Երախտիքի խոսք

Հեղինակը ցանկանում է շնորհակալություն հայտնել ԱԺ պատգամավոր Համազասպ Դանիելյանին, Ընտրական համակարգերի միջազգային հիմնադրամի աշխատակիցներ Ջերոմ Լեյրոդին և Աղասի Եսայանին՝ ուսումնասիրության ընթացքում նրանց արժեքավոր խորհուրդների և դիտարկումների համար։

Նախագիծը ֆինանսավորվել է Միացյալ Թագավորության կառավարության հակամարտությունների, կայունության և անվտանգության հիմնադրամի կողմից։ Այստեղ արտահայտված տեսակետները հեղինակինն են և անպայման չէ, որ արտահայտեն ՄԹ կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը։

———————————————

1- Այս կոնկրետ շեմը գործել է 1999 թվականից։

2- 2015 թ․-ի ՀՀ Սահմանադրություն, բաժին 3, հոդված 89։

3- Պատգամավորների թիվը ֆիքսված չէ, բայց Սահմանադրությամբ նախատեսված է առնվազն 101։

4- 2016 թ․- ի ՀՀ ընտրական օրենսգիրք, բաժին 4, հոդված 83 և բաժին 14, հոդված 144։

5- Ընտրական համակարգի այս «բաց ցուցակով» բաղադրիչը հայերենում անվանում են ռեյտինգային  համակարգ։

6- 2016 թ․-ի ՀՀ ընտրական օրենսգիրք, հոդված 78։

7- Նրանցից երկուսն ըստ էության եղել են կուսակցական դաշինքներ, սակայն պարզության նկատառումներով այս վերլուծության մեջ օգտագործվելու է «քաղաքական կուսակցությունը»՝ դաշինքները ներառելով հանուն օրինակի։

8- «Ծառուկյան» դաշինքում միավորվել էին Հայաստանի բարգավաճ կուսակցությունը, Առաջադեմ-կենտրոնամետ «Ալյանս» կուսակցությունը և «Առաքելություն» կուսակցությունը։

9-  «Ելք» դաշինքում միավորվել են «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունը», «Հանրապետական» կուսակցությունը և «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը։

10- Ի տարբերություն Վեստմինստերյան խորհրդարանական համակարգերի՝ ՀՀ Սահմանադրությունը թույլ չի տալիս պատգամավորին միաժամանակ լինել նաև նախարար։

11-  ԵԱՀԿ/ ԺՀՄԻԳ ընտրությունների դիտորդական առաքելության վերջնական զեկույց, 2017 թ․ հուլիսի 10․ https://www.osce.org/odihr/328226?download=true։

12- Տե՛ս https://168.am/2018/07/06/978009.html։

13- Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների համար պահանջվում է բոլոր պատգամավորների առնվազն 60%-ի կողմ քվեն։

14- Քաղաք-հեռավոր շրջան թեզը ձևակերպել է կանադացի պատմաբան Հարոլդ Ինիսը։

15- 2018 թ․-ին ընտրված 14 պատգամավորներից վեցի գրանցման հասցեն Կոտայքում է, իրենք բնակվում են Առինջում և Աբովյանում, որոնք համարվում են Երևանի արվարձաններ։

16- Խորհրդարանական տեղերի ընդհանուր թվի այս ավելացումը պայմանավորված է 2016 թ․-ի Ընտրական օրենսգրքում արդյունավետ ընդդիմության մասին դրույթով, որով փորձ է արվում թուլացնել ամենամեծ կուսակցության մասնաբաժինն օրենսդիրում՝ հասցնելով ոչ ավել քան երկու երրորդի։

17-  «Իմ քայլը» դաշինքում միասնական ներկայանում են «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը և «Առաքելություն» կուսակցությունը։

18-  Պատգամավոր Սերգեյ Բագրատյանի տեսանյութը, որտեղ ներկայացվում է Ընտրական բարեփոխումների խորհրդարանական աշխատանքային խմբին ուղղված հայեցակարգային առաջարկը, 2018 թ․ հուլիսի 6,  https://www.youtube.com/watch?v=bz3xed91HGE&t=3m10s։

19- Հայտնվելով խորհրդարանում՝ կուսակցությունները կարող են միավորվել ավելի մեծ խմբակցության կազմում, սակայն գործընթացը ղեկավարվում է Խորհրդարանի Կանոնակարգ օրենքով և Ընտրական օրենսգրքով։

20- Կանանց հինգերորդ համաշխարհային համաժողովի հաշվետվություն, 1995 թ․ սեպտեմբերի 4-5։

https://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/pdf/Beijing%20full%20report%20E.pdf#page=84

Նախագիծը ֆինանսավորում է Միացյալ Թագավորության Հակամարտությունների, կայունության և անվտանգության հիմնադրամը։

Այս հրապարակման մեջ արտահայտված կարծիքները հեղինակինն են և կարող են չարտացոլել Միացյալ Թագավորության կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը։