Ներածության փոխարեն
Այս հոդվածը սկսել եմ գրել դեռ ապրիլի 19-ից, երբ նոր էր տեղի ունեցել Սերժ Սարգսյանի՝ վարչապետ դեռնալու քվեարկությունը Ազգային ժողովում, և ամենևին էլ հստակ չէր, թե ինչպիսի ելք կարող էր ունենալ թափ առնող քաղաքական շարժումը, և բացառված չէին նաև շատ ավելի դրամատիկ զարգացումները: Հոդվածի նպատակ պարզ էր՝ նախանշել քաղաքական համակարգի զարգացման որոշակի սկզբունքներ՝ ի ցույց դնելով, որ ստեղծված իրավիճակի պատճառը տարիներ շարունակ մասնակցային քաղաքական ինստիտուտների կառուցման հետաձգումն է կամ, լավագույն դեպքում, իմիտացիան: Ուստի, կարևոր էր ոչ միայն ախտորոշում իրականացնել, այլև կոնկրետ առաջարկներով ներկայացնել այդ սկզբունքների իրականացման որոշակի եղանակներ: Այս մեկ շաբաթվա ընթացքում դեպքերը այնպիսի արագությամբ են զարգացել, որ առանձին դրվագների վերանայման անհրաժեշտություն է եղել: Այդուհանդերձ, հոդվածի առանցքային գաղափարը, որ փորձելու եմ փաստարկել ստորևէ, հավատացած եմ, որ արդիական է եղել և մնում` անկախ քաղաքական դերակատարների անուններից և քաղաքական ուժերի հարաբերակցությունից: Սա նշանակում է , որ պնդումս հիմնավոր է, և ավելի երկարաժամկետ համակարգային լուծումների հասնելու անհրաժեշտությունից է ելնում:
Ստեղծված իրավիճակի ախտորոշումը
Հայաստանի Հանրապետությունում գոյություն ունեցող քաղաքական ինստիտուտները շատ երկար ժամանակ ներառական բնույթ չեն ունեցել, ինչը քաղաքական շարունակական խնդիրների, եթե չասենք ճգնաժամի, հիմնապատճառն է: Այս գնահատականը ոչ հեղինակային է և ոչ էլ՝ նոր: Այն արտահայտվել է ամենատարբեր հարթակներում և ամենատարբեր մարդկանց կողմից՝ սկսած հայկական ծագում ունեցող և նաև այդ պատճառով Հայաստանում մեծ ճանաչելիություն ձեռք բերած գիտնականի պնդումներից[2] և վերջացրած 2014 թվականին հրապարակված Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգով, ուր ընդգծում էր Հայաստանի քաղաքական ինստիտուտների ոչ ներառական լինելու հանգամանքը[2]: Անցած տարիների ընթացքում այս տեսակետը արտահայտողների պակաս չի եղել թե՛ ընդդիմություն և թե՛ իշխանություն ներկայացնող քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչների շրջանակում: Սակայն կարևորագույն հանգամանքը այն է, թե որքանով է ներառական քաղաքական ինստիտուտների կառուցումը իրականացվել, որքանով է այս սկզբունքը հաշվի առնվել իրական կյանքում որոշումներ կայացնելիս կամ որքանով անկեղծ են եղել որոշում կայացնողները, երբ պետք է եղել իրականացնել այդ սկզբունքը: Ահա այստեղ է, որ մեծ խզում է եղել հայտարարված սկզբունքի և իրական քայլերի միջև:
Ապրիլի 17-ին Սերժ Սարգսյանը Ազգային Ժողովում ընտրվեց ՀՀ վարչապետ, ու շատերին թվում էր, թե իշխանության ծրագիրը արդեն իրականցվել է։ Այդ ժամանակ խորհրդարանում ընդամենը 9 պատգամավորով ներկայացված ընդդիմադիր «Ելք» խմբակցության ներկայացուցիչ Նիկոլ Փաշինյանի նախաձեռնած շարժումը դեռ այնքան հզոր չէր, որ դրա պահանջները իրականցվեին, բայց նաև այնքան էլ թույլ չէր, որ անտեսվեր կամ արհամարվեր իշխանությունների կողմից, ինչպես որ տեղի էր ունենում «Քայլ արա»-ի առաջին օրերին[3]: Մոտավորապես այս ժամանակից սկսած Նիկոլ Փոշինյանին կոչ էր արվում «վերադառնալ» խորհրդարան, այնտեղ քննարկել խնդիրները և ոչ՝ փողոցում:
Սակայն արդյոք իշխանությունը նկատում էր, որ Նիկոլի փողոցում հայտնվելու հարցում իրենց ավանդը հսկայական է եղել: Ի վերջո խոսքը այն նույն Նիկոլի մասին էր, ով վերջին տարիներին ամեաշատն էր քննադատության արժանացել նույն ընդդիմադիր գործընկերներից՝ նախ սահմանադրական փոփոխությունների «ոչ» ասողների ճամբարին չմիանալու և փոխարենը «ինստիտուցիոնալ ընդդիմություն» կառուցելու վրա կենտրոնանալու համար, ապա 2016 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո մարդկանց փողոց դուրս չհանելու և այդ ընտրությունների արդյունքները ճանաչելու համար՝ չնայած այն հանգամանքին, որ թե՛ իրենց իսկ ուժերով և թե՛ այլոց ջանքերով բազամթիվ աղաղակող և միգուցե համակարգային բնույթ կրող ապօրինությունները այդպես է պատշաճ կերպով չքննվեցին իրավապահ հակարագի կողմից (հիշեք այսպես կոչված զիբիլիքսի[4], ՍԱՍ-ի Արտակի, դպրոցի տնօրենների և այլ դեպքերը[5]): Խոսքը այն նույն ուժի ներկայացուցչի մասին էր, ով չնայած այս ամենին, գնաց խորհրդարան, որտեղ մեծամասնութունը շատ արագ մշտական հանձնաժողովների թիվը կրճատեց մեկ քառորդով՝ հնարավորություն չտալով այդ ուժին անգամ մեկ հանձնաժողովի նախագահի պաշտոն ստանձնել: Վերջապես խոսքը նույն այն Նիկոլի մասին է, ում վրա ֆիզիկական բռնություն գործադրած պատգամավորի գործը անգամ չքննարկվեց էթիկային հանձնաժողովում:
Ինչպես կարելի է տեսնել որոշում կայացնելու լծակ ունեցողները առնվազն ձախողել էին, եթե ոչ նպատակային նենգափոխել սահմանադրական փոփոխությունների հայեցակարգում տեղ գտած և ամենուր քարոզվող սկզբունքները՝ խորհրդարանին ընդհանուր առմամբ և հատկապես խորհրդարանական ընդդիմությանը վերահսկողական լծակներ տալու հետևաբար նաև արդյունավետ գործունեություն ծավալելու առումով: Կարծում եմ՝ ավելորդ չէ նշել, որ հաճախ նույն անձինք, ովքեր հանրահռչակել էին սկզբունքների կարևորությունը, եղել են առանցքային դերակատարները դրանց չիրագործման հարցում:
Նույն կերպ, բայց կարծում եմ շատ ավելի հեռու գնացող հետևանքներով, նենգափոխվել է համամասնական ընտրական համակարգի փիլիսոփայությունը և ոգին, ինչը հասարակական տրամադրությունների և խորհրդարանում քաղաքական ուժերի դասավորվածության միջև եղած խզման, հետևաբար նաև ներկայիս ճգնաժամի հիմնապատճառն է: Թեև ամբողջ հասարակության ուշադրությունը գամված է ժամ առ ժամ տեղի ունեցող զարգացումների վրա, պակաս կարևոր չէ քննարկել երկարաժամկետ լուծման որոշ գործուն մեխանիզմները, որոնց միջոցով հնարավոր կլինի ֆորմալ ինստիտուտները ավելի ներառական և ժողովրդավարական դարձնելը:
Նվազագույնը, որ պետք է արվի արտահերթ ընտրություններին նախապատրաստվելու համար
Կարծում եմ՝ հիմա արդեն դժվար կլինի գտնել մեկին՝ անգամ խորհրդարանում մեծամասնություն ունեցող քաղաքական ուժի կազմում, ով չի տեսնում, որ հասարակական տրամադրությունները արդյունավետ կերպով ներկայացված չեն Ազգային ժողովում: Դրա վկայությունն են արտահերթ խորհրդարական ընտրությունների կազմակերպման պատրաստկամության մասին ամեն կողմից հնչած հայտարությունները: Եվ իսկապես, ստեղծված իրավիճակի արդյունավետ ելքը բացառապես արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններն են: Սակայն շատ էական է, թե ինչ խաղի կանոններով են անցկացվելու այդ ընտրությունները:
Խաղի կաննոնները նույնպես պետք է քննարկման սեղանին դրվեն, քանի որ «ինչպես պետք է կազմակերպվեն ընտրությունները» հարցը պակաս կարևոր չէ, որքան այն, թե «ով պետք է կազմակերպի ընտրությունները» :
Ի դեպ, նմանատիպ «բոնուսային» կարգավորում նախատեսված է նաև Հայաստանի 3 խոշորագույն քաղաքների ավագանու ընտրության համար, ինչը նույնպես հնարավոր է վերանայմայել ԸՕ փոփոխություններում:
Երկրորդ փոփոխման ենթակա դրույթը այսպես կոչված «ռեյտինգային» ընտրակարգն է (ԸՕ, հոդված 95), որն ունի մի քանի խնդրահարույց կողմեր: Նախ, խաղի կանոնները այնպես են նախագծված, որ ինքնաբերաբար բազմապատկում են ավելի մեծ ռեսուրսներ ունեցող կուսակցությունների հնարավորությունները: Դրա հիմնական պատճառը նախ միևնույն կուսակցության ներկայացուցիչների միջև մրցակցության խրախուսումն է, քանի որ խրախուսում է, որ 13 ընտրական տարածքներից յուրաքանչյուրում մինչև վեցական ռեյնտինգային թեկնածուներ պայքարեն միմյանց միջև/դեմ ամեն մի քվեի համար: Այս պայմաններում առավելագույն քվեներ հավաքելու շարժառիթները շատ ավելի մեծ են, քան նախկին մեծամասնական ընտրակարգի ժամանակ, երբ 41 ընտրական տարածքներից յուրաքանչյուրում որպես կանոն գերիշխող կուսակցությունից առաջադրվում էր մեկ հիմնական թեկնածու: Վերջինիս բավարար էր ընդամենը մրցակիցներից ավելի շատ քվե ապահովել, իսկ հաճախ իրական մրցակիցներ ընդհանրապես առկա չէին:
«ռեյտինգային» համակարգը էապես հեշտացնում է ֆինանսական, մարդկային և վարչարարական լծակ ունեցող կուսակցության/ների գերակշռող դիրքի ապահովագրումը և սահմանափակում պակաս ռեսուրսներ ունեցողների հնարավորությունները:
«Ռեյտինգային» ընտրակարգի հետ կապված հաջորդ խնդրահարույց հանգամանքը այն է, որ ներկուսակցական մրցակցության արդյունքում ռեյտինգային թեկնածուի օգտին ստացված յուրաքանչյուր քվե ինքնաբերաբար լրացուցիչ հաշվարկվում է տվյալ կուսակցության օգտին՝ ըստ էության, կրկնապատկելով դրա հաշվին գրանցված քվեների թիվը: Հաշվի առնելով 2017 թվականի պրակտիկան՝ կարելի է ասել, որ մի ստվար ընտրազանգված իր քաղաքական նախապատվությունը ձևակերպել է՝ ելնելով անհատ թեկնածուի նկատմամբ ունեցած նախապատվությունից և ոչ դրա ետևում կանգնած կուսակցության ծրագրից՝ չգիտակցելով անգամ, որ իր ընտրական տարածքում առաջադվրած անհատին տված քվեն է որոշելու Հայաստանի ղեկավարի հարցը:
Վերոշարադրյալը ցույց է տալիս, որ «ռեյտինգային» համակարգը էապես հեշտացնում է ֆինանսական, մարդկային և վարչարարական լծակ ունեցող կուսակցության/ների գերակշռող դիրքի ապահովագրումը և սահմանափակում պակաս ռեսուրսներ ունեցողների հնարավորությունները: Ընտրակարգի խրթին լինելը և քաղաքացիներին բավարար մաչելի կերպով չներկայացնելը նույնպես չի նպաստում ներառական քաղաքական համակարգի կայացմանը:
Խնդրահարույց է նաև ԸՕ Հոդված 97-ի 1-ին մասը, որը սահմանափակում է խորհրդարանում հայտնված ուժերի թիվը, որոնք կարող են կոալիցիա կազմել: Այս անսովոր սահմանափակումը, որ, ըստ իմ տեղեկությունների, որևէ այլ երկրում առկա չէ, կարծում եմ, որ այն ներառվել է ԸՕ-ում զուտ 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ եղած քաղաքական/կուսակցական նպատակահարմարությունից ելնելով: Ընդհամենը մեկ տարի անց ակնհայտ է, որ այս սահմանափակումը էական ու արհեստական խոչընդոտ է հանդիսանում լայն կամ ազգային համաձայնության կոալիցիա և կառավարություն կազմելու համար՝ հնարավորթյուն չտալով հենց թեկուզ այս օրերին ստեղծված կամ ապագա այլ ներքին կամ արտաքին ճգնաժամ հաղթահարելու համար ապահովել քաղաքական մեծ թվով ուժերի համախմբում:
Ակնհայտ է, որ կոալիցիայի անդմաների թվի սահմանափակումը պարզապես դեմ է գնում համամասնականության սկզբունքի տրամաբանությանը և էապես նվազեցնում է առավել ներառական քաղաքական գործընթացի հնարավորությունը: Համամասնական ընտրակարգը պարզապես պահանջում է, որ խորհրդարանում հայտնված և հասարակության տարբեր հատվածներ համամասնորեն ներկայացնող ուժերը համաձայնության գան միմյանց միջև, եթե անգամ նման ուժերի թիվը շատ մեծ է:
