մարդ ԱՌժամանակ. Միքայել Հովհաննիսյան

Մարիա Թիթիզյան -Ողջույն, Միքայել։

Միքայել Հովհաննիսյան -Ողջույն։

Մ.Թ. Մենք ապրում ենք շատ ծանր օրեր՝ Արցախի կորուստ, անհանգիստ սահմաններ, անվտանգային անհանգստություն անընդհատ և, թերևս, 2020 թվականի պատերազմի պարտությունն ու տրավման փորձում ենք հաղթահարել։ Երբ 1988-ի շարժումը սկսեց, դու փոքր երեխա էիր, չէ՞, բայց մենք խոսել ենք, որոշ վառ հուշեր ունես։ Թե ինչպես քո ծնողները մասնակցել են այդ շարժմանը և ինչպես էիր գնացել Օպերայի հրապարակ։ Ես հաճախ մտածում եմ, քանի որ 1988-ի շարժման ժամանակ ես ոգևորվել էի և դա պատճառ եղավ, որ ես Հայաստան տեղափոխվեմ, և հիմա հետադարձ հայացքով որ նայում եմ, էդ ցավը մի քիչ դժվար է հաղթահարել։ Հիմա ի՞նչ ես մտածում, երբ հիշում ես էդ օրերը։

Մ.Հ. Դե իմ համար 1988-ը շատ էմոցիոնալ կտոր է, որովհետև նախ երևի էն պատճառով որ ես էդ ժամանակ էմոցիոնալ մակարդակում էի ավելի շատ էդ ամեն ինչը ընկալում, երկրորդը՝ որովհետև էն ֆոնը, որ ստեղծվել էր, հատկապես հաշվի առնելով, որ մենք Կենտրոնում ենք միշտ ապրել և մեր տանը անընդհատ էդ օրերին մարդ կար և այլն։

Մ.Թ. Հա, իմացել եմ բաց բալկոնի մասին։

Մ.Հ. Հա էդ բալկոնում էլ անընդհատ մարդիկ էին հավաքվում և այլն։ Ես ոնց որ էդ գետի մեջ լինեի, այսինքն, էդ տեսանկյունից շատ-շատ կարևոր էմոցիոնալ աղբյուր ա իմ համար, թե՛ մանկական հիշողությունների տեսանկյունից, թե՛ նաև պարբերաբար, չգիտեմ, ընտանիքում էդ ամեն ինչը քննարկելու ժամանակ՝ հիշողությունները։ Նաև էն մարդկանց հետ, ովքեր դրա անմիջական մասնակիցն են եղել, որովհետև նաև բաներ կան, որ ես ինքս եմ հիշում իմ այ տենց մանկական մասնակցության տեսանկյունից, որ ես ոնց էի գնում հորս ուսանողների հետ նստացույցի մասնակցում, ոնց էի իմ խաղալիք ատրճանակով էդ խորհրդային պարեկային ժամի ժամանակ, էդ խորհրդային զինվորների վրա կրակում, գոռալով ֆաշիստնե՜ր, ֆաշիստնե՜ր։

Մ.Թ. Էդ «ֆաշիստ» բառի իմաստը գիտեի՞ր։

Մ.Հ. Վստահ չեմ, որ էդ ժամանակ լավ էի հասկանում, բայց գիտեի, որ ինչ-որ վատ բան ա։

Մ.Թ. Իսկ ես իմ պապայից գիտեի, որ «բոլշևիկ»-ն է վատ բառ։

Մ.Հ. Կարող ա, ինձ թվում ա, «բոլշևիկ» էլ կարող էի գոռալ, բայց «ֆաշիստը» ավելի սենց հստակ արտահայտված էր։ Բայց էդ ժամանակ նաև մեր տանը «Դոյչե Վելլե»-ից պատուհանից գաղտնի նկարում էին էդ ժողովրդին։ Իմ տենց էքսպրեսիվ կրակոցների արդյունքում որոշեցին նայել էդ զինվորները էդ կողմ, տեսան, որ նկարվում ա, հետո բարձրացան, մենք արագ փորձեցինք էդ ժուռնալիստներին․․․

Մ.Թ. Ինչ-որ միջազգային միջադեպ պիտի ստեղծեիր։

Մ.Հ. Այո, ինչ-որ տենց բան, բայց կանխվեց, փառք աստծո։ Բայց շատ էն էդպիսի դրվագները, շատ տարբեր տիպի դրվագներ են։ Ու դա շատ հագեցրել ա էմոցիոնալ ֆոնը 1988 թվի հետ կապված ընկալման։ Ու նաև դա ինչ-որ շղթայի մեկնարկ ա, որովհետև էն ամեն ինչը, ինչը իմ կյանքում հետո տեղի ա ունեցել, նաև էդ պրոցեսի շարունակությունն ա։ Էդ գործընթացը փոխկապակցված շարունակվել է։ Էնպես որ շատ կարևոր, թե՛ երկրի համար, թե՛ իմ համար անձնապես, որպես էդ ժամանակ 6 տարեկան երեխայի, ով որ տենց շատ հետաքրքիր ձևով, էմոցիոնալ մակարդակում հայտնվել էր շատ հետաքրքիր վայրում։ Էդ տեսանկյունից շատ կարևոր է։

Մ.Թ. Մենք շատ փոքր երկիր ենք, բայց շատ բազմաշերտ հասարակություն ունենք։ Եվ տան մեջի խոսակցությունները, ծնողների վերաբերմունքը, ծնողների ակտիվությունը կամ պասիվությունը շատ մեծ դեր է կատարում երեխու ձևավորման գործընթացի մեջ։ Քո ծնողների ակտիվությունը շարժման տարիներին և հետո ինչքա՞ն մեծ դեր կատարեց նաև ապագայի քո քաղաքացիական, ոչ թե միայն ակտիվության, բայց ըմբռնումի, մոտեցման վրա։

Մ.Հ. Հսկայական։ Հիմնական դերը դա է կատարել իմ կարծիքով։ Այսինքն, էդ առումով դե ես իմ կարծիքով շատ երջանիկ մարդ եմ, որովհետև շատ լավ օրինակներ ունեմ անընդհատ իմ աչքի առաջ։ Ու էն ամեն ինչը, ինչը որ ես տեսել եմ տանը, իմ համար միշտ շատ կարևոր ա եղել որպես գիտելիք, որպես ընկալում բոլոր մակարդակներում հասկանալն ու զգալը ու, իհարկե, շատ-շատ մեծ ազդեցություն ա ունեցել իմ վրա նաև հետևելը, թե իմ ծնողները ինչով են զբաղվում, իրենց հետ պարբերաբար էդ ամեն ինչը խոսելը։ Ավելի փոքր տարիքում, բնականաբար, տենց ֆոնային ունկնդրի կարգավիճակում, այսինքն, երբ որ իրանք հավաքվում էին, ինչ-որ բաներ էին քննարկում, ես ու քույրս անկյունում նստած, ականջներս սրած, ուշադիր լսում էինք։

Մ.Թ. Մեկ-մեկ մենք մոռանում ենք, որ երեխեքը ամեն ինչ լսում են ու հասկանում են։

Մ.Հ. Բայց մեզ տենց մեջ չէինք գցում, ինձ թվում ա դրա համար մեզ թողում էին մնանք էդտեղ։

Շատ-շատ բաներ նաև այ էդ մեծերի խոսակցությունը, էդ բոլոր պրոցեսների ընթացքը կողքից տեսնելը շատ հետաքրքիր ու շատ կարևոր օրինակներ էին ու մեծ իմաստով որոշիչ դեր են իմ համար միշտ խաղացել՝ ինչ-որ որոշումներ կայացնելու, ինչ-որ բանին մասնակցելու տեսանկյունից, նաև ինչ-որ բանին չմասնակցելու տեսանկյունից։

Մ.Թ. Հա, դա էլ կարևոր է։ Կյանքիդ ամենակարևոր, ձևավորման տարիները դու անցկացրել ես արտասահմանում, քանի որ քո հայրը՝ Դավիթ Հովհաննիսյանը, Հայաստանի Հանրապետության առաջին դեսպանն էր Սիրիայում, որտեղ կար շատ մեծ, աշխույժ, միգուցե ամենից հզոր համայնքներից մեկը Սփյուռքում էն ժամանակ։ Եվ, եթե չեմ սխալվում, մինչև 1998 թվականը՝ վեց տարի։ Էդ շատ կարևոր տարիներ են երիտասարդի համար, և դու անցկացրել ես Միջին Արևելքում։ Ի՞նչ հետք թողեց քո վրա էդ փորձառությունը։ Ո՞ւր գնացիր դպրոց, էս ամեն ինչը ուզում եմ իմանալ։ Բայց նաև, քանի որ մենք շփվել ենք, և գիտեմ, ինձ պատմել ես, և ուզում եմ, որ մեր լսարանն էլ լսի էդ պատմությունը, երբ որ Հայաստանի Հանրապետության եռագույնը առաջին անգամ բարձրացնում եք, համայնքի զգացմունքները, ի՞նչ ես հիշում։

Մ.Հ. Էդտեղ երկու դրվագ կար դրոշի հետ կապված։ Էդ դեսպանության բացումը 1992 թվականի ապրիլի 5-ին։

Մ.Թ. Հիշո՞ւմ ես օրը։

Մ.Հ. Նախորդ օրը դրոշի օծումն էր հայկական եկեղեցում։ Ամբողջ եկեղեցու բակը լիքն էր։ Մարդիկ Հալեպից, ամբողջ Սիրիայից, հայությունը եկել իր, նույնիսկ Լիբանանից և այլն։ Էնքան լիքն էր, որ մենք մի քանի հոգով, նաև դեսպանության երիտասարդ սփյուռքի աշխատակիցները, կողքի շենքերի տանիքներին էինք կանգնած, նայում էինք, թե ինչ ա տեղի ունենում։ Ու երբ որ Սրբազանը և արտգործնախարարը դուրս եկան եկեղեցու շենքից և օծված դրոշը պարզեցին, էսպես, էդ աննորմալ էմոցիոնալ ալիք էր, այսինքն էդ գոռուն-գոչյունը և այլն, բայց մի պահ աչքս թեքեցի, տեսա, որ էդ բոլոր երիտասարդները կողքս կանգնած ուղղակի լաց էին լինում։ Ու անընդհատ վերհիշում ես էլի էդ դրվագները, որովհետև ամեն անգամ, երբ որ վերհիշում ես ինչ-որ բան նոր ձևի ես սկսում հասկանալ ու նոր ձևի սկսում պատկերացնել։ Նույնն էլ դեսպանության բացման ժամանակ էր, որովհետև էդ ֆլագշտոկը, էն ինչի վրա որ դրոշը բարձրացվում ա, նախքան ինքը դեսպանության սահմանից դեպի փողոցի երևացող հատվածին տեսանելի կլիներ, որտեղ էլի ամբողջ հայությունը հավաքված էր, բավականին երկար էր տևում, հա էդ դրոշը մինչև բարձրացնելը և հիմն ա հնչում, դրոշը բարձրացնում են ու հենց դրոշը սկսում ա երևալ փողոցի կողմից, էլի աննորմալ էմոցիոնալ ալիք ա։ Կարճ ասած, էդ ժամանակահատվածը, իհարկե, էլի շատ հետաքրքիր, շատ հարուստ տպավորությունների, փորձառության ժամանակահատված էր իմ համար։ Նաև որովհետև, դպրոցին անդրադառնալով, օրինակ, ես գնում էի էնտեղ՝ Սիրիայում Ռուսաստանի դեսպանության դպրոց։

Մ.Թ. Ինչո՞ւ համար։

Մ.Հ. Որովհետև հայկական դպրոցներում հայերեն դասավանդվում էր միայն հայոց լեզուն, մնացած ամեն ինչը արաբերեն էր։ Մյուս դպրոցներն էլ բավականին թանկ էին։

Մ.Թ. Բայց վերջը արաբագետ եղար։

Մ.Հ. Դե հա, բայց էդ ժամանակ դեռ չգիտեի։ Ես ուրիշ պլաններ ունեի, բայց հա հետո դարձա արաբագետ։ Եվ Ռուսաստանի դեսպանության դպրոցը ամենահարմարն էր բոլորից։

Մ.Թ. Որ միայն ռուսերեն էր։

Մ.Հ. Ռուսերեն էր, որը ես գիտեի, նաև էնտեղ միջավայրի տեսանկյունից էլ քիչ թե շատ բարենպաստ էր, չնայած ընթացքում բավականին հետաքրքիր պատմություններ էին լինում։

Մ.Թ. Կվերադառնանք այդ հետաքրքրական պատմություններին, բայց երբ 10-11 տարեկան էիր չէ՞ էդ դրոշակի պատմության ժամանակ, դու հասկանու՞մ էիր ինչի են մարդիկ լացում։

Մ.Հ. Հա ինձ, թվում ա հա։ Հիմա դժվարանում եմ հիշել, թե էն ժամանակ ինչ էի հասկանում, բայց ինձ թվում ա շատ բան հասկանում էի, շատ բան զգում էի, բայց հասկանում էի, որ շատ կարևոր բան ա տեղի ունենում, որ ինչ-որ դարակազմիկ բան ա տեղի ունենում, որ մարդիկ շատ երկար են դրան սպասել, որ մարդիկ էնքան երկար են դրան սպասել, որ նույնիսկ չեն պատկերացնում, որ դա տեղի ա ունեցել և նշանակալիությունը էդ իրադարձությունների, այ տենց տարբեր դրսևորումներով իրեն ապացուցում էր։ Հասկանալի էր դառնում, թե դա ինչի ա կարևոր, ու ես նաև ինչի դպրոցը հիշեցի, որովհետև դպրոցում էլ էի այլ կերպ հասկանում, թե դա ինչի ա կարևոր, երբ որ իրենք մեծ զարմանքով, ամբողջ ռուսական դիվանագիտական կորպուսի զավակակազմը։

Մ.Թ. Զավակակազմ, լավ բառ էր։

Մ.Հ. Փորձում էր հասկանալ ինչ ա նշանակում Հայաստանի Հանրապետություն, որ հլը մի հատ էլ դեսպան ունի, դա էլ հերիք չի, դեսպանն էլ մի հատ տղա ունի, որ գալիս ա մեր հետ դպրոցում սովորում ա։

Մ.Թ. Ի՜նչ համարձակություն։

Մ.Հ. Հա, շատ հետաքրքիր տենց իրանց համար շարք էր, անհասկանալի։

Մ.Թ. Նախկին Սովետական հանրապետություններից ուրիշ դեսպանություն չկա՞ր։

Մ.Հ. Միայն Հայաստանն ու Ռուսաստանն էին։ Ընդ որում, ԽՍՀՄ դեսպանությունը Դամասկոսում ամենամեծն էր աշխարհի բոլոր դեսպանություններից ֆիզիկական իր տարածքով։ Նաև որովհետև Մերձավոր Արևելքում Խորհրդային Միությունը շատ ակտիվ էր և 1992-ին, երբ Հայաստանի դեսպանությունը բացվեց, նախկին Խորհրդային Միությունից միայն Հայաստանը և Ռուսաստանը ունեցան դեսպանություն։

Մ.Թ. Ուրեմն միակ հայն էի՞ր։

Մ.Հ. Չէ միակը չէի՝ ես ու քույրս էինք։

Մ.Թ. Հա՜, մոռացա, որ քույր ունեիր, կներես։

Մ.Հ. Բայց նաև կային երկու ուրիշ աշակերտներ, ովքեր դեռ Խորհրդային Միության ժամանակ, Խորհրդային Միության էդ ծրագրերով մշակութային, տեղափոխվել էին Դամասկոս։ Երաժիշտներ էին և իրենք դասավանդում էին, ամուսինը՝ երաժիշտ էր, ինքը աշխատում էր, եթե ճիշտ եմ հիշում, Դամասկոսի կոնսերվատորիայում, իսկ կինը դասավանդում էր էդ նույն դպրոցում՝ աշխատանքի ուսուցում։ Ու իրենց երեխաներին էին, երկու ընտանիք կար էդպես հետխորհրդային մնացուկ որպես։ Խորհրդային քվոտայով եկած ու էդտեղ մնացած երկու ընտանիք կար, որ էդտեղ էլի սովորում էին։

Մ.Թ. Հետո ռուսները հասկացա՞ն ով ես։

Մ.Հ. Հասկացրեցի։

Մ.Թ. Ի՞նչ կարիք կար հասկացնելու։

Մ.Հ. Դե չէին ուզում հասկանալ, իրականում չէին ուզում հասկանալ։ Նաև ինձ թվում ա դրդում էին իրենց, որ իրենք ցույց տան, որ չեն ուզում հասկանալ։ Ես, որ ասում եմ հասկացրեցի, տենց շատ բիրտ ուժով չեմ հասկացրել էլի, ի նկատի ունեմ փորձում էի ես իրենց բացատրել իմ գոյության լեգիտիմ իրավունքը և կարգավիճակի լեգիտիմ իրավունքը։ Լավ էի սովորում բավականին ու նաև թույլ չէի տալիս, որ չարություն անեն։ Տենց։

Մ.Թ. Խոսեցինք պապայիդ մասին, դե գիտենք, որ ինքը շատ ակտիվ քաղաքական․․․, նախքան դեսպան լինելը և այլն։ Բայց մամայիդ մասին բան չասեցիր։ Մաման ո՞նց էր վերաբերվում։

Մ.Հ. Ես մամայի ու պապայի մասին էի ասում, ես պապայի մասին չէի ասում։

Մ.Թ. Գիտեմ, որ ծնողներիդ մասին ընդհանուր խոսեցինք, բայց հետսովետական, նոր անկախացած երկիր, Միջին Արևելք, Սիրիայի նման երկիր, երկու երեխայով։ Ինձ թվում է էդքան էլ հեշտ չէր։

Մ.Հ. Չէ, հեշտ չէր, հատկապես ակտիվ ու ինտենսիվ մարդու համար հեշտ չէր։ Դա իր դրսևորումներն ունենում էր։ Մայրս շատ ակտիվ էր Դամասկոսում։ Օրինակ՝ համայնքի հետ տարբեր նախաձեռնություններում, երիտասարդների հետ աշխատանքի, համայնքի կանանց հետ աշխատանքի առումով։ Շատ հետաքրքիր նախաձեռնություններ էր կազմակերպում անընդհատ ու ես դրա համար եմ ասում, երբ ես ասում եմ, ես ծնողներիս մասին եմ խոսում, միայն հորս, կամ միայն մորս մասին չեմ խոսում, որովհետև շատ դժվար ա ինձ տարանջատել ազդեցության աստիճանը, թե ով ա իմ վրա ավելի շատ ազդել։ Ես հավասարապես երջանիկ եմ էդ առումով։ Ոնց որ հարցնեն մամայիդ ես ավելի շատ սիրում, թե՞ պապայիդ։ Տենց չի էլի։ Շատ հավասար է։

Մ.Թ. Հետո կասես ինձ, թե ում ես ավելի շատ սիրում։ Երբ վերադարձար Հայաստան, ենթադրում եմ, որ գնում-գալիս էիր, չէ՞։

Մ.Հ. Ամեն ամառ գալիս էի։

Մ.Թ. Ամեն ամառ էստեղ էիր, կապդ պահպանել էիր և այլն։ 1998-ին դեռ ծանր տարիներ էին։ Անընդհատ ծանր տարիների մեջ ենք ապրում ոնց որ։ 

Մ.Հ. Ինչ-որ տարի ա պետք գտնել և դրա վրա կենտրոնանալ։

Մ.Թ. Ցանկացած տարի կարող ենք նշել, ինչ-որ բան գտնել հաստատ։ 1998, հետո 1999 հասավ դրա վրա և ինչպե՞ս էր այդ վերաինտեգրացումդ Հայաստանին։

Մ.Հ. Դա էլ էր շատ հետաքրքիր, քանի որ մենք ամեն ամառ գալիս էինք Դամասկոսում ապրելու ժամանակահատվածում, ես հետաքրքիր բաներ էի զգում ամեն վերադարձից։ Ես զգում էի, որ ես ու իմ Երևանի բակի ընկերները տարբեր տրաեկտորիաներով էինք զարգանում, տարբեր բաների միջով ենք անցնում։ Էն, ինչ որ իրենք էին տեսնում, էն, ինչի հետ իրենք էին առերեսվում, իմ համար շատ դեպքերում անհասկանալի էր և հակառակը։ Էդ տեսանկյունից բավականին դժվար էր, որովհետև ամառային այցելությունների ժամանակ, ինչ-որ ժամանակ փորձում էինք իրար լեզու հասկանալ, հետո հասկանում էինք, հասկանալու ընթացքը իրար հետ շփվում էինք, հետո ես վերադառնում էի Դամասկոս։ Հետո հաջորդ տարի էլի տենց իրար լեզու էինք սովորում, բայց որ վերջանական տեղափոխվեցի, դա համընկավ մի քանի բանի հետ՝ դպրոցը ավարտելու, համալսարան ընդունվելու, ապագա կնոջս հետ հանդիպել սկսելու։

Մ.Թ. Մեկը ինձ ասեց, որ 14 տարեկան էիր, երբ հանդիպեցիք։

Մ.Հ. 14 չէ։ Ես երբ դեռ Դամասկոսում էի, երբ սկսեցինք հանդիպել, այ էդ ամառներից մեկի ժամանակ։ Բայց, որ եկա, էլ էդ հեռավորության վրա չէր։

Մ.Թ. Նամակագրություն կա՞ր ընթացքում։

Մ.Հ. Իհարկե, բա առանց նամակագրությա՞ն։ 

Մ.Թ. Չի լինի չէ՞։

Մ.Հ. Չէ։ Ու էդ ժամանակահատվածը շատ ինտենսիվ էր, ես զբաղված էի, քանի որ անելիք կար։ Էդ տեսանկյունից երևի դա ինձ շատ օգնեց ինտեգրվել։ Նաև դրա միջոցով աստիճանաբար ձևավորվեց իմ ինչ-որ ընկերական շրջանակը, հետո, որ ընդունվեցի համալսարան, ավելի ընդլայնվեց ու արդեն շատ ավելի հեշտ դարձավ էդ ինտեգրումը։

Մ.Թ. Այնքան լավ ինտեգրվեցիր, ես օտար բառեր դժվարանում եմ ասել հայերեն։ Ինչպե՞ս է դրա հայերեն բառը։

Մ.Հ. Ուղղակի արտասանությունը պետք է հայեցի դարձնել՝ ինտեգրվել։

Մ.Թ. Բայց դրա հայերեն բառը ո՞րն ա, մերվե՞լ։ Մենք վիճաբանություն ունեցանք մի քանի օր առաջ ես և դու, էս օտար բառերի օգտագործման համար։ Այնքան լավ մերվեցիր, որ արդեն սկսեցիր որոշ չափով քաղաքացիական ակտիվություն ցուցաբերել։ Ինձ միշտ հետաքրքիր է, թե ինչն է դրդում, ինչն է մղում որոշ մարդկանց, ինչո՞ւ ավելի սրտացավ են, ինչի՞ համար են ուզում ավելի շատ կորիզի մեջ լինել հարցերի և փորձել ինչ-որ բան փոխել։ Եվ դու սկսեցիր այս հանուն գիտության զարգացում, հետո վերջը «Սկսել ա», հետո գնաց, հետո լիքը փորձություններ։

Մ.Հ. Իրականում, շատ հետաքրքիր ա, որովհետև էդ քաղաքացիական հասարակություն որպես առաջին փորձառությունս էդ մեր ուսանողական շարժումը չէր։ 2000 թվականին մայրս ստեղծեց հասարակական կազմակերպություն, որը կոչվում էր «Միջնաբերդ», կրթական, մշակութային կազմակերպություն էր, որը բավականին հետաքրքիր խումբ էր երիտասարդների հավաքվել էնտեղ ու անընդհատ ինչ-որ բաներ էինք քննարկում, ինչ-որ բան էինք փորձում հասկանալ և այլն, և այլն։ Հետո էդ ուսանողական շարժումը սկսեց 2003-ի ձմռանը, մինչև 2004 թվական։ Էդ ժամանակ, ու շատ դեպքերում ա իմ կարծիքով էդպես լինում, թե ինչից ա սկսում քաղաքացիական ակտիվությունը, երբ ինչ-որ խնդիր անմիջականորեն քեզ ա վերաբերում, ու հասկանում ես, որ անձամբ միայն քեզ չի վերաբերում, այլ շատ ավելի լայն շրջանակ ա ծածկում, տեսնում ես մարդկանց, ովքեր դրանով էլի անհանգստացած են ու էդտեղից ստեղծվում ա ինչ-որ հաղորդակցություն, որի միջոցով կարողանում ես կոնսոլիդացվել, կարողանում ես ինչ-որ բաներ մտածել։ Ինչո՞ւ ես որոշում դա անել, նորից, իմ կարծիքով շատ տարբեր կարող են լինել պատճառները՝ ռոմանտիկ ակնկալիքներից կյանքի հանդեպ ունեցած, սկսած մինչև գիտակցումը, որ` իսկ եթե ես չանեմ, իսկ ով պետք ա անի, հատկապես, որ սա ինձ ա վերաբերում, կամ իսկ ինչ կապ ունի ինչ-որ մեկը զբաղվում ա, դու քո մասով քո բաժին պատասխանատվությունը վերցրու։ Շատ են պատճառները իրականում, ես կարծում եմ էդ ժամանակ նաև, իսկ երիտասարդական շարժումների պարագայում նաև էդ էներգիայի իրացման անհրաժեշտությունն ա, էդ հավաքական դրսևորման կարիք կա ինձ թվում ա, և 2003-2004 թվականներին էդ շարժումը, որ սկսեց, նաև դա որպես հետևանք բերեց գիտակցման, որ դա կարող ա ինչ-որ արդյունքի հանգեցնել, դա կարող ա ինչ-որ հետևանք ունենալ, ինչ-որ բան տալ, ինչ-որ արդյունք տալ։ Եվ ես կարծում եմ, որ հիմա, օրինակ, էդ բոլոր շարժումների մասնակիցներին որ հարցնեք, քաղաքացիական հասարակություն կամ էդ ակտիվիզմը ձևավորվել ա էն ժամանակ, երբ որ այ էդ շարժումը, որից որ ինքն ա սկսել մասնակցել՝ ձևավորվել ա։ Իրականում, յուրաքանչյուրի օծման, մկրտության կետն ա տարբեր շարժումներ, ինքը իր մկրտությանն ա համարում մեկնարկ։ Բայց, իրականում, դրանք նաև փոխկապակցված են ու շղթայական կապ կա էդ բոլոր ակտիվությունների միջև։ Ես կարծում եմ նաև էն, որ էդ ակտիվությունները մարդկանց, ովքեր նույն ձևի են մտածում, նույն արժեքային հենքն ունեն, նույն պատկերացումներն ունեն և այլն, հնարավորություն ա տալիս իրար ծանոթանալու, ընկերանալու։ Իմ ընկերական շրջապատի երևի 90 տոկոսը այ էդ ընդհանուր մկրտությամբ անցած ընկերներն են, ում հետ մենք ծանոթացել ենք տարբեր նախաձեռնությունների ու շարժումների ժամանակ։ Եվ դա էլ ա շատ կարևոր, զգալ, որ դու մենակ չես, զգալ, որ քո կարիքը կա, որ ինչ-որ ջանք գործադրելու դեպքում դու կարող ես ինչ-որ արդյունքի հասնել։

Մ.Թ. 2004-ի ցույցերին ձեր բաց բալկոնը դարձյալ վերածվեց ինչ-որ կորիզի։

Մ.Հ. Թաքստոցի։ Ապրիլի 12-ի գիշերը մեր բնակարանը վերածվեց թաքստոցի, որովհետև, երբ սկսեցին Բաղրամյանից ջրցաններով և քաղաքացիական հագած անհայտ անձիք մահակներով ցրել, ծեծել ժողովրդին, մենք բոլորս և ոչ միայն մենք, այսինքն ոչ միայն ես, ընկերներս, այլ նաև մեծ քանակությամբ անծանոթ մարդիկ, մեր տանը հանգրվանեցին, ի վերջո։ Եվ մինչև առավոտ էնտեղ մնացինք, որովհետև վտանգավոր էր դուրս գալ։ Մեր բնակարանը էլի իր դերը կատարեց։ Նաև էն, որ հաջորդ օրը մենք դուրս եկանք ու տեսանք, որ ոչ ոք տեղյակ չի, թե ինչ ա տեղի ունեցել, ու էդ խումբը, որ էդ գիշերը մեր բնակարանում էր, սկսեց քննարկել նաև, որ պետք ա ինչ-որ բան անել, առաջին հերթին մարդկանց պատմել, թե ինչ ա տեղի ունեցել, և այլն։ Ու շատ բաներ էդպես սկսեցին զարգանալ։ «Սկսել ա» նախաձեռնությունը ինչ-որ չափով էլի էդ դրդմամբ սկսեց զարգանալ ու էլի շատ մարդկանց հետ էդտեղ ծանոթացանք։ Շատ մարդկանց հետ ապրիլի 12-ի գիշերվա ցույցը ցրելու ժամանակ ու նաև մեր տանը հանգրվանելու, ու նաև դրանից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների ժամանակ։

Մ.Թ. Մենք այս վերջին երեսուն տարիներին ցույցերի, շարժումների պակասը չենք ունեցել։ Փառք Աստծո, ինչպես ասում են։ Եվ դրան հաջորդեց 2008, 2018, արանքներում էլ շատ բաներ։ Չեմ ուզում շատ խորանանք էդ քաղաքական թեմաների մեջ։ Մեկ ուրիշը թող խոսի քո հետ էդ հարցերի հետ կապված։ Ուզում եմ հասկանամ ինչպես էր քո փորձառությունը, երբ Birthright-ում (Դեպի Հայք) էիր աշխատում, հետո ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրում, հետո Եվրասիա հիմնադրամ, և հիմա, իհարկե, Երևանի պետական համալսարանի, չասեցինք բայց բոլորը գիտեն, զարգացման և նորարարության պրրոռեկտորն ես, որի մասին ուզում եմ մի քիչ խոսենք։ Աշխատել ես հետաքրքիր միջավայրերում, տարբեր ուղղություններով։

Մ.Հ. Շատ տարբեր փորձառություներ էին։ ««Դեպի Հայք»-»-ը, օրինակ, ինձ համար շատ օգտակար էր Սփյուռքը շատ ավելի լավ հասկանալու տեսանկյունից, նաև ինձ համար նաև շատ պրակտիկ առումով։

Մ.Թ. Նաև մի քիչ փորձառություն ունեիր, արդեն վեց տարի ապրել էիր։

Մ.Հ. Ունեի, բայց․․․ Շատ հետաքրքիր էր հասկանալ, թե տարբեր համայնքներից եկած երիտասարդները… 

Մ.Թ. Ինչքան տարբեր են։

Մ.Հ. Շատ տարբեր են։ Շատ հետաքրքիր էր կողքից նայելու տեսանկյունից։ Էքսպերիմենտալ գործողություններ կատարելու տեսանկյունից։ Դու տեսնում էիր էդ հանդիպումը. իրանք երեխեք են, ում ծնված օրվանից պատմել են կամ չեն պատմել, իրանք համայնքային կյանքի մեջ որևէ կերպ ներգրավված չեն եղել, հայերեն չգիտեն ոչ մի կերպ, ոչ մի առնչություն չունեին, ուղղակի գիտեն, որ մեկ քառորդով կամ կիսով հայ են և որոշում են կյանքի ինչ-որ փուլում գալ Հայաստան, որ հասկանան։ Առաջինը իրանց համար են որոշում, որովհետև ինչ-որ փնտրտուքի մեջ են։ Ու էդ տեսանկյունից էդ հանդիպումը ու էդ ճանաչողությունը կողքից նայելը ֆենոմենալ հետաքրքիր փորձառություն էր, որովհետև շատ էմոցիոնալ կտորներ կային։ Բայց նաև վերլուծման, հետազոտման ենթակա հետաքրքիր հարցեր կային։ «Դեպի Հայք»-ը շատ հետաքրքիր էր։ Հետո Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագրեր։ Լրիվ ուրիշ փորձառություն էր, չէի ասի, որ իմ կյանքի ամենահետաքրքիր փորձառությունն էր, բայց օգտակար էր շատ։ Օգտակար էր, որովհետև էլի շատ բան հասկանալու, ճանաչելու հնարավորություն էր։ Հետաքրքիր չէր, որովհետև էն աշխատանքը, որ ես էի անում, իմ համար չափից դուրս տեխնիկական էր, և ես ավելին էի ուզում։ Դրա համար էնտեղ համեմատաբար կարճ մնացի։ Բայց էդ ընթացքում էլ կարողացա, իմ կարծիքով, իմ համար ինչ-որ բաներ պարզել զարգացման ոլորտի հետ կապված, միջազգային կազմակերպությունների ինչ լինելու հետ կապված։ Հետո սկսվեց եվրասիական շրջանը։ Աշխատանքային առումով իմ կյանքի ամենամեծ շրջանն էր։ Տասներեք տարի ես «Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամ»-ում աշխատեցի։ Շատ-շատ կարևոր փուլ էր իմ համար բոլոր առումներով՝ սովորելու, ինչ-որ բաներ անելու, ինչ-որ արդյունքներ ձևակերպելու։ Էդ տեսանկյունից ֆանտաստիկ միջավայր ա էնտեղ եղել իմ համար միշտ ու շատ հետաքրքիր մտածելու հնարավորություններ։ Շատ հետաքրքիր։ Էդ տեսանկյունից նույն Տեր-Գաբրիելյան Գևորգի հետ աշխատանքը աննորմալ հարստացրել ա ինձ։ Սովորել եմ հսկայական քանակությամբ բաներ։ Ոչ միայն Գևորգի։ Թիմը, որը էնտեղ հավաքված ա, շատ-շատ բան եմ սովորել։ Նաև իմ համար հետաքրքիր էր էն ամեն ինչը, ինչ կարելի էր անել՝ լինելով քաղաքացիական հասարակություն, չլինելով պետություն, չլինելով բիզնես, չլինելով շարժում, որը ռեակտիվ ա ու ուղղակի դու դուրս ես գալիս, ասում ես սենց մի արեք՝ սենց արեք։ Բայց, երբ դու ինստիտուցիոնալ քաղաքացիական հասարակություն ես, մի կողմից ինքը մանդատ ունեցող ա, որովհետև ինստիտուցիոնալ ա, մյուս կողմից ինքը քաղաքացիական հասարակաություն ա։ Որոշակիորեն, այնուամենայնիվ, էդ գործառույթը ազդեցության ու որոշումների կայացման հետ կապ ունենալու՝ ավելի հեղհեղուկ ա։ Էդ տեսանկյունից շատ հետաքրքիր ա հասկանալ, թե դու ինչ ես կարող անել։ Ու իմ կարծիքով էլի բավականին հետաքրքիր արդյունքներ ձևակերպվեցին։ Ու շատ բան, որ Հայաստանում տեղի ունեցավ, նաև տեղի ա ունեցել էդ գործընթացների շնորհիվ ու էդ խողովակներով Հայաստանում քննարկված բովանդակության շնորհիվ։

Մ.Թ. Շատ անգամ մենք չենք տեսնում կամ հասկանում ազդեցությունը մեր տարած, շատերի տարած աշխատանքի, բայց հետո ինչ-որ տեղ կուտակվում է ու դրա արդյունքը տեսնում ես։ Դա շատ գոհացուցիչ է և հասկանում ես, որ էդ դաժան օրերը, որ անցկացրել ես էդ ամեն ինչը իրականացնելու համար, ինչ-որ չափով արժևորվել ա։ Բայց դու հետո որոշեցիր մտնես ինչ-որ չափով պետական համակարգ։

Մ.Հ. Բավականին մեծ չափով։

Մ.Թ. Ես, ճիշտն ասած, մի քիչ զարմացել էի։

Մ.Հ. Ես էլ։

Մ.Թ. Հա՞, դու է՞լ, մինչև հիմա զարմացել ե՞ս։

Մ.Հ. Չէ, զարմանքիս իմաստն եմ հասկացել, բայց լավ ա, ես գոհ եմ էդ որոշմանս համար։

Մ.Թ. Իհարկե, ես համարում եմ էդ մարդիկ, որ ունակ են և սրտացավ են և պատրաստակամ են, պետք է աշխատեն։ Մենք բոլորս պետք է աշխատենք մեր երկրի հզորացման համար։ Հիմա դա կլինի քաղաքացիական հասարակության մեջ կամ պետական համակարգում։ Ամեն մարդ իր որոշումն է կայացնում։ Եվ պետք է որոշի ինչքան կարող է անել, ընդունել և տանել, եթե կոպիտ ասեմ։ Կրթական համակարգը Հայաստանում, մանավանդ բարձրագույնը, շատ մեծ քննարկման առարկա է։ Ես քսաներեք տարի է ապրում եմ Հայաստանում ու նույն պատմությունն եմ լսում։ Իմ երեխաները էստեղ են դպրոց գնացել, իմ աղջիկը սովորել է Երևանի պետական համալսարանում։ Շատ բան ունեմ ասելու, բայց լռում եմ։

Մ.Հ. Ինչու չէ, ես էլ շատ բան ունեմ ասելու։

Մ.Թ. Երբ հոսանքի դեմ ես գնում, ինչքան հզոր պիտի լինես, որ ամեն օր զարթնես ու ասես՝ ոչինչ, ասօր էլ եմ գնում մարտի դաշտ։

Մ.Հ. Ես կարծում եմ էնտեղ մի հոսանք չի, տարբեր հոսանքներ են, առհասարակ, շատ հետաքրքիր ջրային միջավայր ա։

Մ.Թ. Լողալ գիտե՞ս։

Մ.Հ. Նավարկել գիտեմ։ Ամենակարևոր բանը, նախևառաջ, էդ ամենինչը հասկանալն ա։ Բոլոր խնդիրներով հանդերձ՝ էն ամենինչը, ինչ որ կա, վատ պրոբլեմատիկ հատվածները, որոնք կան, արխայիկ իրողությունները, որոնք կան։ Նաև, որոշ դեպքերում օբյեկտիվ, որոշ դեպքերում սուբյեկտիվ դժկամությունը փոփոխությունների հանդեպ։

Մ.Թ. Մենք ընդհանրապես չենք սիրում փոփոխություններ։

Մ.Հ. Ով է սիրում փոփոխություններ։ Մարդիկ, որպես կանոն, չեն սիրում փոփոխություններ։ Որպես կանոն, դա նշանակում է կոմֆորտի գոտուց դուրս գալ, ով ա սիրում կոմֆորտի գոտուց դուրս գալ, ով հասկանում ա, որ ինչ-որ հետաքրքիր ա՝ էնտեղ ա։ Էս տեսանկյունից կարևոր ա հաղորդակցությունը ճիշտ կազմակերպել։ Եթե դու ասում ես էնտեղ հետաքրքիր ա, արի գնանք ու մարդը ասում ա՝ արի գնանք, դու էդ դեպքում ոչ թե հոսանքին հակառակ ես գնում, այլ փորձում ես ճիշտ կազմակերպել էդ հոսանքը։ Ու շատ ավելի հետաքրքիր արդյունքներ կարող ես ակնկալել։ Ու համալսարանը, առհասարակ, կրթական համակարգը, ինչքան խնդիր ունի, բայց նաև շատ հետաքրքիր բովանդակություն ունի, մարդիկ, հնարավորություններ և այլն։ Իսկ այն երկարաժամկետությունը այդ ազդեցության, որ կրթությունը առհասարակ ունի, ուղղակի աննորմալ ա։ Երևի դրանից երկարաժամկետ ազդեցություն ոչ մի բան չունի հասարակության վրա։ Դրա համար շատ կարևոր ա ճիշտ գործել, վնաս չտալ, ստեղծել դրական նախադեպեր, որոնց միջոցով մարդիկ ավելի հեշտ կկարողանան կողմնորոշվել ու հասկանալ էլ ինչ հետաքրքիր բան կարելի ա անել։

Ամենալուրջ խնդիրը մեկը կրթության հետ կապված, որը ուղղակիորեն կապված ա մեր հասարակության հետ, դա էս շատ բարդ իրավիճակում ապագան պատկերացնելու խնդիրն ա։ Կամ ապագայի հետ կապված ինչ-որ գիծ մտովի գծելու խնդիրն ա։ Մարդիկ, էլ չասած համակարգերը, շատ դժվար են էդ երևակայական գծերը գծում։ Ու էստեղ դու քո հնարավորությունների շրջանակում, իհարկե, պետք է երաշխավորես ինչ-որ հնարավոր կանխատեսելիություն, որ ասես էս գիտենք գոնե իննսուն տոկոսով էսպես ա լինելու, եկենք հասկանանք՝ էս դեպքում ոնց ենք առաջ շարժվելու։ Բայց նաև փորձել ձևակերպել հնարավորություններ՝ արագ վերակողմնորոշվելու էդ փոփոխությունների ընթացքում։ Այսինքն հասկանալ, որ այսօրվա աշխարհը սարսափելի փոփոխական ա, էդ փոփոխությունների հիմնական խնդիրը, նույնիսկ, էն չի, որ իրանք շատ են, այլ, որ իրանք գնալով ավելի ու ավելի անկանխատեսելի են։ Ու էս պարագայում եթե դու ուզում ես ճիշտ ընթացք ունենալ, ոչ միայն պիտի փորձես կանխատեսել ապագան, ինչը շատ ավելի դժվար ա դառնում, ինչքան պիտի հարմարեցնես քեզ արագ արձագանքման, արագ վերադասավորման, վերաիմաստավորման։ Պետք է սկսես շատ ավելի արագ մտածել, անել էնպես, որ մտածելու արագությունը որոշումների կայացման սխալ լինելու վրա հնարավորինս քիչ ազդի։ Ու եթե դա կարողանում ես անել համակարգային մակարդակում, իրականում, շատ հետաքրքիր հնարավորություններ ես ինքդ քո ու էդ համակարգից օգտվողների համար ստեղծում։ Ու էս տեսանկյունից շատ կարևոր ա կրթությունը։ Բարձրագունը իր հերթին, դպրոցականն է էլ ավելի լուրջ խնդիր։ Ու նաև էդ անցումները։ Որովհետև գնալով ավելի ու ավելի դժվար է դառնում տարանջատել իրարից ու փուլայնացնել էդ անցումները։

Մ.Թ. Ինձ թվում է, որ շատերս գիտակցում ենք, որ կրթության որակը նաև պիտի երաշխավորի երկրի անվտանգությունը, դիմակայնությունը։ Ինչքան մեծ մարտահրավեր է այսօր քո համար, քո թիմի համար։ Միայն պետական համալսարանը ճիշտ ուղու վրա դնելը չէ, ամբողջ համակարգի խնդիրն է։ Շատ ճիշտ ասեցիր, մենք այսօր ապագան չենք տեսնում, եթե իմանանք ուր ենք ուզում գնալ, միգուցե կարող ենք ճանապարհը քարտեզագրել։

Մ.Հ. Էստեղ պրոբլեմը նաև էն ա, որ ոչ միայն չենք տեսնում, այլ կա նաև խնդիր՝ կոլեկտիվ ջանք գործադրելուն էդ տեսնելուն ուղղված, իրար հետ միասին փորձել տեսնելու խնդիր կա։ Բոլորով չէ, ինչ-որ շրջանակներում։ Խնդիրը ոչ միայն էն ա, որ չենք տեսնում, այլ և այդ ջանքը անհրաժեշտ ծավալի չկա։

Մ.Թ. Գերհոգնած ենք։

Մ.Հ. Գերհոգնած ենք, ստրեսավորված ենք։ Շեղում են մեզ անընդհատ տարբեր բաներ։ Ինստիտուցիոնալ առումով տկար ենք։ Ինստիտուտների կարևորությունը որն ա, որ իրենք իրենց վրա վերցնում են անսպասելիության ալիքները, ինչը հնարավորություն ա տալիս կողմնորոշվելու ավելի լավ պայմաններ ունենալ։ Շատ մեծ ա էն ֆոնը, որ խանգարում ա իրար հետ միասին ապագա պատկերացնելու վարժությունը անել կամ այդ գիտակցության գալը։ Միևնույն ա, պետք ա գտնել էդ ձևը։ Շատ-շատ են պրոբլեմները։ Մարդկային ռեսուրսի կարևորությունը մեծ ա մեր համար, քանի որ առանձնապես ուրիշ ռեսուրս էլ չունենք: Փոքր երկիր է։

Մ.Թ. Մարդկային ռեսուրս էլ շատ չունենք։

Մ.Հ. Դե հիմա ինչ ունենք մարդկային ռեսուրս է։ Պետք է էդ ռեսուրսը զարգացնես, որ կարողանաս ինչ-որ ձևով ճիշտ կազմակերպես ու արդյունք տաս։ Հետաքրքիր հարց կա էստեղ, էն ռեսուրսը՝ մարդկային ու պրոֆեսիոնալ, որ Խորհրդային Միության շրջանում էդ կայսրության հսկայական ռեսուրսների ներդրման շնորհիվ ձևավորվել էր, 1990-ականներից սկսած էդ ռեսուրսի հաշվին էր Հայաստանը նաև ապրում ինչ-որ չափով, բայց էդ իներցիան սպառվել է կամ սպառվում է առնվազն։ Եթե մենք նոր աղբյուր չիդենտիֆիկացնենք մարդկային ռեսուրս գոյանցելու, զարգանցելու, չկարողանանք նաև կառուցել այն գործիքները, որոնք էդ պրոցեսը բնականոն կերպով կիրականացնեն, շատ դժվար ա մեզ լինելու ինչ-որ բանի հավակնել կամ ձևակերպել հավակնություն։ Իսկ հավակնություն ձևակերպել քանի որ սիրում ենք, գոնե հիմք ստեղծենք դրա համար։

Մ.Թ. Լավատես մարդ ես, ընդհանրապես։

Մ.Հ. Ինձ թվում ա՝ հա։

Մ.Թ. Ամենաթույլ կետդ որն ա, լավատես լինե՞լը։ Մեկը ինձ ասեց, որ մարդկանց շատ մեծ տարածք ես տալիս։

Մ.Հ. Դե հիմա դա լավ ա, թե վատ։

Մ.Թ. Չգիտեմ, նայած մարդ։

Մ.Հ. Ես էլ չգիտեմ։

Մ.Թ. Միքայել ջան, այս մեր հաղորդաշարը, որ անգլերեն կոչվում է “Up close and personal”, մենք շատ տանջվեցինք, որ հայերեն համարժեք վերնագիրը գտնենք։ Գիտես ինչքան դժվար է հայերեն մեկ-մեկ ձևակերպել այն, ինչ անգլերեն ենք կոչում։ Կոչեցինք «մարդ ԱՌժամանակ»՝ մարդը ժամանակի իր մեջ։ Դու համարում ես, որ դու ժամանակի հետ քայլ ես պահում ու մնալու ես նույն ուղու վրա։ Միջադեպեր կամ փորձություններ կամ փորձառություններ կարող են քեզ շեղել, թե մնալու ես նույն ուղու վրա։

Մ.Հ. Դե եթե էնքան կարևոր իրադարձություն ա, որ պիտի շեղի, ուրեմն թող շեղի։ Ես կարծում եմ, ես հիմնականում գիտեմ ինչ եմ ուզում, հիմնականում գիտեմ ինչն ա կարևոր, գիտեմ ինչի վրա իմաստ ունի կենտրոնանալ ու փորձում եմ էդ տրամաբանությամբ առաջնորդվել, որովհետև երևի դա ա հունը կյանքի։ Նաև, բարեբախտաբար, նաև իմ ջանքերի շնորհիվ իմ շուրջ ձևավորել եմ էն համակարգը, որը ինձ էդ հունի մեջ կպահի։ Ես ունեմ շատ կարևոր ուղղորդման աղբյուրներ թե ներսս, թե աստղային երկնքի տեսքով։ Հիմնականում գիտեմ, ինչ եմ անում ու ինչու։ Գիտեմ ինչ եմ պատրաստվում անել ու փորձում եմ հնարավորինս երկար պատկերացնել, թե ինչ եմ ուզում անել։

Մ.Թ. Եվ ունես աղջիկ և տղա։

Մ.Հ. Դա իմ իմացության կարևորագույն աղբյուրներից մեկն ա։ Իսկ վերնագրի թարգմանությունը երևանյան բարբառով կարելի ա անել «сугубо անձնական»։

Մ.Թ. Դե կքննարկենք մի բաժակ սուրճի շուրջ։