Երևանի քրիստոնեական ժառանգությունը

Տասնամյա Մենուան ցախավելը թաքցրեց մեջքի հետևում, երբ տեսավ, որ իր կողմն եմ ուղղել ֆոտոխցիկս: Մի խումբ ընկերների հետ վազվզում էր Ավանի տաճարի շուրջ` նայելով վերև, տեսնելու համար, թե որտեղից է լսվում անօդաչուի բզզոցը: Մինչ անօդաչուն նկարում էր Ծիրանավոր եկեղեցու փառահեղ տեսարանը երեկոյան Երևանի արևի ջերմ գրկում, ես փորձում էի հավերժացնել երեխաների հուզմունքը:

— Տաճարի հատա՞կն էիր սրբում,- հարցրեցի ընկերաբար` իջեցնելով ֆոտոխցիկիս օբյեկտիվը, որ չվախեցնեմ փոքրիկ տղային:

— Չէ՜,- ամաչեց նա` փորձելով մաչո երևալ:

— Գիտես, շատ լավ գործ էիր անում: Հրաշալի է, որ հոգ ես տանում եկեղեցու մասին,- ոգևորեցի ես: Նրա աչքերը փայլեցին:

— Հա՜, բայց նրանք ինձ չեն օգնում: Ասում եմ՝ եկեք միասին մաքրենք, իսկ նրանք շարունակում են խաղալ,- ասաց ու ծիծաղելով վազեց միջնադարյան մուտքով՝ մյուսների հետևից:

Թերևս, երբևէ Երևանում իմ տեսած ամենաքաղցր տեսարանն էր: 7-10 տարեկան այս երեխաները խաղում էին 6-րդ դարում կառուցված եկեղեցում ու այնպես էին հոգ տանում դրա մասին, ասես իրենց տունը լիներ. մի վայր, որ ծանոթ ու հարազատ է այն օրից, ինչ հիշում են իրենց:

Ավան թաղամասը հնագույններից է Երևանում: Ժամանակին այն քաղաքին կից միջնադարյան գյուղ էր, և հենց այստեղ էր աշխարհի ամենահին ու նշանավոր քրիստոնեական եկեղեցիներից մեկը` Կաթողիկե Ծիրանավոր եկեղեցին: Այն խաչաձև գմբեթով, քառաթև ճարտարապետական ոճով կառուցված առաջին եկեղեցին է, հայկական քաղկեդոնամետ եկեղեցու առաջին աթոռանիստը: 

Հազարամյակների ընթացքում այս տարածքում միմյանց փոխարինել են պետություններ, կայսրություններ ու կրոններ` Ուրարտուի թագավորությունից մինչև Բյուզանդիա, մինչև արաբական, մոնղոլական, պարսկական և թուրքական արշավանքներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ազդեցությունն է ունեցել Երևանի մշակութային համայնապատկերի վրա: Եվ այնպես է ստացվել, որ Երևանի քրիստոնեական ժառանգության թեման շատ հազվադեպ է քննարկվում, թեպետ մենք հաճախ ենք հիշատակում և փառաբանում հայկական քրիստոնեական ճարտարապետությունը` պահպանված կամ անհետացած Հայկական բարձրավանդակի տարբեր հատվածներից` Արցախ, Նախիջևան, Արևմտյան Հայաստան…

Քրիստոնեության մուտքը Երևան

Ըստ լեգենդի` «Երևան» անվան ծագումնաբանությունը կապված է քրիստոնեության հիմնարար պատմության հետ. Նոյը, տեսնելով, որ ջրերը նահանջում են, երևում է Արարատ լեռան լանջերի ցամաքը, բացականչում է` Երևա՜ց (այստեղից էլ` «երևան գալ» արտահայտությունը): Երևանի անվան ծագումնաբանության առավել գիտական մոտեցումը կապված է տարածքում հայտնաբերված հնագույն քաղաքային բնակավայրի` Էրեբունու անվան հետ. Ուրարտու թագավորության քաղաք-ամրոցը մթա. 782 թվականին հիմնել է Արգիշտի թագավորը: Այն հեթանոսական պաշտամունքի խոշոր կենտրոն էր, իսկ ամրոցի տաճարը նվիրված էր Ուրարտուի գերագույն աստծուն` Խալդիին կամ Հալդիին: 

Էրեբունի քաղաքի հիմնադրման մասին սեպագիր արձանագրության մեջ Արգիշտի արքան հիշատակում է, որ ինքը Մենուա արքայի որդին է… ես հիշում եմ փոքրիկ տղայի` Մենուայի փայլփլուն աչքերը Ծիրանավոր եկեղեցու մոտ: Նրան հարցրեցի` արդյոք գիտի՞ եկեղեցու պատմությունը, ու մի լիարժեք դաս ստացա տղայից. նա գիտեր ինչպես եկեղեցու կառուցման տարեթիվը` 591 թվական, այնպես էլ 1679 թվականի ավերիչ երկրաշարժի մասին, որը հողին հավասարեցրեց եկեղեցին և Երևանի մշակութային ժառանգության մեծ մասը, այդ թվում` Երևանի բերդը, երկու կամուրջ, որոնցից մեկը Կարմիր կամուրջն էր, մզկիթներ ու մինարեներ և 12 եկեղեցի: Ժամանակի վկայություններում, այդ թվում Առաքել Դավրիժեցու և Զաքարիա Քանաքեռցու գրվածքներում հիշատակություններ կան այն մասին, թե ինչպես են անգամ Գեղարդավանքը շրջապատող հսկա ժայռերը փլվել տաճարի շուրջը` քարակույտից դուրս թողնելով միայն եկեղեցու գմբեթի խաչը: Մեկ այլ վկայություն նկարագրում է փոշու ու ծխի թանձր ամպերը, որոնք երկրաշարժին հաջորդող մի քանի օրերին կախվել էին Երևանի վրա` արգելափակելով արևի լույսը:

Թեպետ շատ հուշարձաններ քանդվել են, սակայն պահպանվել են բազմաթիվ  արձանագրություններ և վկայություններ, որոնք մեզ ցույց են տալիս, թե ինչ կարևոր նշանակություն է ունեցել Երևանը հայ քրիստոնեական աշխարհում: 

Չի բացառվում, որ Երևանի քրիստոնեական ժառանգությունը ստվերվել է այն պատճառով, որ Երևանը շատ մոտ է Էջմիածնին (այժմյան Վաղարշապատ). հաճախ որպես Հայկական Վատիկան հիշատակվող քաղաքում առաջին հայ կաթողիկոս Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարում հիմնադրել է առաջին հայկական քրիստոնեական տաճարը:

Քչերը գիտեն, որ ի նշան օրհնության, նա նաև Դամասկոսից Երևան է տեղափոխել Սուրբ Անանիա առաքյալի` Քրիստոսի 72 աշակերտներից մեկի մասունքների մի մասը: Մասունքները հուղարկավորվել են Երևանյան այգում, և նույն տարածքում մատուռ է կառուցվել: Սուրբ Անանիան հիշատակվում է Աստվածաշնչում` որպես հիվանդություններ բժշկող հրաշագործ: Նա վերականգնում է Սուրբ Պողոսի տեսողությունն ու նրան դարձնում քրիստոնյա: Այս իրադարձությամբ կարելի է նշանավորել քրիստոնեության մուտքը Երևան: Այսօր Սուրբ Անանիայի գերեզմանը Երևանի ամենահաճախ այցելվող սրբավայրերից է` Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու բակում: Այստեղ հաճախ գալիս են մարդիկ, ովքեր ցանկանում են վերականգնել իրենց տեսողությունը. համոզմունք կա, թե սրբի մասունքները մինչ օրս օժտված են բուժիչ հատկությամբ: 

Մեսրոպ Մաշտոցի հայոց գրերի գյուտից հետո Երևանը լուսավորչության օրրան է դառնում: Հայտնի է, որ պատմիչ Մովսես Խորենացին և նրա հետևորդները Վաղարշապատից տեղափոխվում են Երևան` այբուբենը սովորեցնելու և Աստվածաշնչի ու հին գրերի հայերեն թարգմանությունը խթանելու նպատակով: Այսպիսով, արդեն 5-րդ դարում Երևանը խոշոր կրթական կենտրոն էր: 

Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի, քաղկեդոնականության և առաքելականության միջև

591-ին Հայաստանը բաժանված էր բյուզանդական և պարսկական կայսրությունների միջև: Սա հանգեցրեց հայ եկեղեցու բաժանմանը, քանի որ Բյուզանդական կայսրությունը պահանջում էր, որ իր կառավարման տակ գտնվող քրիստոնյաները դառնան քաղկեդոնական եկեղեցու հետևորդներ, իսկ Հայաստանը նախընտրեց հարել Արևելյան ուղղափառ ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների խմբին` ձևավորելով Հայ առաքելական եկեղեցու յուրօրինակ ինքնությունը: 

Երևանում քրիստոնեական եկեղեցիների մասին առաջին հիշատակումները սկսվում են 607 թվականի Դվինի երրորդ եկեղեցական ժողովով։ Այդ շրջանում Հայաստանը բաժանված էր Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև: Ասում են` ժողովին Երևանից  երկու հոգևորական է մասնակցել` ներկայացնելով ժամանակի երկու հիմնական եկեղեցիները` Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, որն այժմյան Երևանի կենտրոնում էր տեղակայված, և Ավանի տաճարը, որը գտնվում է այժմյան Երևանի 12 վարչական շրջաններից մեկը հանդիսացող, իսկ այն ժամանակ քաղաքամերձ գյուղ Ավանում: Երկու եկեղեցիներն էլ կառուցվել են 5-6-րդ դարերում: Կաթողիկոս Հովհան Բագարանցին պատվիրում է Ավանում Ծիրանավոր եկեղեցու կառուցումը` Բյուզանդիայի կայսեր աջակցությամբ և ի հակակշիռ Առաքելական եկեղեցու, որի վեհանիստ աթոռը Դվինում էր: Այդ ընթացքում Սասանյան Պարսկաստանը չէր ճնշում հայերի քրիստոնեական ավանդույթները, ավելին, խրախուսում էր առաքելական եկեղեցիների կառուցումը` հուսալով հայերի շրջանում լրացուցիչ քաղաքական լծակներ ձեռք բերել ընդդեմ քաղկեդոնական Բյուզանդիայի: 

Ավանի տաճարը Երևանում պահպանված հնագույն քրիստոնեական սրբավայրերից է, որը մինչ օրս գոյություն ունի, թեպետ մասամբ խոնարհված է: Նշանավոր հայ ճարտարապետ և ճարտարապետության պատմաբան Թորոս Թորամանյանը կարծում էր, որ լինելով քաղկեդոնական հայկական եկեղեցու աթոռանիստ` եկեղեցին իր կառուցվածքով նման էր Էջմիածնի Մայր տաճարին. մեկ կենտրոնական գմբեթ` շրջապատված յուրաքանչյուր անկյունում չորս շրջանաձև սրահների վրա խոյացող չորս ավելի փոքր գմբեթով: Ավանի նոր համալիրը ներառում էր եկեղեցին և մի շարք այլ շինություններ: Եկեղեցուն կից` հյուսիսային կողմում, կաթողիկոսի պալատական նստավայրի հիմքերն են. ենթադրվում է, որ այն կառուցվել է եկեղեցուց առաջ` 581-582 թթ.:

Կարծիք կա, որ հետագայում «Սուրբ Հովհաննես» վերանվանված այս եկեղեցին եղել է 618 թվականին կառուցված Սուրբ Հռիփսիմեի եկեղեցու նախատիպը: Իր տեսակի մեջ բացառիկ Ավանի եկեղեցու նախագիծը վերարտադրված էր 1975 թվականին Իտալիայի Բերգամո քաղաքում կայացած հայկական ճարտարապետությանն ու արվեստին նվիրված Առաջին միջազգային սիմպոզիումի ազդագրի վրա: 

Դվինի եկեղեցական ժողովում հիշատակվող մյուս եկեղեցին Սուրբ Պողոս-Պետրոսն է: Ըստ հայ պատմաբան Կարո Ղաֆադարյանի` սա հին Երևանի հնագույն ու ամենամեծ եկեղեցին էր` կառուցված 5-6-րդ դարերում: Այն առանց գմբեթի, բազիլիկ ոճի եռանավ եկեղեցի էր: Գլխավոր սեղանն իր մի քանի խորանով ընկած էր ընդարձակ աղոթասրահի արևելյան կողմում, որը մուտքեր ուներ հարավային, արևմտյան և հյուսիսային կողմերից:

Եկեղեցու ճակատագիրը խորհրդանշում է Երևանի պայքարը դարերի ընթացքում: Որպես քաղաքի հնագույն քրիստոնեական եկեղեցի` այն լուրջ դեր է խաղացել միջնադարյան քաղաքի մշակույթում. այնտեղ դարեր շարունակ պահպանվել է առնվազն 20 միջնադարյան ձեռագիր: Սակայն 17-րդ դարի երկրաշարժից հետո կանգուն է մնացել միայն արևելյան հատվածը: Ղաֆադարյանը եկեղեցու արևելյան և հյուսիսային պատերի մեջ ներկառուցված խաչքարերից մի քանիսի վրա գտել է 1691 և 1692 թվականների փորագրությունը: Եկեղեցում գտնվել են նաև կարևոր արձանագրություններ. առաջինի մեջ, որը հարավային ճակատամասի կամարի վրա էր, կար վկայություն այն մասին, որ եկեղեցին վերականգնվել է 1778-ին: Երկրորդում, որը մակագրված էր հյուսիսային պատի վրա, ներկայացվում է, որ եկեղեցին 1820-ին վերականգնվել է քաղաքացիների ֆինանսական օժանդակության շնորհիվ:

1835-ին Արևմտյան Հայաստանի Բայազետի բերդի ընդարձակ մետաղական դռները բերվել և տեղադրվել էին եկեղեցու հարավային մուտքում: Եկեղեցին կանգուն մնաց մինչև 1930-ը, երբ խորհրդային վարչակարգը որոշեց քանդել այն` քաղաքի հետագա զարգացման նպատակով: Խորհրդային Միության քաղաքային նոր նախագծերը սովորաբար ենթադրում էին պաշտոնական շենքերի, երկաթգծերի և հրապարակների կառուցում եկեղեցիների և կրոնական այլ վայրերի տեղում: Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու դեպքում որմնանկարների վեց շերտերը զգուշորեն հանվել են և այժմ ցուցադրվում են Երևանի թանգարաններում: Խորհրդային շրջանի արվեստի պատմաբան և վերականգնող Լիդիա Դուրնովայի խոսքով` այստեղ առկա էին Հայաստանում որմնանկարչության հնագույն նմուշներից մի քանիսը: Սբ. սեղանի` ծաղկազարդ ձևավորմամբ եզրագոտու մի հատվածը ցուցադրված է Երևան քաղաքի պատմության թանգարանում: 

Եկեղեցու տեղում կառուցվել է Երևանի գլխավոր` «Մոսկվա» կինոթատրոնի շենքը, որի յուրօրինակ ամառային կինոսրահը խորհրդային մոդեռնիստական ճարտարապետության գլուխգործոց է: 2009-ին նախատեսվում էր քանդել ամառային կինոսրահը, իսկ տարածքը տրամադրել Հայ առաքելական եկեղեցուն` Երևանում նոր եկեղեցի կառուցելու նպատակով: Ակտիվիստների` ամիսներ տևած աշխատանքը, խնդրագրերն ու բողոքի ցույցերի արդյունքում եկեղեցին զիջեց ու ընտրեց մեկ այլ տարածք: Այստեղ էլ` Աբովյան փողոցի Լեզվաբանական ինստիտուտի բակում «թաքնված էր» 13-րդ դարի մի միջնադարյան եկեղեցի…

Արհավիրքից վերածնունդ. Կաթողիկե Սբ․ Աստվածածին

1936-ին խորհրդային իշխանությունները որոշում են քանդել Երևանի Աստաֆյան (ներկայիս Աբովյան) փողոցի մոտ գտնվող 17-րդ դարի Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցին, սակայն քանդման աշխատանքների ժամանակ դրա ներսում զարմանքով հայտնաբերվում է ավելի փոքր, 13-րդ դարի Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցին: 

Համարվում է, որ ավելի վաղ կառուցված շինությունն ունեցել է նաև կից մատուռ, որը, հավանաբար, քանդվել է ավերիչ երկրաշարժի հետևանքով, իսկ կանգուն մնացած հատվածը 17-րդ դարում ներառվել է ավելի մեծ նոր կառույցի ներսում` այդպես պահպանվելով ավելի քան 300 տարի: Նոր եկեղեցին կառուցվել է հայկական տուֆ քարից ու գմբեթ չի ունեցել: Այն հայկական ճարտարապետության եռանավ բազիլիկ ոճի կառույց է եղել: Նորի ներսում ներփակված ավելի փոքր եկեղեցին ծառայել է որպես գլխավոր խորան: Բազիլիկը քանդելուց հետո՝ 1936-ին, Սուրբ Աստվածածնի տաճարի պատերին հայտնաբերվել են միջնադարյան Երևանի մասին արժեքավոր տեղեկատվություն պարունակող բազմաթիվ արձանագրություններ:

Արձանագրություններից մեկի համաձայն` Ավետեցի որդին` Սահմադինը, գնել է Երևանն «իր հող ու ջրով»: Այս պատմական իրադարձության` Սուրբ Աստվածածնի տաճարի պատին թողնված նկարագրությունը վկայում է միջնադարյան Երևանում եկեղեցու կարևորության մասին: Այսպիսի արձանագրությունները ծառայում էին ոչ միայն որպես որոշակի իրադարձությունների վկայություն, այլև պաշտոնական վավերացում:

Արձանագրությունը նաև հետաքրքրական անեծք է պարունակում. «Ով կխախտի (Երևանի վաճառքի) այս պայմանավորվածությունը, կարժանանա հոգևոր խորհրդի անեծքին և Հուդայի ճակատագրին»: Պատերի վրա հայտնաբերվել են նաև փամփուշտների ու թնդանոթի արկերի հետքեր, որոնք պահպանվել են մինչ օրս, պատերի մեջ գտնվել են 14-րդ դարի խաչքարեր: 

1936-ին այս թաքնված միջնադարյան եկեղեցու անսպասելի «վերածնունդից» հետո ճարտարապետներին հաջողվում է համոզել խորհրդային իշխանություններին պահպանել այն` քանդելով, սակայն,  դրա շուրջը կառուցված նոր եկեղեցին: Այսպիսով, Սուրբ Աստվածածինը Երևանի վաղ միջնադարի միակ եկեղեցին է, որը դիմակայել է 1679-ի երկրաշարժին ու խորհրդային մուրճին և այսօր էլ կանգուն է:

2009-ին, երբ վերանայվեց «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի տեղում նոր եկեղեցական համալիր կառուցելու գաղափարը, այն որոշվեց տեղակայել կանգուն մնացած փոքր եկեղեցու հարևանությամբ: Նոր համալիրը ներառում է մեծ եկեղեցի, որը կրում է Սուրբ Աննայի անունը, ինչպես նաև մի շինություն, որը ծառայում է որպես Կաթողիկոսի երևանյան նստավայր:

Հրաշագործ Զորավորը 

16-17-րդ դարերում Մովսես Սյունեցի հայրապետը Էջմիածնից Կարին գնալու ճանապարհին կանգ է առնում Երևանում և որոշում այստեղ վանական համալիր կառուցել: Երևանի բնակչության հետ և Պարսկական խանության աջակցությամբ նա Սբ. Անանիայի գերեզմանի շուրջ կառուցում է եկեղեցուց, մատուռից և այլ կից սրահներից բաղկացած համալիր: Դժբախտաբար, բոլորն էլ կառուցված էին փայտից, և ողջ համալիրը, բացի Սուրբ Անանիայի քարակերտ գերեզման-մատուռից, այրվում է 1635-36 թվականների թուրք-պարսկական պատերազմի ընթացքում: Դրանից կարճ ժամանակ անց կաթողիկոս Փիլիպոսը նախաձեռնում է վանքի վերակառուցումը` այս անգամ օգտագործելով քար: Սակայն դարձյալ վանքը գոյատևում է ընդամենը մի քանի տասնամյակ և քանդվում 1679-ի երկրաշարժից: Շինություններից ոչինչ չի պահպանվել, բացի ստորգետնյա հատվածից, որտեղ գերեզմանն էր:

Եկեղեցին, որն այժմ մեզ հայտնի է որպես Զորավոր Սուրբ Աստվածածին, 1693-ին կառուցել է Նահապետ Կաթողիկոսը: Այն եռանավ, բազիլիկ ոճի կառույց է, որի կողքին՝ Սուրբ Անանիայի գերեզմանի վրա, 1889-ին կառուցվել է նոր մատուռ:

Վանքը խոշոր կրթական կենտրոն էր, և ինչպես ասում է Առաքել Դավրիժեցին, Երևան այցելող վաճառականների ամենասիրելի տեսարժան վայրերից էր: Այն գտնվում էր Երևանյան այգիներ կոչվող ծառածածկ հատվածում: Եկեղեցու կենտրոնական մուտքի վերևում խամրած որմնանկար կա` Աստվածածնի և մանուկ Հիսուսի պատկերով, որի ձեռքերում խաչ է: Ձեռքերում խաչ պահած մանուկ Հիսուսին պատկերելով` նկարիչը կանխատեսում է Քրիստոսի մարտիրոսությունը: 

Վանքում ստեղծվում ու պահպանվում էին բազմաթիվ արժեքավոր ձեռագրեր, որոնցից մեկը, ասում են, ունեցել է բուժիչ հատկություններ: Դա է պատճառը, որ այն կոչվում էր «զորավոր», այսինքն` հզոր ձեռագիր: Այդտեղից էլ` Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ժողովուրդն անվանում է «Զորավոր»` հավատալով ձեռագրի և Սբ․ Անանիայի հրաշագործ զորությանը:

Երևանը` թեմական կենտրոն

Երևանը Հայ առաքելական եկեղեցու Երևանի թեմի (որն այսօր կոչվում է Արարատյան թեմ) կենտրոնն էր: Ժամանակին այն ներառում էր Շիրակի, Սյունիքի, Նախիջևանի եկեղեցիները, իսկ մինչև 19-րդ դարի վերջ` նաև Կարսի գավառը: Թեմի ընդարձակ տարածքը ներառում էր 643 եկեղեցի և 47 վանք:

Երևանի յուրաքանչյուր շրջան ուներ իր եկեղեցին: Երևանից դրանք վերահսկելու նպատակով Կաթողիկոսն այստեղ ուներ երկու աթոռանիստ` Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցին և Ձորագյուղի Մասրուց վանքը, որը Հրազդան գետի կիրճում էր` Ձորագետում, և բաղկացած էր Սուրբ Հակոբ, Սուրբ Գևորգ և Սուրբ Սարգիս եկեղեցիներից, կրթական կենտրոնից և կեցավայրից: Ձորագյուղի վանքը կոչվում էր նաև Երկերեսնի, այն է` «երկու երես ունեցող», քանի որ համալիրը բաժանված էր հյուսիսային և հարավային մասերի: Լայն հանրությունը կարող էր մասնակցել միայն տարածքի մի հատվածում մատուցվող արարողություններին, իսկ մնացած մասը նախատեսված էր հոգևոր սպասավորների և կաթողիկոսների համար: Վանքը Հրազդան կամ Զանգու գետի ափին էր` նախկին Երևանի բերդի դիմաց, որը կառուցվել էր 16-րդ դարում` Օսմանյան կայսրության կառավարման շրջանում: Թե՛ բերդը, թե՛ վանքը ավերվել են 17-րդ դարի երկրաշարժից:

Սուրբ Սարգիս եկեղեցին վերակառուցվել է 1836-1842 թվականներին: Եկեղեցին ոչ միայն զոհ չգնաց կրոնական կենտրոնները ոչնչացնելու խորհրդային պրակտիկային, այլև, սովետական ժամանակաշրջանում վերակառուցվեց որպես կրոնական հաստատություն: 1972-ին եկեղեցու վերականգնման և վերակառուցման աշխատանքները ղեկավարում էր Վազգեն Առաջին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը, իսկ աշխատանքը նախաձեռնել էր նշանավոր հայ ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը: Արտաքին պատերի կառուցվածքը պահպանվեց, իսկ առաստաղն ու գմբեթը բարձրացվեցին, որպեսզի եկեղեցին ավելի ընդարձակ սրահ ունենա և երկրորդ հարկի պատշգամբ` երգչախմբի համար:

Դրա համար անհրաժեշտ էր ամրացնել պատերը, ինչը հնարավոր եղավ դրսից պատերի լրացուցիչ շերտ կառուցելով: Ռաֆայել Իսրայելյանը վախճանվեց 1973-ին, և աշխատանքը շարունակեց նրա գործընկերը` ճարտարապետ Արծրուն Գալիկյանը: Սուրբ Սարգիս եկեղեցու վերականգնումը վերածվեց մի եզակի մասնակցային իրադարձության, որին, չնայած խորհրդային վարչակարգի աթեիստական գաղափարախոսությանը, ժողովրդի միջից միանում էին բազմաթիվ կամավորական խմբեր և օգնում ճարտարապետներին վերակառուցման տարբեր փուլերում:

Նշանավոր քանդակագործների ջանքերով հնարավոր եղավ նոր զարդանախշային տարրեր հաղորդել եկեղեցուն: Քանդակագործ Արտաշես Հովսեփյանն արևմտյան մուտքի համար ստեղծեց փայտե փորագրված դռներ, ինչպես նաև խորաքանդակներ, որոնք հիշեցնում էին Արևմտյան Հայաստանի Վանա լճի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչի ֆիգուրները` հսկելով եկեղեցու մուտքը: Ներսում պատկերված են աստվածաշնչյան պատկերներ, որոնց համար ոգեշնչման աղբյուր է հանդիսացել Արենիի եկեղեցու ներքին ձևավորումը` միջնադարյան նշանավոր հայ ճարտարապետ վարպետ Մոմիկի ձեռամբ: Նոր զանգակատունը կառուցվեց 2000-ին:

Այսօր Սուրբ Սարգիսը Երևանի ամենաշատ այցելվող եկեղեցիներից է, Արարատյան թեմի մեծ համայնքի առաջնորդանիստ եկեղեցին: Ինչպես կաթողիկոս Վազգեն Առաջինն է ասել 1976-ին` եկեղեցու օծման ժամանակ, «Քաղաքամայր Երևանն օժտվեց մի նոր զարդով, հայկական ճարտարապետության մի նոր կոթողով, աղոթքի սքանչելի սրբավայրով»:

Հառնելով երկրաշարժի ավերակներից

Երբ 17-րդ դարի երկրաշարժից հետո եկեղեցիները վերակառուցվեցին, Երևանը վերականգնեց իր կարևոր դերը Հայաստանի սոցիալական և կրոնական կյանքում: Եկեղեցիները վարում էին բնակչության մարդահամարը և վավերացնում մարդկանց կյանքը` ծնունդներ, մկրտություններ, ամուսնություններ և մահեր: Արձանագրությունները պահպանվում էին այսպես կոչված «Չափաբերական մատյաններում»: Հատկանշական է, որ ամուսնությունների գրանցումները սովորաբար արվում էին հարսնացուի թաղամասի եկեղեցում: Այսպիսով, քաղաքի և յուրաքանչյուր թաղամասի պատմությունն ուղղակիորեն կապված էր դրա քրիստոնեական պատմության հետ: 

17-րդ դարի երկրաշարժից ամբողջությամբ քանդվել, ապա նույն տեղում վերակառուցվել է Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին Կոնդում` քաղաքի հնագույն թաղամասերից մեկում: Այն վաղ միջնադարյան շրջանի համեստ եկեղեցի էր, բազիլիկ ոճի եռանավ կառույց: Եկեղեցին վերակառուցվեց 1710-ին` տեղացի վաճառական Մելիք Աղամալի աջակցությամբ, որի ընտանիքի ազգանունը` Աղամալյան, գրված է եկեղեցու ճակատամասում հայտնաբերված խաչքարերի վրա: Որպեսզի այն տարբերվի Կոնդի բավական քաոսային շինությունների մեջ, ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանն առաջարկեց ավելացնել գմբեթ, զանգակատուն և երեսպատել նարնջագույն տուֆով: Կաթողիկոսը և, բարեբախտաբար, նաև քաղաքի խորհրդային ղեկավարությունը ողջունեցին առաջարկը, բայց աշխատանքն ավարտին հասցրեց Ռաֆայել Իսրայելյանի որդին` Արեգ Իսրայելյանը, 1980-ականներին: 

Նորքի բարձունքը, որտեղ տեղակայված են Հանրային հեռուստատեսությունն ու Երևանի հեռուստաաշտարակը, Երևանի ամենականաչ տարածքներից էր` մրգի այգիներով ու անտառներով: Նորքը մեծ վնասներ էր կրել պարսից կառավարիչ Շահ Աբասի կառավարման շրջանում, որը հարյուր հազարավոր հայերի արտաքսեց Արարատյան դաշտավայրից և Նախիջևանից: Դրանից կարճ ժամանակ անց Նորքը վերաբնակեցվեց Նախիջևանի Նորս քաղաքից եկած հայերով: 

Երվանդ Շահազիզը գրում է, որ Նորքում կար ավելի քան հինգ եկեղեցի` գերեզմանոցներով ու խաչքարերով: Մասնավորապես, նա հիշատակում է Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Սարգիս և Սուրբ Հակոբ եկեղեցիները: Երկրաշարժից հետո կանգուն էին մնացել միայն երկուսը` Սուրբ Աստվածածին ու Սիմոն Ծերունի եկեղեցիները: 

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին դարեր շարունակ ավերակների մեջ էր, բայց նույնիսկ այդ ընթացքում գրավում էր տեղի բնակիչների և այցելուների ուշադրությունը, որոնք այնտեղ տոներ ու արարողություններ էին անցկացնում: Եկեղեցին վերակառուցվել է բոլորովին վերջերս` «Նորք-Մարաշ» բարեգործական միության աջակցությամբ:

Երևանի Քանաքեռ վարչական շրջանը` երբեմնի միջնադարյան գյուղը, նույնպես բլրի գագաթին է` համեմատաբար զով տարածքում, որտեղ երևանցիները սիրում են անցկացնել ամառային օրերը: Երկրաշարժից առաջ Քանաքեռում երկու հիմնական եկեղեցի կար` Մծբնա Սուրբ Հակոբ և Սուրբ Աստվածածին: Երկուսն էլ ավերվել էին երկրաշարժից ու վերակառուցվել նույն տեղում: Սուրբ Հակոբ եկեղեցու արևմտյան պատի արձանագրությունը թվագրված է 1695-ին. համարվում է, որ հենց այդ ժամանակ են դրվել նոր եկեղեցու հիմքերը:

Նույն տարեթիվն է մակագրված նաև Սուրբ Աստվածածին տաճարի պատին, որը ծառայում էր միայն հոգևորականներին: Երկու եկեղեցիներն էլ ունեն նույն կառուցվածքը` պատերի մեջ կառուցված խաչքարերով, որոնք ստեղծվել են դեռ եկեղեցու շինարարությունից առաջ: Սա նշանակում է, որ ավելի հին խաչքարերը վերապրել են երկրաշարժը:

Նորագավիթի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին նույնպես քանդվել է երկրաշարժից և վերակառուցվել 17-րդ դարում։

Խորհրդային մուրճի «անաստված» հարվածները

Կոնդից ոչ շատ հեռու` Կոզեռն թաղամասում էր տեղակայված Երևանի ուշ միջնադարյան գերեզմանատներից մեկը: Այն կրում էր ժամանակի նշանավոր գիտնական Հովհաննես Կոզեռնի անունը, որը հուղարկավորված էր այնտեղ: Կոզեռն թաղամասը ներկայիս Հայաստանի Խորհրդարանի շենքի տեղում էր: Գերեզմանոցում կառուցված էր մի համեստ մատուռ, որը 1810-ին բարեկարգել էր Մելիք Աղամալյանը: Նմանատիպ մի մատուռ էլ տեղակայված էր այսօրվա Օպերայի և բալետի թատրոնի տեղում` Գեթսեմանի մատուռը: 1679-ի երկրաշարժից քանդված մատուռի վերակառուցումը սկսվել էր արևելյան պատի կողմից, որը պահպանվել էր: 

Երկու մատուռներն ու քաղաքի ամենախոշոր` Կոզեռնի գերեզմանոցը քանդվել են Խորհրդային իշխանության հրամանով: Գեթսեմանի մատուռից պահպանվել է միայն մի բեկոր, որն այժմ ցուցադրվում է Սուրբ Կաթողիկե և Սուրբ Աննա եկեղեցիների բակում: Մի ուրիշ եկեղեցի էլ կառուցվել էր Մլեհի գերեզմանոցի հարևանությամբ, որն այժմյան Հայաստանի պետական պանթեոնի տարածքում է, սակայն խորհրդային վարչակարգը 1930-ականներին քանդել է այս մատուռը նույնպես: 

Երևանում կառուցվել են նաև ռուսական ուղղափառ քրիստոնեական եկեղեցիներ, օրինակ, Պոկրովի տաճարը, որը կառուցվել է 1839-ին Երևանի ամրոցի ներսում` ռուսական բանակի կողմից բերդի նվաճումից հետո: Եկեղեցու կառուցվածքը խիստ համաչափ էր և այդ առումով նման էր Իտալիայի Վիչենցա քաղաքի Վիլլա Ռոտոնդոյին:

Սուրբ Նիկոլայ մայր տաճարը կառուցվել էր 1901-ին` Երևանի նախկին քաղաքապետարանի դիմաց, որտեղ խորհրդային շրջանում նախագծվեց Շահումյան հրապարակը: Այն զարդարված էր հինգ շողշողուն գմբեթներով, որոնցից գլխավորը կենտրոնում էր, իսկ մյուս չորսը` դրա շուրջը: Եկեղեցին բացառիկ էր այն իմաստով, որ ուներ երկու խորան` մեկը ռուսական ուղղափառ, մյուսը` հայ առաքելական եկեղեցու արարողությունների համար: Տաճարը քանդվեց խորհրդային իշխանությունների կողմից` կառուցումից ընդամենը 30 տարի անց:

Մյուս ռուսական ուղղափառ եկեղեցին` Քանաքեռի Սուրբ Աստվածածինը, կառուցվել է ռուսական զորակայանի ներքո 1913-ին, բաց կարմիր տուֆից: Այսօր այն գործում է որպես սովորական ռուսական եկեղեցի:

Երևանի կենտրոնում` այժմյան Ամիրյան փողոցի մոտ կառուցված Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին նույնպես կարճ կյանք ունեցավ: Հիմնադրվել էր 1869-ին, սակայն դժվարությունների պատճառով շինարարությունն ավարտվեց միայն 1900-ին: Երկու տարի անց հիմնական եկեղեցուն կից կառուցվեց բարձր զանգակատուն: Եկեղեցին տուֆից էր, խաչաձև գմբեթով: Սակայն այն գործեց միայն երեք տասնամյակ, ապա փակվեց և վերածվեց կինոթատրոնի, որը կոչվում էր «Անաստված» (աթեիստ), որտեղ ցուցադրվում էին խորհրդային քարոզչական ֆիլմեր: 1940-ականների վերջին քաղաքային նոր նախագիծը պահանջում էր, որ եկեղեցին քանդվի: Դրա տեղում կառուցվեց Եղիշե Չարենցի անվան դպրոցը, որը մինչ օրս գործում է:

Նորանկախ մայրաքաղաքի եկեղեցիները

Անկախ Հայաստանի ամենահավակնոտ շինարարական նախագծերից մեկը նոր Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճարի կառուցումն էր, որը մեկնարկեց 1996-ին և ավարտվեց 2001-ին` Քրիստոնեությունը Հայաստանի պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակին: Տաճարում պահվում են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի մասունքները: Տաճարի օծումից կարճ ժամանակ անց Հռոմի Հովհաննես Պողոս Երկրորդ պապը եղավ այնտեղ:

Համալիրը բաղկացած է երեք եկեղեցուց` 1700 տեղանոց Տաճարը (հիմնական եկեղեցին) և Սուրբ Տրդատ թագավորի ու Սուրբ Աշխեն թագուհու մատուռները (յուրաքանչյուրը` 150 տեղ): Թագավորական ընտանիքի այս երկու ներկայացուցիչներն առանցքային դեր են ունեցել` օգնելով Գրիգորի Լուսավորչին Հայաստանում քրիստոնեության հաստատման գործում: Զանգակատունը, որը բաղկացած է ավելի քան 30 կամարից, տաճարի մուտքի մոտ է: Ընդունելության և եկեղեցական միջոցառումների սրահները հիմնական եկեղեցու առաջին հարկում են: 

Համալիրի ընդհանուր տարածքը կազմում է շուրջ 3822 քառակուսի մետր, իսկ տաճարի բարձրությունը գետնից մինչև գագաթի խաչը՝ 54 մետր է: Հիմնական եկեղեցու շինարարությունն իրականացվել է Ռիչարդ Ալեքսանդր Մանուկյանի և Լուիզ Մանուկյան-Սիմոնի նվիրատվությունների շնորհիվ` ի հիշատակ հանգուցյալ հոր` բարերար, ձեռնարկատեր և ՀԲԸՄ նախկին նախագահ Ալեք Մանուկյանի և նրա տիկնոջ` Մարի Մանուկյանի:

Մեկ այլ շինարարություն է նախաձեռնվել և իրականացվել Երևանի Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջանում. խոսքը 2003-ին կառուցված Սուրբ Երրորդության եկեղեցու մասին է: Այն նախագծված է 7-րդ դարի Զվարթնոցի տաճարի նմանությամբ, որը նույնպես, ամենայն հավանականությամբ, ավերվել է 1679-ի երկրաշարժի հետևանքով: 

Գործում են նաև հիշատակի եկեղեցիներ, օրինակ` Երևանի Մալաթիա թաղամասի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցվել է 1991-1998 թվականներին` Հայոց ցեղասպանության 1.5 միլիոն զոհերի հիշատակին: Եկեղեցու շինարարության ընթացքում օգտագործվել է ներկայում Թուրքիայի տարածքում գտնվող պատմական հայկական Մալաթիա քաղաքից բերված հողը:

Սուրբ Վարդանանց եկեղեցին կառուցվել է 1994-1998 թվականներին և նվիրված է Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմում ընկած զինվորների հիշատակին, որոնք ամփոփված են Եռաբլուր պանթեոնում: Եկեղեցու արտաքին ճարտարապետական լուծումը փամփուշտի տեսքով է արված:

Այսօր Երևանում գործում է շուրջ 18 եկեղեցի: Քաղաքի քրիստոնեական ժառանգությունը չի սահմանափակվում եկեղեցիներով ու խաչքարերով, այն կարելի է «ընթերցել» քաղաքի շատ տարբեր շինությունների և հուշարձանների ճարտարապետության ոճական բաղադրիչներում ևս: Հայացքը Արարատին հառած` Երևանը շարունակում է միահյուսել ժամանակի շունչը քրիստոնեական ավանդույթների հետ` ժառանգած իր վաղ միջնադարյան տաճարներից, կորսված ու նոր կյանք ստացած վանքերից, խոնարհված ու կանգուն եկեղեցիներից: