Արդյոք մեր ֆինանսական սովորություններն ազդում են ապագայի ձևավորման վրա

Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր:

Ի հեճուկս ակնկալիքների՝ Հայաստանում նկատվում է բարձր տնտեսական աճ, եթե հաշվի առնենք երկրի ցնցումները վերջին մի քանի տարիներին: Անշուշտ, արտաքին գործոնները, ինչպիսիք են վաճառքի հոսքերի ուղիների փոփոխությունը և ռուս-ուկրաինական հակամարտության պայմաններում տեխնիկական մասնագետների տեղափոխումը, ունեցել են որոշակի ներգործություն, սակայն աճի զգալի մասը պայմանավորված էր ներքին գործոններով: Արագ զարգացող բնակարանային տնտեսությունը, կառավարության ներդրումները ենթակառուցվածքներոմ, ինչպես նաև աշխատավարձերի բարեփոխումներն ու բարձրացումները հանրային ոլորտում համատեղ նպաստել են այս տնտեսական վերելքին:

Տնտեսական շրջափուլերը բնական երևույթ են երկրների մեծ մասում: Եթե ուսումնասիրենք ընթացիկ աճի յուրահատկությունները, ապա վերելքի ժամանակահատվածներն ամենևին էլ աննախադեպ չեն: Վերջին մի քանի տարիներին կառավարության բազմաթիվ քաղաքականությունները և տնտեսական բարեփոխումները պետք է ունենան երկարատև դրական ազդեցություն, հատկապես խաղի ավելի հավասար պայմաններ ստեղծելու և կրթության, գիտության ու ենթակառուցվածքների ոլորտում ծախսերն ավելացնելու գործում: Սակայն կան ավելի կարևոր ոլորտներ, որոնց անհրաժեշտ է անդրադառնալ: Դրանք կարող են խնդիրներ հարուցել հետագա բարելավման համար և ստեղծել հնարավոր ռիսկեր: Օրինակ, անշարժ գույքի գների բարձրացումը, շինարարական ակտիվության ավելացումը, հիպոթեքային և սպառողական վարկերի աճը մոդել է, որը նկատվում է այլ երկրներում, հաճախ՝ ամենևին ոչ բարենպաստ արդյունքներով: Ըստ ամենայնի, սա գրավել է քաղաքական գործիչների ուշադրությունը:

 Անհրաժեշտ է զբաղվել տնտեսական կառուցվածքի և ներդրումային կողմնորոշման, մասնավորապես խնայողություների և ներդրումների ոլորտով: Կարիք չկա խորանալ տնտեսագիտության տեսության մեջ՝ հասկանալու համար, որ ապագա տնտեսական արդյունքները կախված են ընթացիկ ներդրումային միտումներից: Սա ներառում է ներդրումներ ենթակառուցվածքներում, հետազոտությունների և զարգացման, սարքավորումների և գիտության բնագավառներում:

Բայց երբ խոսքը վերաբերում է ներդրումներին, Հայաստանն այլ երկրների շարքում միջինում զբաղեցնում է 134-րդ տեղը, ինչը հիասթափեցնող արդյունք է: Միտումը պահպանվել է վերջին մի քանի տասնամյակներին: Այս թիվը փոքր-ինչ ապակողմնորոշող է, քանի որ ներդրումների մեծ մասը կազմում էին սփյուռքից կապիտալի ներհոսքը և մասնավոր ու հանրային ոլորտի միջազգային կազմակերպությունների տրամադրած գումարները: Եթե այս ներհոսքն ընդհանուր առմամբ դրական է, առանց դրանց՝ բարեփոխումների անհրաժեշտությունը շատ ավելի ակնհայտ է:

Արդյունքում, երկար տարիներ տնտեսությունը գերազանցապես հենվում էր սպառման և ներկրման վրա: Սուպերմարկետ կատարած կարճատև այցը ցույց է տալիս, որ տեղական արտադրության ապրանքներ գտնելը լուրջ խնդիր է: Այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են քիմիական արդյունաբերությունը և սարքավորումները, չնայած որոշ բարեփոխումների, արդյունաբերական կարողություններն անհամեմատ փոքր են: Ավելորդ է ասել, որ այդ կարողությունները վճռական նշանակություն ունեն ազգային պաշտպանությանն ու անվտանգությանն ուղղված ջանքերի համար:

Բնականաբար, կարելի է հարցնել՝ ինչո՞ւ է այդպես: Երկու կարևոր գործոն մշտապես խոչընդոտում է տեղական արտադրությանն ու մրցունակությանը: Առաջինը սպառման և խնայողությունների տեղական սովորություններն են, երկրորդը՝ տարադրամի փոխարժեքը: Վերջինս խորությամբ չեմ ներկայացնի, սակայն հարկ է նշել, որ տարադրամի փոխարժեքը վերջին երկու տասնամյակում չափազանց կայուն էր: Սա ոչ միայն դժվարացնում էր արտահանումը, այլև տեղական ապրանքները դարձնում գերազանցապես անմրցունակ՝ ներմուծված ապրանքների և ծառայությունների համեմատ:

Ոչ պակաս կարևոր են ծախսերի և խնայողությունների հետ կապված սովորությունները: Մեր ապագան ձևավորվում է մեր ընթացիկ ներդրումներով, իսկ խնայողությունները միջոցներ են ապահովում այդ ներդրումների ֆինանսավորման համար: Ակնհայտ է, որ մեր խնայողությունները կա՛մ տեղաբաշխվում են բանկերում և վերածվում ներդրումային վարկերի, կամ ուղղակիորեն ֆինանսավորում են ներդրումները տարբեր ընկերություններից արժեթղթեր կամ պարտատոմսեր գնելու միջոցով: Հայաստանում այս խնայողություններով հաճախ ֆինանսավորվում են նորարարական և տեխնոլոգիական ստարտափեր. այս ոլորտը նույնպես խիստ կարևոր է: Նույնիսկ երկրից օտարերկրյա ներդրումների տեսքով որոշակի ֆինանսական արտահոսքի դեպքում մենք օգտվում ենք ավելի թույլ տարադրամի փոխարժեքից, ավելի ուժեղ արտահանումից և շահաբաժինների ու տոկոսների տեսքով արտասահմանից ստացվելիք եկամուտից: Տարիներ շարունակ սա հիմնարար մոտեցում է եղել բազմաթիվ երկրների համար ու նույնիսկ կիրառվում է ազգային մրցունակությամբ և արտահանման ծավալներով առաջատար երկրների կողմից:

Սակայն Հայաստանի խնայողությունների ցուցանիշները թույլ են. երկիրն ամբողջ աշխարհում զբաղեցնում է 149-րդ տեղը: Միջինում մենք խնայում ենք եկամտի 8 տոկոսը, իսկ շատերը՝ ավելի քիչ՝ տարբեր սոցիալական խմբերում եկամտի բաշխման պատճառով:

Լուսապատկերի հակառակ կողմում Չինաստանի և Սինգապուրի պես երկրներն են, որոնք ունեցել են աննախադեպ թռիչքային զարգացում: Արևելաեվրոպական և այլ երկրներում, որոնք ավելի մոտ են մեզ, խնայողությունները կազմում են 20-25 տոկոս:

Հայաստանի դեպքում սահմանափակ խնայողությունները հանգեցրել են հասանելի կապիտալի նվազեցման, ավելի բարձր տոկոսադրույքների և վերջնարդյունքում՝ ցանկացած ներդրումային նախագծի շահույթի նվազագույն շեմի զգալի բարձրացման: Ինչո՞ւ ներդրում անել 10 տոկոս եկամտաբերությամբ բիզնեսում, եթե կարելի է նույնպիսի տոկոսադրույք ստանալ բանկային դեպոզիտից:

Հարկ է նշել, որ հանրային քաղաքականությունն աստիճանաբար փոխվել է: Օրինակ, մոտ մեկ տասնամյակ առաջ ներդրված կենսաթոշակային բարեփոխումը կարևոր քաղաքական քայլ էր: Սպասվող պարտադիր առողջապահական բարեփոխումը քաղաքականության ևս մի ուղղություն է, և ակնկալվում է, որ այն դրական ազդեցություն կունենա թե՛ խնայողության, թե՛ առողջապահության և թե՛ արտադրողականության արդյունքների վրա:

Ավելի լայն ռազմավարությունը, օրինակ, ներդրումների ավելացումը կրթության և գիտության ոլորտում, պետք է նպաստեն նորարարությանն ու բարձրացնեն տեղական ապրանքների մրցունակությունը: Սակայն այս նախաձեռնությունների համար ժամանակ է պետք: Խիստ կարևոր է հիշել, որ նույնիսկ Հայաստանի տնտեսության ներսում նորարարության և արտադրողականության ավելի բարենպաստ պայմաններում պարտադիր չէ, որ դա երաշխավորի տեղական արտադրության և արտահանման բարելավում: Արտադրողականության ավելացումը կարող է նպաստել սպառմանը և ներկրմանը՝ շնորհիվ ավելի բարձր եկամուտի: Սպառողամետ երկրների որոշակի հետազոտություններ վկայում են այդ մասին: Ուստի ֆինանսական սովորությունները նույնպես զգալի դեր են խաղում:

Այսպիսով հանգում ենք գլխավոր կետին: Կապիտալի հասանելիությունը և ցանկալի տնտեսության ձևը մեծապես կախված են մեր անհատական և հավաքական գործողություններից: Մեր ամենօրյա ընտրությունը նշանակություն ունի: Ծախսերի և խնայողությունների առավել գիտակցված սովորությունները ոչ միայն ավելացնում են կապիտալի հասանելիությունը՝ կրճատելով ֆինանսավորման ծախսերը և հանգեցնելով ավելի շատ ներդրումային ծրագրերի և զբաղվածության, այլև բերում անձնական շահույթ: Այս սովորություններն անբաժան են երկարաժամկետ մտածողությունից, անձնական հարստության ստեղծումից և ֆինանսական անվտանգությունից: Բացի այդ, կարող ենք ինքներս որոշել, թե որ գործունեությանը ֆինանսավորենք և աջակցենք:

Երկրների տվյալների հետ մեկտեղ դժվար չէ ոչ պաշտոնական փաստեր գտնել առ այն, թե հասարակական և մշակութային նորմերն ինչպես են ազդում ֆինանսական սովորությունների վրա, որոնք էլ իրենց հերթին ներգործում են ներդրումների և ազգային բարօրության վրա: Ֆինանսական սովորությունների տարբերությունը հաճախ պայմանավորված է այնպիսի գործոններով, ինչպիսիք են ֆինանսական գրագիտության տարածումը, ֆինանսական համակարգի հանդեպ վստահությունը և քաղաքական գործիչների՝ երկարաժամկետ ներդրումներ խթանելու և աջակցելու պատրաստակամությունը: 

Նույնիսկ այդ դեպքում արդար չէր լինի ամբողջ պատասխանատվությունը դնել քաղաքական գործիչների վրա և ակնկալել, որ նրանք կօգտագործեն այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են հարկերի բարձրացումը, որպեսզի փոխեն վարքագիծը: Ոչ բոլորն են համաձայն, որ խնայողությունների ավելի բարձր ցուցանիշի ապահովումը հարկերի ավելացման հաշվին, ինչը մեծացնում է կառավարության ծախսային հնարավորությունները, հանգեցնում է բարենպաստ արդյունքի: Մյուս տարբերակը ֆինանսական թեմաների ներառումն է տարրական դպրոցի կրթական ծրագրերում: Թեև սա անհրաժեշտ քայլ է՝ ցանկալի արդյունքը տեսնելու համար տարիներ կպահանջվեն:

Եթե ցանկանում ենք ավելի ուժեղ տնտեսություն մեզ և ապագա սերունդների համար, ավելի իրատեսական է կենտրոնանալ մեր իսկ ֆինանսական և ներդրումային սովորությունների բարելավման վրա: Շատ երկրներ ներկայացնում են տնտեսական զարգացման և անձնական ֆինանսական արդյունքների դրական օրինակներ: Անշուշտ, մենք այս ոլորտներում հետ մնալու որևէ պատճառ չունենք:

Մարտը
EVN Report-ում