Թափոն. մերօրյա արվեստի նոր «հումքը»

Չնայած ինստալյացիաների համար թեմատիկ սահմանափակումներ չկային, սակայն դրանց մեծ մասն այսպես թե այնպես հենց էկոխնդիրներին կամ դրանց հարակից հարցերի է անդրադարձել։ Օրինակ՝ Ռուզան Պետրոսյանի «Եթե ծաղիկը», Լիլիթ Ստեփանյանի «180» և «But», Նարեկ Հակոբյանի «Eternity» աշխատանքները և այլն։ Թեպետ ցուցահանդեսի հիմքում վերոնշյալ խնդիրներին լուծումներ գտնելը չէ, այլ, որպես մեկնարկային կետ, դրանց մասին խոսակցություն սկսելը, այնուամենայնիվ, առաջին երկու դեպքում արվեստագետները բնապահպանական լուծումներ են առաջարկում․«Վիդեոյում իրական ծաղիկներն արտացոլում են կտորի ծաղկին, և մեսիջն այն է, որ եթե մենք խնամենք, կունենաք վիդեոյում ունեցած ծաղիկը, եթե մենք չխնամենք, կունենանք պատից կախած արհեստական ծաղիկներ»,- իր ինստալյացիայի մասին ասում է Ռուզան Պետրոսյանը։

Ստելլա Գրիգորյանի «Քեզ, միայն քեզ հրավիրում եմ պարի` ուրբանիզացիոն…» աշխատանքում, ընդհակառակը, լուծումներ չկան, զուտ արվեստագետի մտորումներն են։ Մի կողմից նա գովերգում է արդյունաբերական արտադրանքը, մյուս կողմից՝ մերժում այն որպես արվեստագետ։ Այս ինստալյացիայում փրփրաթիթեղից արված քանդակները և սպառողականության տարրերը՝ ՀԴՄ կտրոնները, կարծես ներդաշնակ են, իսկ արվեստագետն այդ իրականության մի մասն է։ Սա ընդհանուր ցուցահանդեսի միտումների շրջանակում է ու հետևում է համադրողի տեքստի տրամաբանությանը․ «Թափոններից ստեղծված ինստալյացիան դատապարտված է լինել էսթետիկ, անգամ եթե վիզուալ աէսթետիկ է, քանի որ թափոններին տալիս է երկրորդ կյանք՝ ստեղծելով ժամանակակից հարմոնիա, որը գուցե հեռավոր ժամանակների հարմոնիայի աղոտ արձագանքն է»։

 Եվ ընդհանրապես, էսթետիզմն այս ցուցահանդեսում տարօրինակորեն վերադարձված է ժամանակակից արվեստի դաշտ, սակայն ոչ թե իբրև վերջնանպատակ (ինչպես դասական արվեստում) այլ գործիք, որի միջոցով հնարավոր է դառնում փոխակերպումների ենթարկել սպառողական մղումներն ու դրանց «արտաթորանքները», ինչպես օրինակ Ստելլա Գրիգորյանի «Եվ այլ. այս, այլ, այլ, այս, այն, այլ» և Հակոբ Բալայանի «Երազողը»  գործերում։ Հակոբ Բալայանի խոսքով «Երազողը» ինստալյացիայի ուղերձն այն է, որ մարդիկ պետք է կրկին սկսեն երազել. «երբ երազում ես, երբ ինչ-որ գեղեցկություն ես տեսնում, հույս է առաջանում ու սկսում ես շարժվել, ինչ-որ բան անել»։

 Երազելու, գեղեցիկի, էսթետիկայի մասին է խոսում նաև Ստելլա Գրիգորյանը ցուցահանդեսի մասին հարցազրույցում․ «արվեստը օգնում է, որ մարդը երազի, մտածի, շարունակի, հանգստանա, իսկ էս համընդհանուր աղմուկը, թափոնները ամբողջ քաղաքով, գյուղերով, բնության մեջ, դադարեցնում է մեր երազելու ցանկությունը»։ Որպես սպառողականության հակակշիռ, արվեստագետն առաջարկում է արվեստի գործի էսթետիկան։ Ըստ նրա, աղտոտվածության նման ծանր թեմաներին արվեստագետը միշտ պետք է էսթետիկ լուծում տա։

 Բայց արդյո՞ք արվեստի գործը պիտի էսթետիկ լինի կամ ո՞րն է արվեստի առաքելությունն ընդհանրապես։ Դեռևս ֆրանսիացի արվեստագետ Մարսել Դյուշանի առաջ քաշած այս հարցերի շուրջ երկխոսության եզր է բացում Մարիամ Էներգետիկի «Գլխիս վերևում սև ամպեր կա» ինստալյացիան, որտեղ սև մեծ պոլիէթիլենային տոպրակը ներկայացված է որպես ամպ։ Ավեստագետն օգտվել է ինստալյացիայի էությունից՝ իրը դուրս է բերել նախնական միջավայրից՝ զրկելով սկզբնական նշանակությունից ու գործառույթներից, դրան փոխանցելով նոր զգայական ու փիլիսոփայական նշանակություն։ Տվյալ աշխատանքում չկա հարցերի «պրակտիկ» լուծում կամ թափոնների կերպարանփոխման ինչ-որ կիրառական գյուտ։ Տվյալ օբյեկտը նույնիսկ զուրկ է էսթետիկական հաճույք պատճառելու ֆունկցիայից։ Սակայն, սև պոլիէթիլենային տոպրակը ազդեցիկորեն փոխակերպված է իբրև ՆՇԱՆ. օգտագործելով գրեթե բանաստեղծական հնարքներ՝ արվեստագետը տրանսֆորմացնում է ոչ այնքան առարկան, որքան դրա պատկերային և իմացաբանական ըմբռնումները։ Ներազդելով դիտողի գիտակցականի վրա՝ արվեստի գործը չի վերածում տոպրակը մեկ ուրիշ կիրառարական օբյեկտի, այլ դարձնում է այն իմաստային նոր լիցքերով լի մի ազդանշանի, որն առօրյայում մեզ հանդիպելով, բացի աղբից ձերբազատվելու մեր հրատապ պահանջներից, թերևս կառաջացանի նաև էկոլոգիական աղետի, սպառողականության վտանգի և մոտալուտ աղետի սարսափի զգացողություններ։
 Այսպիսով, նույն ժամանակահատվածում և նույն նյութի կիրառությամբ երկու ցուցահանդեսներ ներկայացված են տարբեր բովանդակությամբ, տեսանկյունով և միտումներով։ Մեկը ներկայացնում է խնդիրներ և առաջարկում կիրառական ու ճակատային լուծումներ, մյուսը՝ որպես սկիզբ, խոսակցություն է բացում արվեստային խնդիրների մասին՝ մատնանշելով ժամանակակից արվեստի հիմնական գործառույթը. այն է՝ ոչ թե նյութի կիրառական վերաիմաստավորումը, այլ վերջինիս իմացաբանական և նշանային վեկտորների փոխակերպումները մեր անհատական և հավաքական գիտակցության մեջ։ Երկու ցուցահանդեսներն էլ կարևոր են մերօրյա իրականության մեջ՝ որպես կենցաղային թափոնների օրհասական խնդրին անդրադառնալու մտավոր և ստեղծարար փորձեր՝ մի բան, ինչը ցավալիորեն դուրս է մնում Հայաստանի առօրյա օրակարգերից։ Իրենց տարբերություններով հանդերձ, այս նախաձեռնությունները ցուցում են այն ուղիները, որոնցով թե՛ դիզայնը, թե՛ ժամանակակից արվեստը կարող են շոշափելի դեր ունենալ սպառողական մշակույթի կործանարար հետևանքների շտկման գործում։