Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը փակեց Թումանյանի տուն-թանգարանում բացված ԽԱՎԱՐՈՒՄ ցուցահանդեսը` նշելով, որ այն «քաղաքականացված է» եւ կամ «նախապես նախարարության համաձայնության չեր արժանացել» եւ պետք է վերանայվի: Ցուցահանդեսը ընդգծում է Ստալինյան ծայրահեղ հալածանքների, ճնշումների եւ ահաբեկչության ժամանակաշրջանի արհավիրքը երբ հազարավոր հայեր, այդ թվում` պետական եւ ռազմական գործիչներ, գրողներ, արվեստագետներ, հոգեւորականներ, մտավորականներ եւ շատ ուրիշներ ձերբակալվեցին, աքսորվեցին եւ սպանվեցին: Այդ ժամանակաշրջանի զոհ դարձան նաեւ Հովհաննես Թումանյանի զավակները:
Ցուցահանդեսը ոչ միայն ընդգծեց խորհրդային իշխանությունների կողմից իրականացվող ռեպրեսիաների ծավալն ու անմարդկանությունը, նաեւ հանրության ուշադրությունը հրավիրեց ժամանակի բազմաթիվ հայ պետական գործիչների հակահայկական գործողությունների վրա: Ցուցադրությունը ժամանակագրական կարգով ներկայացնում է ազգային հիմնահարցեր քննարկող արխիվային նամակագրություն` Հայաստան-Թուրքիա, Առաջին Հանրապետություն եւ Ղարաբաղ… ինչպես նաեւ 1917-1950 ժամանակաշրջանի ազգային աղետը թվերով:
Ցուցահանդեսը, որը պետք է տեւեր մինչ ուշ աշուն, «ժամանակավոր» փակելու մշակույթի նախարարության իրական շարժառիթները պարզ չեն: Քանի դեռ հանրությունն հնարավորություն չունի ֆիզիկապես գնալ եւ տեսնել ցուցահանդեսը, ներկայացնում ենք ցուցադրության թվայնացված տարբերակը հիմնվելով Թումանյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Նարինե Թուխիկյանի EVN Report-ին տրամադրած նյութերի վրա:
1920-1953 թթ. բոլշևիկյան բռնաճնշումների զոհ է դարձել ավելի քան 45.000 Հայաստանցի:
ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԵՒ ԲՈԼՇԵՒԻԿՅԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎ ՆԱՀԱՏԱԿՎԱԾ ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐԸ
Ձախից աջ
ԱՐՏԱՎԱԶԴ ԹՈՒՄԱՆԱՅՆ (1894-1918)
Մեր ժողովրդի համար ամենածանր ժամանակ ծառայության է մեկնել Արևմտյան Հայաստան: 1918թ. զոհվել է Վանում:
ՄՈՒՇԵՂ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ (1889-1938)
1937թ. սովետական բռնապետական կառավարության հրամանով ձերբակալվել է և աքսորվել Տայշեթ: Ամիսներ անց ՝ 1938թ. չդիմանալով տաժանակիր պայմաններին, մահացել է աքսորավայրում:
ՀԱՄԼԻԿ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ (1896-1938)
Սովետական ռեժիմի կողմից ձերբակալվել է 1935-ին, ապա՝ 6 ամիս անց ազատ արձակվել: 1937-ին անձամբ Բերիայի հրամանով կրկին ձերբակալվել է և 1938-ին գնդակահարվել: Գնդակահարման վայրը դեռ անհայտ է:
ԱՐԵԳ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ (1901-1938)
Սովետական ռեժիմի կողմից ձերբակալվել է 1937թ.: 1938-ին գնդակահարվել է Մոսկվայի մերձակայքում՝ Բուտովոյի «Կոմունարկա» կոչված գնդակահարման հրապարակում, որը նախկինում արյունարբու բոլշևիկ-նախարար Յագոդայի ամառանոցն էր:
“p.s. Ամեն ինչ կարող էր տարբեր լինել, եթե չլիներ 37 թ-ը”
Մարիա Սոկալսկայա-Թումանյան՝
Մուշեղ Թումանյանի այրին
“…ես շուտով համոզվեցի, որ էս շարժումը (հակաբոլշևիկյան) հիրավի առաջ է եկել գյուղերում և գյուղացիության մեջ, որոնց կոմունիստական կարգերն ու կարգադրությունները խորթ են ու անըմբռնելի:… . (փետրվարյան) հեղաշրջումից ի վեր Երևանում բանտարկված կոմունիստ ընկերների և գերիների մեջ գնդակահարության ոչ մի դեպք տեղի չի ունեցած:”
Հովհ. Թումանյանը՝ Գ.Աթարբեկյանին
Մարտ 25, 1921
“Հայ շովինիստները՝ հենվելով իմպերիալիզմի դաշնակիցների վրա, առաջ են քաշում հանցավոր քիմեռային գաղափար՝ պատմական Հայաստանի սահմաններում «Մեծ Հայաստանի» ստեղծում: Հայերի բացակայությունը և այնտեղ բացառապես մահմեդական բնակչության առկայությունը նրանց չի հուզում:
…մեր կուսակցությունը չի կարող սատարել ո´չ «Մեծ» , ո´չ էլ «Փոքր» Թրքահայաստանի գաղափարին:”
Ա. Միկոյան
Դեկտեմբեր, 1919 [Ֆ-Պ.1022, ց.5, գ.306, թ.18-24]
«Լենինը ասաց, որ Ռուսաստանը չի կարող և չի ուզում կռվել թուրքերի դեմ, հատկապես Կարսի պատճառով, որը նրա կարծիքով թուրքական քաղաք է: Լենինն ասում է , որ «Մենք ժամանակավորապես զոհաբերում ենք հայ աշխատավորության շահերը համաշխարհային հեղափոխության շահերին… Մենք չենք պատրաստվում Հայաստանի համար կռվել որևէ մեկի դեմ, հատկապես՝ Քեմալի»:
Հայաստանի Հեղկոմի անդամ Ա.Մռավյանը տեղեկացնում է Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ա.Բեկզադյանին
“Եթե մեր գավառական պետական գործիչների շարքերը լցվեն միայն թերուսներով, միայն այն մարդկանցով, որոնք ուզում են միայն ապահովել իրենց և հեռանալ, մենք կմոտենանք այն պետական սնանկությանը, երբ ընդհանուր պայթումն անխուսափելի կլինի: Բոլորը խոսում են «սիրելի հայրենիքի» անունից, բոլորը քննադատում են, ոչ ոք ոչ կարողություն և ոչ տրամադրություն ունի աշխատելու և բոլորը…կեղեքում են…..”
Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանյանի նամակից ՀՀ վարչապետին
“…պահանջել կամ ապստամբած շրջանը /Ղազախ-Շամշադին/ միացնել Խորհրդային Ադրբեջանին, կամ կարմիր բանակի ձեռքով գրավել…”
Ամիրխանյան, Պողոսյան, Ղալթախչյան
Հուլիս 6, 1920
“…չի կարելի անվերջ խուսանավել կողմերի միջև, պետք է սատարել կողմերից մեկին որոշակիորեն, տվյալ դեպքում, իհարկե, Ադրբեջանին Թուրքիայի հետ: Ես խոսել եմ Լենինի հետ, ինքը չի առարկում”:
Ստալին, հեռագիր Օրջոնիկիձեին
Հուլիս 8, 1920
“Առաջարկում ենք հարցի լուծման հետևյալ տարբերակը, որը կգոհացնի Ադրբեջանին. Ղարաբաղը ամբողջությամբ և անվերապահորեն միանում է Ադրբեջանին….
Օրջոնիկիձե, Լեգրան
Բաքու, Հունիս 14, 1920 [ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.5,գ.361, թ. 15ա]
Հույժ գաղտնի
(Գրությունը կարդալ սահմանափակ ժողովում և կարդալուց հետո անմիջապես այրել):
“Քեմալական Թուրքիան Խորհրդային Ռուսաստանի դաշնակիցն է և պայքարում է իր ազգային ազատության համար՝ ընդդեմ իմպերիալիզմի:
Հանրապետական Հայաստանի հաղթանակը Թուրքիայի վրա կնշանակի իմպերիալիզմի ուժեղացումը Մերձավոր Արևելքում և կվտանգի հեղափոխության հաղթանակը Անդրկովկասում, ապա նաև Արևելքի խորհրդայնացումը:
Հայ բոլշևիկ կոմունիստների խնդիրը պետք է լինի արագացնել հանրապետական Հայաստանի պարտությունը, որով և կարագացվի Հայաստանի խորհրդայնացումը: Սրա համար պետք է.
Կազմալուծել հայկական կռվող բանակը…
Կազմակերպել դասալքություն…
Ռազմաճակատում հասկացնել զինվորներին, որպեսզի նրանք չկրակեն առաջացող թուրքական զինվորների վրա…
Չենթարկվել սպաների հրամաններին և հարկ եղած դեպքում ոչնչացնել նրանց:”
Հայաստանի կոմկուսի ԿԿ անդամներ՝ Ս. Կասյան, Ա. Մռավյան, Ա. Նուրիջանյան, Շ. Ամիրխանյան, Ի.Դովլաթյան, Ա. Հովհաննիսյան
Բաքու, Սեպտեմբեր 20, 1920 [ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.3,գ.275, թ.1]
“Ալեքսանդրապոլի պրոլետարիատը և չքավոր գյուղացիությունը՝ ազատագրված հայկական դարավոր լծից, հղում է եղբայրական և սրտալի ողջույնը Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցությանը….
Կեցցե Թուրքիայի կոմկուսը
Կեցցե կարմիր հեղափոխական Արևելյան բանակը
Կեցցե կոմունիզմը
Կեցցե Սովետական Հայաստանը”
Ար. Տեր-Մարտիրոսյան, Մկ. Խաչիկյան
Նոյեմբեր 13, 1920
[ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.2,գ.189]
«Մենք պետք է ոչնչացնենք հայկական բանակը և հայկական պետությունը»:
Քեմալ, 1920
“…Առաջինը, որ աչք էր զարնում, ռուսական կարմիր բանակի և թուրքական բանակի եղբայրական հանդիպումն էր: Հատկապես միավորող գործոն էր թուրքական բանակի զինվորների և սպաների նշանները`կարմիր կիսալուսինը և «Բադաշ»՝ աստղը…
Քյազիմ Կարաբեքիրը խոստացավ հայտնել ՌՍՖՍՀ կառավարությանը իր անչափ, անկեղծ ուրախությունը բանակների միավորման առիթով:”
Հատուկ կոմիսիայի անդամներ Աբիդ Ալիմով, Սուլեյման –Կուրի
Բաքու, Դեկտեմբեր, 20, 1920 [ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.3,գ.291,թ.1-4]
“Դաշնակների դեմ ամենաանգութ պատերազմը մեր հեղաշրջման գլխավոր նպատակն է: Թուրքերի մոտ ամրապնդված համոզմունքը դաշնակների վերաբերյալ չափազանց ամուր է նրանց ոչնչացնելու համար:”
Ավիս Նուրիջանյան
Բաքու, Դեկտեմբեր 20, 1920 [ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.3,գ.291,թ.1-4]
Բոլշևիկյան Ռուսաստանի կողմից 10 .000.000 ռուսական ոսկի և զենք–զինամթերք անհատույց օգնություն քեմալական Թուրքիային հանուն.
— բոլշևիկյան հեղափոխության Թուրքիայում
— Հայաստանի մասնատման
1920թ` Քեմալը առանց պատերազմ հայտարարելու ներխուժեց Հայաստանի հանրապետություն :
“Մենք ենթադրում ենք, որ Անտանտայի դեմ մարտնչող Մուստաֆա Քեմալի բանակը…բերում է մեզ ազատություն ….
Ալեքսանդրապոլի Հեղկոմի նախագահ՝ Մ.Գրիգորյան, փոխանորդ՝ Ն.Ստեփանյան
Կուրդինյան, Վ.Մխիթարյան, Ն.Զավարյան, Ս. Տեր-Մովսեսյան, Զ. Աշրաֆյան, Ա.Տեր-Մարտիրոսյան
հունվար 25, 1921 [ՀԱԱ, Ֆ-Պ.1022,ց.2,գ.193, թ.1]
“Առաջիկայում ստեղծվելու է «Վրացական, Հայկական և Անատոլիական թուրքական ֆեդերացիա», որի շուրջը կմիավորվեն արևելքի այլ երկրները:”
Ա.Է. Սքաչկո, Հայաստան եւ Թուրքիա գալիք համաժողովում `«Ազգերի կյանքը»
Մարտ 4, 1921
1921թ. մարտին խորհրդային-բոլշևիկյան Ռուսաստանի և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի միջև կնքվեց Մոսկվայի ՝բարեկամության և եղբայրության պայմանագիրը:
Մի քանի դրույթներ 1921 հոկտեմբեր 13 կնքված Կարսի պայմանագրից
- Հայաստանի և Թուրքիայի միջև գծվել է նոր սահման, որն անցնում էր Ախուրյան և Արաքս գետերով։ Արդյունքում Թուրքիային են անցել Կարսի մարզը գրեթե ամբողջությամբ իր Կարս, Սարիղամիշ, Արդահան, Օլթի, Կաղզվան քաղաքներով և Անիի ավերակներով (մոտ 18 հազար քառ. կմ), ինչպես նաև Երևանի նահանգի Սուրմալուի գավառը՝ ներառյալ Արարատ լեռը և Իգդիր ու Կողբ քաղաքները (մոտ 3.2 հազար քառ. կմ)։
- Նախիջևանի մարզը, որը կազմվել է Երևանի նահանգի Նախիջևանի և մասամբ Շարուր-Դարալագյազի գավառների տարածքում, հայտարարվել է ինքնավար հանրապետություն Ադրբեջանի տարածքում՝ պայմանով, որ վերջինս չի փոխանցի այն որևէ երրորդ կողմի։
Պետք է վեր´րջ տալ հայության հավաքման գաղափարին Հայաստանում, մի գաղափար, որ մինչեւ այժմ էլ ապրում է ժողովրդական զանգվածների գիտակցության մեջ: Հողային ֆոնդի բացակայությունն է պատճառը, որ զարգանա ազգայնական ռոմանտիկան եւ հայությունը ձգտի տիրանալու իր «պապենական հողերին», ինչպես նաեւ վառ ու կենդանի պահի «միացյալ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարը» : Ուստի,…. անհրաժեշտ է նախ`
ա) վերջ դնել հայության հավաքման գաղափարին Հայաստանի մեջ եւ ապա`
բ) երկրի մեջ եղած 300.000 արեւմտահայ գաղթականությանը ցրել լայնածավալ Ռուսաստանի մեջ»:
Արտաշես Կարինյան- Հայաստանի ԽՍՀ տնտեսական տեղեկագիր
1926 թ.
1923-1928 թթ
Հանուն Հայաստանի անկախության մարտնչած մոտ 1500 սպա արտաքսվել, գնդակահարվել և կացնահարվել է:
...Մովսես Սիլիկյան, Թովմաս Նազարբեկյան, Աթարբեկ Բեյ Մամիկոնյան, Վարդան Թելլալյան, Մակեդոն Օհանջանյան, Սերգեյ Մելիք-Յոլչյան, Համազասպ Սրվանձտյան, Հրանտ Տեր Մարգարյան, Լևոն Ենգիբարյան…
Սպաներին որոշվեց «յուրահատուկ» ձևով սպանել՝ կացնահարել: Դրա համար հայ բոլշևիկները ապավինեցին Երևանի ղանթարի շուկայի՝ ազգությամբ թուրք մսագործների մասնագիտական հմտություններին:
Ձախից աջ
Հովհաննես Քաչազնունի — ՀՀ առաջին վարչապետ
Գուրգեն Էդիլյան — հասարակական գործիչ
Սիրական Տիգրանյան — Հայաստանի առաջին արտաքին գործերի նախարար
Համազասպ Սրվանձտյան — ազատագրական շարժման անդամ
Թեւան Ստեփանյան — պետական, ռազմական գործիչ
Չոլո (Հարություն Աբրահամյան) — ազգային ազատագրական շարժում
Եղիա Չուբար — գրական, հասարակական գործիչ
Հրանտ Գալիկյան — փաստաբան, հասարակական գործիչ
Գրիգոր Չաղեթյան — Հայաստանի առաջին ֆինանսների նախարար
Նիկոլ Աղբալյան-քաղաքական, հասարակական գործիչ
“Ղարաբաղը, որի բնակչության մեծ մասը հայեր են, երբեք չի եղել Ադրբեջանի կազմում: Սակայն Ղարաբաղի բնակչության տնտեսական կենսական շահը պահանջում է լինել Ադրբեջանի կազմում:”
զեկույցը 11-րդ բանակի ռազմահեղկոմին [ՀԱԱ,Ֆ-Պ.1022,ց.5,գ.362,թ.1-3]
Ձախից աջ
Հակոբ Զորյան — պատմաբան, տնտեսագետ
Հրաչյա Աճառյան — լեզվաբան, բառարանագիր
Մորուս Հասրաթյան — Մատենադարանի տնօրեն
Թադևոս Ավդալբեկյան — հայագետ, լեզվաբան
Գեւորգ Քոչար — ճարտարապետ
Միքայել Մազմանյան — Խորհրդային Միության պատվավոր նկարիչ, ճարտարապետ
Ներսես Ակինյան — Վիեննայի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր
Միքայել Ենգիբարյան — Երեւանի պետական համալսարանի պրոռեկտոր
Գուրգեն Վանանդեցի — գրական քննադատ
Մկրտիչ Զանան — դերասան, ռեժիսոր
1928 հուլիս 9-ին հռչակվեց Ստալինի «դասակարգային թշնամու դեմ պայքարի սաստկացման» նոր դոկտրինը:
1930-1938
Հայաստանում բռնադատվել է 14 904 մարդ,
4639-ը դատապարտվել է գնդակահարության,
1882-ն ուղարկվել է համակենտրոնացման ճամբարներ և ուղղիչ աշխատանքային գաղութներ:
Աքսորյալների մի մասը ցեղասպանությունը վերապրած հայրենադարձներ էին:
Ձախից աջ
Հովհաննես Հախվերդյան-գեներալ-լեյտենանտ
Թովմաս Նազարբեկյան — ռազմական գործիչ
Կաթողիկոս Խորեն Մուրադբեկյան
Քրիստափոր Արարատյան — Հայկական բանակի գեներալ-մայոր
Գայ (Հայկ Բժշկյանց) — գեներալ-գնդապետ
Գարեգին Նժդեհ — հայ զինվորական եւ պետական գործիչ
Արմենակ Խանփերյանց-ԽՍՀՄ ավիացիոն մարշալ
Մովսես Սիլիկյան — ռազմական գործիչ, ազգային հերոս
Նիկոլայ Ղորղանյան — ազգային ազատագրական շարժում
Աշխարհբեկ Քալանթար — հայագետ, հնագետ
1934 ԽՍՀՄ Կոմկուսի 17-րդ համագումարից հետո Մեծ տեռորը առավել սաստկացավ:
1937թ. օգ. 15-ին ՆԿՎԴ-ղեկավար Ն.Եժովի կողմից ստորագրվեց «Հայրենիքի դավաճանների ընտանիքի անդամների և երեխաների նկատմամբ բռնաճնշումներ իրականացնելու» մասին N 004486 հատուկ հրաման:
Այս հրամանով բռնադատվել է ավելի քան 1250 հայ կին:
Եկեղեցի
— Թալանվեց եկեղեցական գույքն ու հարստությունը
— 1926թ. որոշմամբ արգելվեց նշել ցեղասպանության զոհերի հիշատակը
— Փակվեց շուրջ 800 եկեղեցի
— 164 հոգևորական բռնադատվեց, նրանցից 91–ը գնդակահարվեց
— 1938-ին ԿԳԲ-ի ծպտյալ հայ գործակալները Վեհարանում խեղդամահ արեցին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի
Գաղտնի
“Ընկ. Ստալինին,
Ընկ. Միկոյանը խնդրում է Հայաստանը հակասովետական տարրերից մաքրելու նպատակով թույլատրել գնդակահարել լրացուցիչ 700 մարդ…
Առաջարկում եմ գնդակահարել 1500 մարդ՝ ընդհանուր առմամբ՝ նախորդ հաստատված թվի հետ՝ 2000 մարդ:”
Կոմիսար Ն. Եժով, ՆԳ ժող.
Սեպտեմբեր 22, 1937
Ձախից աջ
Վաղարշակ Նովենց (Երիցյան) — բանաստեղծ
Գուրգեն Մահարի — բանաստեղծ, արձակագիր
Վահրամ Ալազան — բանաստեղծ, արձակագիր
Եղիշե Չարենց — բանաստեղծ
Զաբել Եսայան — Գրող, թարգմանիչ
Ակսել Բակունց — արձակագիր, գրականագետ
Ազատ Վշդունի — բանաստեղծ, խմբագիր
Լեռ Կամսար — երգիծաբան, արձակագիր
Վահան Թոթովենց — գրող, արձակագիր
Մկրտիչ Արմեն -բանաստեղծ, արձակագիր
1937-1938 թթ
ԽՍՀՄ-ում բռնադատվեց մինչև 15 տարեկան 25 342 երեխա (ավելի քան 700-ը հայ ընտանիքներից) ՝ այդ թվում նորածիններ:
Մինչև 1.5 տարին լրանալը իրենց մայրերի հետ անցկացնում էին համակենտրոնացման ճամբարներում, ապա նրանց խլում էին մայրերից և հանձնում մանկատներ և մսուրներ: Նրանց տրվեցին նոր անուններ: «Հակախորհրդային գործողությունների» ունակ երեխաների համար սովետական իշխանությունները ստեղծել էին «Երեխաների Գուլագներ»:
1937-ի նոյեմբերի 1-ից մինչև 1938-ի մարտի 25-ը Հայաստանում պատիժներ է ստացել 6333 մարդ, 3639ը` գնդակահարություն:
1937-1938 թթ
ԽՍՀՄ-ում բռնադատվեց մինչև 15 տարեկան 25 342 երեխա (ավելի քան 700-ը հայ ընտանիքներից) ՝ այդ թվում նորածիններ:
Մինչև 1.5 տարին լրանալը իրենց մայրերի հետ անցկացնում էին համակենտրոնացման ճամբարներում, ապա նրանց խլում էին մայրերից և հանձնում մանկատներ և մսուրներ: Նրանց տրվեցին նոր անուններ: «Հակախորհրդային գործողությունների» ունակ երեխաների համար սովետական իշխանությունները ստեղծել էին «Երեխաների Գուլագներ»:
“… որոնք ազգ ճանաչելու և սիրելու ո՛չ արժանիքն ունեն, ո՛չ էլ երջանկությունը, որոնք մի կտոր անսուրբ հացի և իրենց անասնական հանգստի համար միշտ էլ արտաքին թշնամու հետ են եղել:
Գարեգին Նժդեհ (Տեր Հարությունյան)
1940 թ. դեկտեմբեր 10-ի որոշման համաձայն երեխաներին գնդակահարելու իրավունք տրվեց 12 տարեկանից:
Մարդկանց ոչնչացնելու բոլշևիկյան մեթոդները գործեցին նաև ռեժիմի դեմ: Ստալինից սկսած մինչև Խաչիկ Մուղդուսի ոչնչացվեցին յուրայինների ձեռքով:
Բայց դա բավարար չէ: Նրանց, ինչպես նաև ռեժիմի կողմից խնայվածներին, սպասվում է ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄ`ԼՅՈՒՍՏՐԱՑԻԱ և ետմահու խայտառակ ոչնչացում մարդկության դեմ գործած սոսկալի հանցագործության անհերքելի ՓԱՍՏԵՐՈՎ :
1917թ. իշխանության եկած լենինյան բոլշևիզմի հայկական արհավիրքը ոչ ամբողջական թվերով
1918թ. –ցեղասպանությունից հետո Արևմտյան Հայաստանի իսպառ հայաթափում՝այնտեղ մնացած վերջին 150.000 հայերի տեղահանություն
հայերի տեղահանություն Արևելյան Հայաստանից
Կարսի մարզ- 120.000
Ախալցխա- 30.000
Ախալքալաք- 80.000
Ալեքսանդրապոլ- 60.000
Էջմիածնի և Սուրմալուի գավառներ- 80.000
Երևանի, Շարուրի և Նախիջևանի գավառներ- 100. 000
Բաթումի շրջանից- 20.000
