Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի:
Հոդվածը կարող եք լսել ձայնագիր տարբերակով
Երբ սկսեցի գրել այս հոդվածը, որը վերաբերում է ցանկալի ապագային՝ մարդու իրավունքների ապահովման ու զարգացման ասպարեզում, պարզ դարձավ, որ բառերն ու հասկացություններն ամլացել են, նշանակազուրկ ու դատարկ են դարձել, քանի որ այդ հասկացությունների տակ դրված բովանդակությունը վերջնականորեն փշրվեց 2020-2022 թվականների իրադարձությունների համատեքստում։ Խաղաղություն, հավասարություն, մարդու իրավունքներ, ազատություն․․․ այս բոլոր բառերը, որոնց տակ մարդկությունը դարեդար հյուսել էր բովանդակություն, աշխատել էին առաջադեմ փիլիսոփայական միտքն ու ստեղծագործական պոռթկումը, այլևս չեն ոգեշնչում, էներգիազուրկ ու դատարկ են։
Ուստի, այս հոդվածն ավելի երազանքների մասին է, քանի որ գիտելիքն ու փորձը բավարար չեն, իսկ վերլուծական միտքը միայն հանգեցնում է ապոկալիպտիկ պատկերների։
Ինչու՞ մարդկությունը հասավ այս կետին, երբ թվում էր, թե ձևակերպված են բազմաթիվ իրավական մոտեցումներ, որոնք ամրագրված են միջազգային կոնվենցիաներում և ազգային օրենքներում, հստակեցված են սահմանները, որոնք չի կարելի անցնել, և մարդկությունը խորասուզվել է նեոլիբերալիզմի թմբիրի մեջ, որն այդքան քաղցր է։ Սպառողականություն, շուկայական հարաբերություններ, մարդ-աշխատուժ-աշխատաշուկա կացութաձևը կարծես նորմալիզացված է, մարդիկ՝ մրցակից ու ախոյան, մրցութային տիրույթում հաջողության հասնելու հանրային ճնշումը դարձել է անվիճելի և մաքրվել են նույնիսկ մեղմ ենթադրությունները, որ կարող ենք լինել միմյանց հանդեպ հոգատար, համագործակցող, և դա է բնական ու նորմալ վիճակը։
Պատերազմը եկավ հիշեցնելու, որ, ինչպես շատ դիպուկ բնորոշել է Փոլ Վերհաեգհեն․ «Պսիխոպաթիկ անձնային գծերը խրախուսող տնտեսական համակարգը փոխել է մեր էթիկայի նորմերն ու բնավորությունը», այս նեոլիբերալիզմի երեք տասնամյակների ընթացքում մարդկությունն անհողդողդ քայլել է պառակտման, ատելության և միմյանցից խլելու ճանապարհով։ Նեոլիբերալիզմը, թեև համարվում է ազատական ուսմունք, հանդես է գալիս միակ ճշմարիտի դիրքերից ու չի թողել որևէ այլընտրանք, այլ տնտեսական համակարգում, այլ փոխհարաբերությունների տիրույթում ապրելը համարվում է անիրատեսական։
Եվ այժմ, երբ հետադարձ հայացք ես նետում բոլոր արժեքներին՝ ժողովրդավարություն, ազատություն, մարդու իրավունքներ, հավասարություն և այլն, տեսնում ես, որ շուկան անողոքաբար օգտագործել է այդ հասկացությունները՝ իմաստազրկելով և ապահովելով հաղթարշավը՝ շուկայական ագրեսիվ, վայրի ազատականության ու անարդար մրցակցության համար։ Այս ակնհայտ անարդար ու շահագործող տնտեսական համակարգը հանգեցրել է մարդու իրավունքների աղաղակող խախտումների, որոնցից ամենաարդարացվողը անհավասարությունն է՝ հօգուտ կապիտալի։
Անհավասարությունը սպանում է․ կյանքի իրավունք
Ամեն օր անհավասարությունն առնվազն 21․000 մարդու մահվան կամ յուրաքանչյուր չորս վայրկյանը 1 մարդու մահվան պատճառ է դառնում: Փոխարենը, աշխարհի 10 ամենահարուստ մարդիկ համավարակի ժամանակահատվածում կրկնապատկել են իրենց ունեցվածքը։
«Եթե այս տասը մարդիկ վաղը կորցնեն իրենց ունեցվածքի 99,999 տոկոսը, նրանք դեռ ավելի հարուստ կլինեն, քան մոլորակի բոլոր մարդկանց 99 տոկոսը, — ասում է Oxfam International-ի գործադիր տնօրեն Գաբրիելա Բուխերը,-Այժմ նրանք վեց անգամ գերազանցում են ամենաաղքատ 3,1 միլիարդ մարդկանց կարողությունը»:
Եկամուտների նման տարբերությունն արդարացնելու և բացատրելու ձևերը հաճախ նողկալի են։ Շուկայական հարաբերությունները, ազատ մրցակցությունը, կապիտալի պաշտպանվածությունն ու սերտաճումը քաղաքական, սոցիալական մեդիալ համակարգերի հետ հանգեցրել են այսպիսի պատկերի։ Սոցիալական հսկայական բևեռացումը չի կարող արդարացվել ազատական տնտեսությամբ, սեփականության իրավունքով կամ բիզնեսի օրենքներով, սոցիալական արդարությունն առավել քան երբևէ ժամանակի հրամայականն է։
Փաստացի, սոցիալական բավարար միջավայրի բացակայությունն ուղիղ հատվում է Կյանքի իրավունքի հետ, ու թեև Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրից սկսած բոլոր միջազգային փաստաթղթերը դեկլարատիվ ամրագրել են մարդու կյանքի իրավունքի դրույթը, սակայն այդ իրավունքը դեռևս ամրապնդված չէ սոցիալական երաշխիքներով։
Միավորված ազգերի կազմակերպության կայուն զարգացման նպատակներից առաջինը վերաբերում է աղքատության վերացմանը։ ՄԱԿ-ը նպատակադրվել է մինչև 2030 թվականն ամենուրեք և բոլոր մարդկանց համար իսպառ վերացնել ծայրահեղ աղքատությունը, որը ներկայումս չափվում է որպես օրական 1,25 դոլարից պակաս սպառում, սակայն ամբողջ փաստաթղթի մեջ գեթ մեկ տեղ անդրադարձ չկա անհավասարությանն ու սոցիալական անարդարությանը, ինչպես նաև շահագործման համակարգային խնդրին, որը հենց ծայրահեղ աղքատության պատճառներից հիմնականն է։ Հավասարության խնդրին փաստաթուղթն անդրադառնում է միայն գենդերային հավասարության կոնտեքստում, որը, ի դեպ, նույն կեղեքիչ համակարգի դրսևորումներից է և տարանջատելով այն տնտեսական համակարգից՝ փորձ է արվում այդ խնդրի մասին խոսել առավել անվտանգ կերպով։
Սոցիալական հավասարություն, անդասակարգ հասարակություն
Եթե մրցակցությունը ծնում է ագրեսիա, ապա համագործակցությունը կայուն հիմքեր է ապահովում համընդհանուր բարիքի ստեղծման և ըստ կարիքի բաշխման համար։ Սոցիալական հավասարության տեսլականն անդասակարգ հասարակության ստեղծումն է, որտեղ չեն լինի շահագործողներ ու շահագործվողներ։ Անհավասարությունը ստեղծվում է առավելապես նյութական բարիքի անհավասար բաշխման հետևանքով և երբ հասարակության ներսում առաջանում են սոցիալական և տնտեսական առավել ռեսուրսներ տնօրինողներ։
Անդասակարգ հասարակության ձևավորման և սոցիալական արդարության հաստատման համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է հանրային գիտակցության փոփոխություն, քանի որ պատմականորեն փորձը ցույց է տվել, որ սոցիալիստական գաղափարախոսությանը հասնելու գործընթացը չի կարող հաստատվել ուժի կամ մի խումբ նույնիսկ գաղափարակից մարդկանց իշխանության գալու միջոցով։ Իշխանությունն անդասակարգ հասարակության համար ինքնին անհավասարության դրսևորում է, ուստի տրանսֆորմացիայի կենթարկվի և կփոխվի նաև կառավարման համակարգի նկատմամբ հանրային վերաբերմունքը։ Սպառողական թմբիրի մեջ գտնվող հանրային գիտակցության պարագայում ցանկացած ընդվզում ոչ թե հասարակության կառուցվածքի ու համակարգային փոփոխության հասանելու միտում է, այլ արտոնյալների խմբում հայտնվելու գայթակղություն, քանի որ այսօրվա պատկերացման հիմնական մոտեցումը մնում է ուժի և իշխանության ցուցադրումն ու ձգտումը, որը հակասում է համագործակցության, արդարության ու հոգատարության մոտեցումներին։
Եթե հավասարության հարցը ՄԱԿ-ի փաստաթղթում շոշափվում է գենդերային համատեքստում, ապա արդարության գաղափարը հայտնվում է 17 նպատակներից նախավերջինում՝ խաղաղության համատեքստում։ Ընդորում՝ այսօրվա բոլոր գործընթացները ցույց են տալիս, որ խաղաղությունը հիմնարար նպատակ է, և հիմքը՝ մարդային կայուն զարգացման։ Անտեսելով խաղաղության անսակարկելիությունն այսօրվա աշխարհում, մենք չենք գիտակցում այդ իրավունքի կարևորությունը։ Չկա խաղաղություն, չի կարող լինել մարդու որևէ իրավունքի պաշտպանություն։
Խաղաղության իրավունք, ապառազմականացում
Խաղաղության իրավունքը մարդու հիմնարար իրավունք է, որի բացակայության պայմաններում այլևս անիմաստ է խոսել որևէ իրավունքի ապահովման մասին։
Պատերազմական իրավիճակում, ինչպես տեսանք մենք թե՛ 2020-ի Արցախյան պատերազմում, թե՛ ուկրաինական պատերազմում, այնքան է մեծանում մարդկանց իրավունքների խախտումների ծավալը, որ նույնիսկ հնարավոր չէ դրանք միմյանցից տարանջատել։ Այն ընդգրկում է կյանքի, խոշտանգումից զերծ լինելու, կրթության, առողջության, սոցիալական և այլ իրավունքների մի մեծ համախումբ, և անվիճելի է դառնում խաղաղության իրավունքի գերակայությունը։
Այս համատեքստում մարդկության փիլիսոփայական միտքը բոլոր դարերում փորձել է գտնել մեկ հարցի պատասխանը, թե ինչպե՞ս կանխել պատերազմը։ Եվ եթե Թոմաս Հոբսը կոնֆլիկտը համարում էր մարդու բնական վիճակին բնորոշ հատկանիշ՝ «բոլորի պատերազմը բոլորի դեմ», որը դադարեցնելու համար կարևոր է պետությունը, որպես զսպող և սահմանափակող, ապա ըստ Ժան-Ժակ Ռուսոյի՝ բնության մեջ մարդկանց միջև պատերազմ չի եղել, քանի որ նրանք ունեն բնածին բարեմտության և կարեկցանքի զգացում։ Բնական վիճակը բոլորի պատերազմը չէ բոլորի դեմ, պատերազմը հասարակական կազմակերպվածություն ենթադրող կոնֆլիկտի տեսակ է։ Պատերազմական վիճակը, որը բնորոշ չէ մարդուն, այն ծագում է երկարատև խաղաղություն ապահովելու նախազգուշական քայլերից։ Փաստացի, դեռևս ռուսսոյական մոտեցմամբ խաղաղությունը պարտադրվում է պատերազմի միջոցով, որն արդեն իսկ փակուղային է։
Խաղաղություն չեն պարտադրում, այլ գիտակցում են, որ այլ կացութաձև չկա, քան խաղաղ համակեցությունն ու համագործակցությունը։ Խաղաղության չեն հասնում զենքով, զենքն արդեն իսկ խաղաղության սպառնալիք է, քանի որ ունեցած զենքից ավելի հրեշավոր զենք կարելի է ստեղծել, կիրառել և սպառազինությունների մրցավազքը կարող է հանգեցնել նոր պատերազմի, այն զսպիչ, կանխարգելիչ որևէ գործառույթ չի կատարում։ Մարդկության ապագան միայն կարող է գոյություն ունենալ համընդհանուր ապառազմականացման (դեմիլիտարիզացիայի) միջոցով։ Մարդկությունը պարտավոր է հասնել այն գիտակցության, որ զենքը, ուժը և ուժերի հավասարակշռումը խաղաղության երաշխիք չէ, դա ժամանակավոր հրադադար է, որը նոր ուժգնությամբ ամեն վայրկյան կարող է խաթարել հարաբերական ու թվացյալ խաղաղությունը։ Խաղաղության հարցն ուղիղ կապված է մարդկության ապագայի, նոր աշխարհակարգի և հանրակարգի ձևավորման հետ, ինչն այդքան արդիական է, հատկապես այսօրվա օրեցօր փլուզվող համակարգի պարագայում, և, վերջապես, համահունչ է մարդու ձգտմանը՝ դեպի երջանկության։
Ինչպե՞ս հասնել խաղաղության ու հաղթահարել պատերազմի արհավիրքը։ Սա ամենակարևոր հարցն է, որն այսօր ծառացել է մարդկության առջև և ուղիղ համեմատական է մարդու իրավունքների պաշտպանության կոնցեպտին։
Սա սպառողական մարդկության ավարտն է, որը կհանգեցնի ստեղծագործական մարդու միջոցով՝ դեպի խաղաղություն։
«Իմ իրավունքները» շատ մարդկային կոնվենցիա
Ես ունեմ իրավունք
Խաղաղության,
և դա իմ համամարդկային
և հիմնարար իրավունքն է,
ես կոչ եմ անելու խաղաղության,
քանի որ պատերազմի դեմքը
հակամարդկային է։
Ես ունեմ կյանքի իրավունք,
եթե անգամ ծնողներս
չէին էլ պլանավորել
աշխարհ գալս
ու որոշել էին ընդհատել
սաղմի զարգացումը։
Միևնույն է, ես
իրավունք ունեմ ապրելու։
Ես ունեմ սիրելու իրավունք,
եվ սիրելու եմ,
եթե անգամ մերժում են ինձ։
Ես ունեմ չմրցակցելու իրավունք,
Հայտարարում եմ ինձ մրցակցությունից դուրս,
չեմ ուզում համեմատվել
որևէ մեկի հետ,
չեմ ուզում գրավել որևէ մեկի տեղը։
Ես ունեմ գեղեցիկ չհամարվելու իրավունք,
արտաքինն այդքան էլ չեմ կարևորում,
դա աննշան պայմանականություն է՝
մարդու կենսագործունեության տիրույթում։
Ես ունեմ կենդանիներին սիրելու իրավունք,
եվ ոչ խղճալու, խնամելու կամ կերակրելու
որպես ստորադաս,
այլ ընդունելու ու սիրելու՝
որպես մոլորակի համաբնակիչ։
Ես ունեմ խոսելու իրավունք,
եթե անգամ դրա համար
ինձ բանտարկեն։
Ես ունեմ լռելու իրավունք,
եթե անգամ ինձ խոշտանգում են,
ու փորձում են կոտրել։
Ես իրավունք ունեմ ստեղծագործելու,
եթե անգամ ինձ որակում են որպես
անտաղանդ ու ապաշնորհ,
դա ո՞վ է որոշում։
Ես ունեմ սեփականություն չունենալու
ու նյութական կախվածությունից
ազատագրվելու իրավունք։
Ես ունեմ մարդկայնությունս պահպանելու
և հետ–մարդկային սերունդ
չկոչվելու իրավունք։
Ես ունեմ լավ կրթություն ստանալու իրավունք,
և այն պետք է լինի հասանելի և ոչ էլիտար։
Ես ունեմ չափավոր ուտելու, խմելու և
սպառողական ձգտումներից
դուրս լինելու իրավունք,
ինձ մեկ շորն էլ է բավարար։
Ես ունեմ իրավունք պաշտպանելու
մոլորակի բոլոր բնակիչների
իրավունքները՝ անկախ կենսատեսակից
կամ ազգային պատկանելությունից։
Շարունակելի․․․․
մերսի