Հայաստանը պայքարում է կորոնավիրուսի դեմ. պետության կարողությունները և Սփյուռքը

Read in English

Armenia Combats the Coronavirus: State Capacity and the Diaspora

Հայաստանի կառավարությունը կտրուկ միջոցների է դիմել COVID-19-ի՝ նոր տիպի կորոնավիրուսային հիվանդության դեմ պայքարի գործում՝ ձեռնարկելով մի շարք ագրեսիվ քայլեր, որոնք ուղղված են համաճարակի բռնկումը կանխարգելելուն: Այս միջոցների հարաբերական հաջողությունը (թեպետ այս փուլում դեռ վաղ է խոսել հաջողության մասին) այսպես թե այնպես հաշվի է նստելու անխուսափելի այն ճշմարտության հետ, որ վիրուսի տարածումը չի կարող լիովին սահմանափակվել, և ժամանակի հարց է, թե երբ կարագանա տարածման տեմպը։ Նույն սցենարը դիտարկվում է Եվրոպայում, Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայում. կանխարգելման ռազմավարությունները դեռևս սահմանափակ են, ուստի կառավարությունները շարունակում են հետևանքները մեղմելու քաղաքականություն վարել:

Հայաստանի կառավարության վերջերս հայտարարած արտակարգ դրությունը կանխարգելիչ միջոցառումների սահմանափակ լինելու գիտակցման հստակ ցուցիչ է: Սուր վարակների տարածման վերահսկողությունը նման է մարդկային էությունը վերահսկելուն. դա չափազանց բարդ է: Բայց կարելի է տարածումը զսպող կոշտ մեթոդներ կիրառել, չնայած հավանականությանը, որ դրանք կբերեն արդյունավետության նվազման, ինչպես նաև «վիշապային քայլերի», որոնք հատուկ են ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերին: Նման միջոցառումները հասկանալի չեն բաց, ժողովրդավարական հասարակությունների համար: Ընդհանուր առմամբ, անցումը հետևանքների մեղմման ռազմավարությանը՝ հաջորդ քայլն է համաճարակի լայնածավալ բռնկմանը սպասելիս: Մեղմման ռազմավարությունը ենթադրում է միջոցառումների լայն շրջանակ. սահմանափակ սոցիալական տեղաշարժ, ճամփորդությունների սահմանափակում, սոցիալական հեռավորություն և առողջապահության համակարգի նախապատրաստում համաճարակի հնարավոր բռնկմանը: Այսպիսով, համաճարակի կառավարումը չի սահմանափակվում առողջապահության համակարգով. այն կառավարչական, ենթակառուցվածքային, համակարգային և քաղաքական գործընթաց է:

Նման դիտանկյունը հակահամաճարակային վերահսկողության և ռազմավարական մոտեցումների վերաբերյալ մի շարք հարցեր է առաջ բերում: Արդյո՞ք Հայաստանում կան բավարար քանակով բուժաշխատողներ և տեխնիկական անձնակազմ՝ համավարակին հակազդելու ռազմավարություն մշակելու և գործարկելու համար: Որքանո՞վ են կայուն Հայաստանի առողջապահական ենթակառուցվածքները և արդյոք համակարգն ի վիճակի է դիմագրավել լայնածավալ բռնկմանը։ Ինչպիսի՞ն են Հայաստանի՝ «ներուժի ավելացման» հնարավորությունները: Ինչպիսի՞ն են Հայաստանի պաշարները, և արդյո՞ք երկիրն ունի բավարար դեղամիջոցներ և բժշկական սարքավորումներ մեծ քանակով հիվանդների խնամքի համար: Արդյո՞ք Հայաստանը ճիշտ և արդյունավետ է օգտագործում իր ռեսուրսները, և ի՞նչ դեր կարող է ունենալ Սփյուռքը ոչ միայն նյութական միջոցներ, այլև փորձագիտական կարողություններ և բարձրակարգ մասնագետներ տրամադրելու հարցում: Ինչո՞ւ է Հայաստանի հակահամաճարակային վերահսկողության քաղաքականությունը արձագանքող և ինքնաբուխ, և ինչպե՞ս կարող է երկիրը ներգրավել Սփյուռքի առողջապահական և համաճարակների կառավարման փորձագետներին՝ երկարաժամկետ հակազդող ռազմավարություն մշակելու համար:

Նկատի ունենալով, որ նոր տիպի կորոնավիրուսի համավարակը թե՛ ճգնաժամ է, թե՛ արտակարգ իրադրություն, այն մտահոգության առարկա է աշխարհասփյուռ հայության համար: Մտավախություններից մի քանիսը մեղմելու նպատակով հոդվածում կանդրադառնանք հետևյալ խնդիրներին՝ 1. կորոնավիրուսի դեմ պայքարի Հայաստանի ներկայիս ռազմավարությունը և դրա բարելավման մեխանիզմները, 2. Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային ներուժի վերլուծություն, 3. ինչպես կարող են Սփյուռքի փորձագետները կառավարության հետ համատեղ բարելավել և ընդլայնել Հայաստանի հնարավորությունները ինչպես կորոնավիրուսի հնարավոր բռնկման, այնպես էլ ապագա համաճարակների դեմ պայքարում:

Ընթացիկ իրավիճակ

Կորոնավիրուսի տարածումը կառավարելու Հայաստանի կառավարության ներկայիս ռազմավարությունը համավարակի ինտենսիվ և ագրեսիվ զսպումն է: Այն հիմնված է տարածումը վերահսկելու, կասկածելի դեպքերը արագ պարզելու, կարանտինի մեխանիզմներ գործադրելու և համայնքային մակարդակում կանխարգելիչ միջոցառումներ ձեռնարկելու վրա: Կառավարության գործողությունների բնույթը թիրախային է և արդյունավետ՝ հայտնաբերել, ստուգել, ախտորոշել և վերահսկել:

Համաճարակի դեմ պայքարի ներկայիս ռազմավարությունը համարժեք է իրավիճակին: Այդուհանդերձ կան խնդիրներ, որոնցից առավել կարևորներն առնչվում են ինստիտուցիոնալ և վարչարարության մակարդակում գործողությունների համակարգմանն ու դրանց արդյունավետությանը: Թեև ճգնաժամային կառավարումն երկրում իրականացնում է Առողջապահության նախարարությունը, կարևոր է հստակեցնել, թե ինչու է այսքան սահմանափակ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության դերը: Ավելին, ինչո՞ւ Հայաստանում չկա ինստիտուցիոնալ օպերատիվ խումբ կամ այսօրինակ խնդիրներով զբաղվող պետական հանձնաժողով, և ինչու էր անհրաժեշտ դիմել հատուկ միջոցների՝ փոխվարչապետի ղեկավարությամբ հապճեպ հատուկ մարմին (Պարետատուն — խմբ.) ստեղծելու: Եվ չկա՞ արդյոք գործառույթների կրկնօրինակում պետական համակարգում։ Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը, օրինակ, մարտի 18-ին ձևավորեց օպերատիվ խումբ, որը «կորոնավիրուսիի դեմ պայքարի շրջանակում օժանդակելու է հանրությանն ու պետական կառավարման մարմիններին»։ Ինչո՞ւ է այն ձևավորվում երեք շաբաթ անց միայն և որքանով է այն արդյունավետ:

Մյուս կողմից, վերոնշյալ խնդիրներին կառավարությանը, ընդհանուր առմամբ, հաջողվել է արագ և համակարգված արձագանքել։ Իրանի հետ սահմանը փակելու անհրաժեշտության պայմաններում կառավարությունը մեղմացրել է քայլի տնտեսական հետևանքները՝ աջակցելով առևտրային գործունեությանը և ոստիկանության ուժերով ուղեկցելով իրանական բեռնատարները: Արտակարգ դրություն հայտարարելուց հետո Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը ձեռնամուխ է եղել սոցիալապես խոցելի ընտանիքներին պարենամթերք առաքելու գործին։ Երբ դպրոցներն ու համալսարանները փակվեցին, Կրթության նախարարությունը գործարկեց https://heravar.armedu.am/ հեռավար առցանց ուսուցման հարթակը՝ ուսումնական գործընթացը չընդհատելու համար: Գիտակցելով, որ ավանդական անվստահությունը կարող է խաթարել հաղորդակցությունը, կառավարությունն ավելացրել է թափանցիկությունը Առողջապահության նախարարության կողմից պարբերաբար թարմացվող տեղեկատվության, վարչապետի հետ մշտական շփման և Հայկական միասնական տեղեկատվական կենտրոնի գործարկման միջոցով։ Եվ, թերևս, ամենակարևորը. համավարակի տնտեսական հետևանքները չեզոքացնելու նպատակով կառավարությունը հրապարակել է 300 մլն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ տնտեսական աջակցության փաթեթ:

Այս ամենը, անշուշտ, պետք է ենթարկվի մանրամասն վերլուծության. թե՛ բացթողումները, թե՛ ձեռքբերումները պետք է հավասարապես և օբյեկտիվորեն գնահատվեն: Այլ հավասար պայմաններում կարևոր է նաև համատեքստը: Պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանը սահմանափակ ռեսուրսներով զարգացող երկիր է, սահմանափակ է նաև համատեքստի ընդլայնման հնարավորությունը՝ սահմանափակ է փորձը, որը կառավարությունը կկարողանա կուտակել կոնկրետ այս իրավիճակը կարգավորելու ընթացքում: Այսպիսով, լիովին անտրամաբանական կլիներ համեմատել Հայաստանի կառավարության քայլերի արդյունավետությունը այլ կառավարությունների հետ, որոնք բազմիցս են առնչվել նմանօրինակ ճգնաժամային իրավիճակների: Դրանով հանդերձ, խնդիրները, որոնց բախվում են զարգացած երկրները, հստակ ի ցույց են դնում այն, թե ինչի է առերեսվել ամբողջ աշխարհը: Եվրոպայում արձագանքը բավարար չէր, ԱՄՆ-ում դաշնային վատ կառավարումը էլ ավելի է բարդացնում է իրավիճակը, Եվրասիայի և Մերձավոր Արևելքի զգալի մասը նոր-նոր է սկսում հաշվի նստել հետևանքների հետ: Բացառությամբ Սինգապուրի, Հարավային Կորեայի և Ճապոնիայի՝ զարգացած պետություններում համաճարակի կառավարումը նշանակալի արդյունքներ չի տվել: Ակնհայտ է, որ համաճարակների կառավարման հարցում սպասումները վերանայելու կարիք կա։

Ընթացիկ ռազմավարության բարելավում

Ամբողջ աշխարհն է պայքարում կորոնավիրուսի դեմ, և դա պատճառ ունի. վիրուսի ծագման հարցում բազմաթիվ անհայտները դժվարացնում են դրա բուժումն ու տարածման զսպումը [1]: Հայաստանի կառավարությունը կարող է որդեգրել երեք հիմնական մեխանիզմ, որոնք կբարելավեն երկրում համաճարակի դեմ պայքարի ռազմավարությունը: Մեխանիզմներից մեկը Սփյուռքի (միջազգային) փորձագետների ներգրավումն է: Տեղական փորձառությունը Սփյուռքի մասնագետներով համալրելը «կավելացնի մեր կշիռը»՝ միավորելով ռեսուրսներն ու փորձառությունը: Սա, անկասկած, կհանգեցնի ավելի ընդգրկուն քաղաքականության, ռազմավարական քայլերի մշակման և ներդրման՝ վիրուսի տարածումը սահմանափակելու և իրավիճակը կառավարելու համար: Փորձագիտական գիտելիք, որն առկա է Սփյուռքում և կիրառելի է այս պարագայում, կարող են տրամադրել հանրային առողջության, աղետների և արտակարգ իրավիճակների կառավարման մասնագետները, համաճարակաբանները, հոգեբանները և բազմաթիվ կլինիկական մասնագետները (օրինակ, այնպիսի ոլորտներից, ինչպիսիք են վարակիչ հիվանդությունները, ինտենսիվ թերապիան, թոքաբանությունը, վիրաբուժությունը, մանկաբուժությունը, պաթոլոգիան, գերիատրիան և այլն): Ընդգրկման սահմանները կարող են դուրս գալ առողջապահության ավանդական ոլորտներից և ներառել քաղաքական գործիչների, տնտեսագետների, մատակարարման շղթայի կառավարիչների, հաղորդակցության մասնագետների և դասախոսների:

Երկրորդ մեխանիզմը Հայաստանում հակահամաճարակային վերահսկողության և արագ հակազդման մեթոդների ու ռազմավարությունների կատարելագործումն է: Հայաստանը պետք է մշակի համաճարակային վտանգի գնահատման և վերահսկման շարունակական մեխանիզմ՝ հաշվի առնելով նախորդ փորձառությունը հակազդեցության գործիքները օպտիմալացնելու հարցում: Դիտարկենք H1N1-ի օրինակը 2016 թվականին, երբ Հայաստանում կար գրանցված մոտ 900 դեպք և 19 մահ: Արդյո՞ք այս փորձառությունից դասեր քաղվեցին: Արդյո՞ք եղան երկրի ներուժը զարգացնելու միտումներ, որոնք կիրառելի են այսօր: Չի հղվում ոչ մի կանոնակարգ, ուղեցույց կամ փորձառություն, որն իր հիմքում ունի 2016-ի օրինակը կամ նմանատիպ այլ իրավիճակ [2]:

Այս բացթողումները պետք է հաղթահարել՝ ձևավորելով ինստիտուտներ, որոնք բավականաչափ ուժեղ են և կարող են դիմակայել ժամանակի, ռեսուրսների պակասի, քաղաքական փոփոխությունների փորձությանը: Նույն կերպ, դեռ պետք է հասկանալ, թե արդյոք հիմա կատարվում է իրավիճակի գնահատում, արդյոք ժամանակագրվում է այս ամենը: Սա արտակարգ իրավիճակից հետո, այսպես կոչված՝ «վերականգնման փուլի» կարևորագույն բաղադրիչ է: «Վերականգնման փուլի» շրջանակներում ամենայն մանրամասնությամբ գնահատվում է ընդհանուր արձագանքը աղետին կամ համաճարակին, վեր են հանվում քայլերի ուժեղ և թույլ կողմերը, փոփոխվում կամ վերանայվում են առկա քաղաքականությունները ապագա հնարավոր արտակարգ իրավիճակներին ավելի արդյունավետ հակազդելու համար: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նման մոտեցումը արդյունավետ է իրադարձության ընթացքում և դրանից անմիջապես հետո [3]: Հայաստանում հիվանդությունների վերահսկման ուժեղացումը կամրապնդի համաճարակների կառավարման հնարավորությունները:

Երրորդ մեխանիզմը որոշակի հաճախականությամբ և առողջապահական համակարգի բոլոր մակարդակներում վարժանքների կազմակերպումն է: Ի տարբերություն, օրինակ, պարբերաբար կազմակերպվող զորավարժությունների, արտակարգ իրավիճակներին պատրաստվածության վարժանքները սովորական երևույթ չեն Հայաստանի առողջապահության համակարգում՝ ինչպես նախարարության/կառավարության, այնպես էլ բուժհաստատությունների և տեղական մակարդակներում: Զարգացած առողջապահական համակարգերում հանրային առողջապահության վարչությունները, բուժհաստատությունները, անհետաձգելի բժշկական օգնության համակարգերը պարբերաբար պատրաստվում են արտակարգ իրավիճակներին, գոյություն ունեն հատուկ մարմիններ, որոնք համակարգում են այդ գործողությունները: Հայաստանում սա ևս բացակայում է: Եթե դիտարկենք առողջության վրա ֆիզիոլոգիական ազդեցությունը (մի կողմ դնելով կանխարգելումը), ապա մարդու օրգանիզմում կորոնավիրուսի դրսևորումների մեջ ոչ մի նորություն չկա: Վիրուսը հանգեցնում է վիճակների, որոնք առողջապահության ոլորտում գրանցվում են ամենուր և ամեն օր: Ենթադրվում է, որ Հայաստանն օժտված է հնարավորությունների մեծ մասով, որոնք անհրաժեշտ են կորոնավիրուսով հիվանդներին բուժելու համար: Իրավիճակի բարդությունը պայմանավորված է առողջապահական համակարգի պատրաստվածությամբ և առանձին դեպքերի հաճախականության այնպիսի հավանականության չեզոքացմամբ, որը կարող է գերծանրաբեռնել համակարգը:

Գոյություն ունի առողջապահության մի ամբողջական ոլորտ, որը զբաղվում է արտակարգ իրավիճակներին պատրաստվածության և աղետների հետևանքները վերացնելու խնդիրներով. այն պատասխանատու է իրավիճակների կառավարման (արձագանքման օպերատիվ կենտրոն, իրավիճակային կառավարում և այլն), ինչպես նաև ներուժի զարգացմանն ուղղված ծրագրեր մշակելու համար (կարողությունների գնահատում, հիվանդների թվի կտրուկ աճ, որոնց խնամքը գերազանցում է ընթացիկ հնարավորությունները) [4]: Հայաստանում կորոնավիրուսի դեմ պայքարի օպերատիվ խմբի բնույթը վկայում է երկարաժամկետ ռազմավարության բացակայության մասին: Ի՞նչ հնարավորություններ ունի Հայաստանը, եթե կորոնավիրուսի բռնկումը գերազանցի ներկայիս ակնկալիքները: Արտակարգ իրավիճակներին հակազդեցության և աղետի կառավարման ի՞նչ ներուժ ունի երկիրը: Առողջապահական ռեսուրսները, մասնավորապես՝ շնչառական սարքերը և հիվանդանոցային մահճակալները գուցեև բավարար են այս պահի համար, բայց արդյո՞ք մշակվում են երկարաժամկետ քայլեր անկանխատեսելի զարգացումներին դիմակայելու համար: Եվ որքա՞ն լավ է ծրագրված «վերականգնման փուլը»:

Կարևորագույն այս ուղղություններով քայլերը զգալիորեն կբարելավեն համաճարակի վերահսկման և տարերային աղետների կառավարման Հայաստանի քաղաքականությունն ու երկարաժամկետ ռազմավարությունը:

Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային հնարավորությունները

Առողջապահության բնագավառում Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային հնարավորությունները կվերլուծենք Donabedian Quality Framework-ի միջոցով՝ դասակարգման մի մոդել, որը գնահատում է առողջապահական համակարգերի որակը՝ հիմնվելով կառուցվածքի, գործընթացների ու արդյունքի ցուցանիշների վրա [5]:

Անկախությունից հետո Սփյուռքի մոտեցումը, միանգամայն հասկանալի պատճառներով, եղել է «մարդասիրական օգնություն» տրամադրելու տրամաբանությամբ՝ «շրջանցելով կառավարությունը»: Նախորդ վարչակազմերի կոռուպցիան և ավտորիտարիզմը չէին նպաստում «կառավարության հետ գործընկերությանը»: Թավշյա հեղափոխությունը կտրուկ փոխել է դինամիկան: Հիմա, երբ ավելացել է վստահությունը կառավարության նկատմամբ, ժամանակն է, որ Սփյուռքը հետամուտ լինի «մարդասիրական օգնությունից» դեպի «կայուն զարգացում» անցմանը, որը հնարավոր է միայն «համակարգի ամրապնդման» և «կառավարության հետ գործընկերության» միջոցով: Այսպիսով, ճգնաժամին արձագանքի իրավիճակային և ոչ համակարգային մոտեցումները բարելավելու համար Սփյուռքի ներգրավվածությունը պետք է լինի ինստիտուցիոնալ՝ որպես կայուն գործընկերություն կառավարության հետ:

Մշակված մոդելը, որը կոնցեպտուալացնում է այս առաջարկը, ենթադրում է ստեղծել «Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցներ» (Diaspora Advisory Councils, DAC), որոնք ձևավորում են ոլորտային փորձագետները [9]: Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցները ձևավորվում են որպես կեղծ-գերատեսչական մարմիններ և գործում անդրազգային մակարդակում. Սփյուռքի փորձագետներն աշխատում են Հայաստանի կառավարության կողմից ճանաչվող այս կառույցներում, որոնք էլ իրենց հերթին խորհրդատվություն են տրամադրում և աջակցում հայկական պետությանը: Այս կառույցները իրենց պաշտոնական գործունեությունը համակարգում են Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակի միջոցով: Առողջապահության ոլորտում և հատկապես ներկայիս ճգնաժամի պայմաններում որպես խորհրդատվական մարմին հանդես կգա Սփյուռքի՝ Առողջապահության հարցերով խորհրդատվական կառույցը:

Առողջապահության հարցերով Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցի դերը վճռորոշ կարող է լինել առողջապահության կայուն զարգացման, առողջապահական համակարգի ամրապնդման հարցում: Որպես օրինակ դիտարկենք կորոնավիրուսի դեմ պայքարի ներկայիս իրավիճակը:

Մեր գծագրի ուղղահայաց առանցքը սկսվում է «Ծառայությունների մատուցումից»: Այս մակարդակում Սփյուռքը, օրինակ, կարող է առաքել ձեռնոցներ, դիմակներ և առաջին անհրաժեշտության բժշկական այլ պարագաներ: Սա, ինքնին հասկանալի է, երկարաժամկետ մոդուլային մոտեցում չէ: Առանցքը դեպի «Համակարգի ամրապնդում» տեղաշարժելով՝ Սփյուռքը, խորհրդատվական կառույցի հովանու ներքո, կարող է անել հետևյալը. բարելավել Հայաստանում ներկրումների շղթայի կառավարումը, օժանդակել մշակելու քաղաքականություն, որը կբարելավի աղետների կառավարումը, աջակցել տեղական մակարդակում վարակիչ հիվանդությունների վերահսկման համապատասխան կանոնակարգերի մշակմանը, մասնակցել այս կանոնակարգերի ներդրմանն ու դրանց գնահատմանը, խրախուսել ավելացնելու առողջապահության ոլորտի ֆինանսավորումը:

Հորիզոնական առանցքում ակնհայտ է պետականակենտրոն մոտեցման անհրաժեշտությունը: Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցների ձևավորումը դառնում է առաջնային, քանի որ այն Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակին թույլ կտա համակարգել երկկողմ փոխգործակցությունը Հայաստանի և Սփյուռքի միջև: Խորհրդատվական կառույցները հարցումներ կստանան անմիջապես կառավարությունից, ապա կվերլուծեն ու համապատասխանաբար կթիրախավորեն դրանք Սփյուռքում։ Բացի այդ, խորհրդատվական կառույցները կարող են ներդրում ունենալ վերը նշված հարցումների ճշտման և տարբեր գերատեսչություններից հարցումների համակարգման գործում: Մյուս կողմից, խորհրդատվական կառույցները կարող են վեր հանել, զտել խնդիրները և համապատասխան պետական մարմիններին գործակցության առաջարկներ անել: Խորհրդատվական կառույցները, պաշտոնական ճանաչում ստանալով հայկական պետությունից, կարող են խրախուսել և համակարգել համագործակցությունը Սփյուռքի տարբեր տեղական կառույցների միջև՝ փոխգործակցության արդյունավետությունն ավելացնելու նպատակով: Կարելի է նաև Սփյուռքին պարբերաբար տեղեկացնել ընթացիկ իրավիճակի շուրջ և անհրաժեշտության դեպքում որպես փորձագիտական մարմին նույն գործունեությունը ծավալել հյուրընկալ պետությունների կառավարությունների հետ: Հայաստանի կառավարության կողմից պաշտոնապես ճանաչված լինելով՝ խորհրդատվական կառույցների ներկայացուցիչները կարող են (ինչը նույնպես կարևոր է) ներգրավվել պետական հանձնաժողովներում, որոնք ձևավորվում են, երբ Հայաստանում ճգնաժամ կամ արտակարգ իրավիճակ է:

Չնայած կորոնավիրուսի համավարակն արդեն իսկ շոշափելի է, նույնիսկ այս իրավիճակում հնարավոր է բարելավել կառավարության հետ Սփյուռքի գործընկերությունը, ամրապնդել Հայաստան-Սփյուռք համագործակցությունը: Խորհրդատվական կառույցները շղթայի պակասող այն օղակը կարող են լինել, որոնք կստանձնեն անդրազգային համակարգող մարմնի գործառույթները: Անկասկած, առաջարկվող մոդելը (խորհրդատվական կառույցների ներգրավմամբ) ոչ հրատապ իրավիճակներում կիրառելու դեպքում (օրինակ, Հայաստանում ուռուցքաբանական բուժօգնության բարելավում) կարող է մեծացնել հայրենիքն ավելի բարեկեցիկ դարձնելու Սփյուռքի հնարավորությունները։ Եվ, ինչը պակաս կարևոր չէ, Սփյուռքը կարող է շատ ավելի հետաքրքրված շահառու դառնալ:

Որպես ամփոփում նշենք, որ ճգնաժամերի կառավարումը չի սահմանափակվում միայն հայկական պետությամբ, այն վերաբերում է ամբողջ հայությանը: Հայկական պետության հնարավորությունները պետք է բարելավվեն և պաշտոնապես ու համակարգված խթանվեն Սփյուռքի փորձագետների և մասնագետների աջակցությամբ։ Կորոնավիրուսի համավարակի դեմ պայքարի փորձառությունը կարող է և պետք է հիմք ծառայի ճգնաժամերի կառավարման երկարաժամկետ և ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ մշակելու համար:

——————————

[1] Սա արդյունք է միջազգային կազմակերպությունների հստակ ու ժամանակին տրված ցուցումների բացակայության։ Օրինակ, չափազանց ակտիվ ու ընդգրկուն հակազդեցությունը կարող է հետագայում բացասական հետևանքներ ունենալ: Դիտարկենք մեկուսացումը, հատկապես՝ զանգվածային մեկուսացումը. սա կարող է հանգեցնել խմբի ներսում վիրուսի փոխանցման ինտենսիվության մեծացման և, հետևաբար, ընդհանուր թվի ավելացման (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30828672)։

[2] Սրա պատճառները բազմազան են և կապված են ինստիտուցիոնալ հասունության հետ, որը ժառանգվել է թավշյա հեղափոխությանը նախորդած վարչակազմերից։ Նախորդ համաճարակների պատշաճ գնահատականի և անհրաժեշտ տվյալների բացակայությունը թույլ չի տալիս ներկայիս համաճարակի կառավարման ընթացքում օգտագործել այդ փորձառությունը։ Արդյունքում կա ինստիտուցիոնալ ամնեզիայի զգացում, որը բերում է համաճարակների կառավարման ընդհատականության:

[3] Տե’ս https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5492906/#!po=20.3704 և https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12712037

[4] Պահանջները կարող են առաջադրվել անմիջապես հիվանդախնամ շրջանակներից և ներառել այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են լայնամասշտաբ լաբորատոր ուսումնասիրությունները կամ համաճարակաբանական հետազոտությունները (https://www.phe.gov/Preparedness/planning/mscc/handbook/chapter1/Pages/whatismedicalsurge.aspx)։

[5] https://www.ahrq.gov/talkingquality/measures/types.html

[6] http://documents.worldbank.org/curated/en/615741516195329170/pdf/Expansion-of-the-benefits-package-the-experience-of-Armenia.pdf

[7] Հայաստան համահայկական հիմնադրամը, օրինակ, տրամադրում է պաշտպանիչ պարագաներ անմիջապես Առողջապահության նախարարությանը (և ոչ թե առանձին հիվանդանոցների կամ անհատների):

[8] https://www.hfgproject.org/humanitarian-post-conflict-assistance-health-system-strengthening-fragile-states-clarifying-transition-role-ngos/, Տե՛ս նաև Canavan, A., P. Vergeer, J. Hughes and N. Ezard. 2008. Health Sector Policy and Funding Gaps in Post-conflict Settings: A Question of Aid Effectiveness in Transition. Final Draft — Executive Summary. Amsterdam: Royal Tropical Institute of the Netherlands. Report for the Health and Fragile States Network.

[9] https://evnreport.com/readers-forum/changing-the-paradigm-in-armenia-diaspora-relations