Հայկական երազանքը. Մայքլ Գյուրջյանի ֆիլմը հայրենադարձ Չարլիի մասին

1946 թվականին հայրենադարձների առաջին ալիքով Հայաստան տեղափոխվեց իմ տատիկը` Մելինեն: Վերհիշելով իր «վերադարձը»` նա հաճախ կրկնում էր.  «Ինչքան առու կար, թռչում էի վրայով, որ կարողանամ Արաքսի վրայով թռչել ու փախչել Հայաստանից»: 

Ոգեշնչված գրանցած հաջողություններով` երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին Իոսիֆ Ստալինը նախատեսում էր հարձակվել Թուրքիայի Հանրապետության վրա Խորհրդային Հայաստանի կողմից, գրավել Կարսն ու վերադարձնել Արևմտյան Հայաստանի մի մասը: Իհարկե, հարկավոր էր իրավական հենք նման գործողությունն արդարացնելու համար, օրինակ` մինչ ցեղասպանությունն այս տարածքներում ապրող հայերի իրավահաջորդների արդարացի պահանջը՝ հետ ստանալ իրենց ժառանգությունը: Իրավահաջորդները սփռված էին երկրագնդով մեկ ու երազում էին միասնական հայրենիքի մասին: Այսպես ծնվեց 1946-47 թվականներին մասամբ իրագործված հայրենադարձության նախագիծը, որը դառնալու էր հայոց պատմության կորած սերունդների մասին պատմող հերթական էջը` լի բռնությամբ, օտարման ու կարոտի զգացմունքով: 

Չնայած ողջ ներուժ ունեցող պատկերայնությանը, կինոյում այս թեմայի մասին համարյա չի խոսվել: Բացառություն կարելի է համարել Համո Բեկ-Նազարյանի «Երկրորդ քարավան» (1951) ֆիլմը, որը գովերգելու էր խորհրդային կարգերը` որպես փրկություն կապիտալիստական Արևմուտքից: Սակայն չճշգրտված ու շինծու պատճառներով Մոսկվան արգելեց ավարտել ֆիլմը: Արդեն վերջին տասնամյակում թեմային է անդրադարձել Տիգրան Պասկևիչյանը` պատրաստելով վավերագրական եռագրություն՝ նվիրված հայրենադարձներին ու նրանց վրա գործադրված բռնաճնշումներին:

Ամերիկահայ ռեժիսոր, դերասան Մայքլ Գյուրջյանի «Ամերիկացի» ֆիլմը, որը 2022-ին բացեց «Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնը և շուտով կհայտնվի քաղաքի էկրաններին, այս պատմական իրադարձությունների մասին է: Պատմությունը կառուցվում է Ամերիկայից Խորհրդային Հայաստան տեղափոխված Չարլի Բախչինյանի շուրջ, ով դժբախտություն է ունենում շարժել ռուս սպա և կոմունիստական կուսակցության անդամ Դմիտրիի խանդը` արժանանալով նրա կնոջ` հայուհի Սոնայի համակրանքին: Դմիտրին դիմում է խնդրի լուծման ամենապարզ մեթոդին և հրամայում Չարլիին Սիբիր աքսորել (բարեբախտաբար, Չարլին Սիբիր չի հասնում ու բանտարկվում է Գյումրիում): 

Հայրենադարձի, գաղթականի կերպարը վերստեղծելու համար Գյուրջյանն օգտագործում է դասական նշանային համակարգ, որն ամենից հաճախն է զուգորդվում հայկական այս երևույթի հետ: Առաջին տարրը, որը հիմնասյուն էր Օսմանյան կայսրությունում հայկական ինքնության պահպանպան համար, իսկ հետագայում նաև օտարության մեջ, քրիստոնեությունն էր: Տանն Աստվածաշունչ ունենալը, եկեղեցի այցելելը, հաճախակի խաչակնքվելը սփյուռքահայերից շատերի սոցիալ-մշակութային առօրյայի անբաժան մասն էր կազմում, ինչն ամենևին չէր խրախուսվում Խորհրդային Միությունում: Զավեշտալիորեն, կեղծ մեղադրանքներից մեկը, որ ներկայացվում է Չարլիին բանտարկելիս, քրիստոնեական քարոզչությունն է հասարակական վայրերում (վերջինս խաչակնքվում է ռեստորանում): Ֆիլմում կա մեկ այլ անդրադարձ քրիստոնեական մշակույթի անցանկալիությանը՝ Չարլիի պատմությանը զուգահեռ զարգացող մյուս սյուժետային գծում. բանտի պահակներից մեկին` գրաքննված նկարչին արգելել են նկարել, քանի որ «նա խելագարվել ու սկսել էր եկեղեցիներ նկարել»: 

Գյուրջյանն օգտագործել է նաև արագիլի խորհրդանիշը, որը պանդխտային ենթամշակույթի` գլխավորապես գրականության և ժողովրդական բանահյուսության դասական բաղադրիչներից մեկն է: Ֆիլմի առաջին րոպեներին, երբ փոքրիկ Գարոն (Չարլին) պետք է սկսի իր երկար ճանապարհորդությունն Ամերիկա, նրա տատը նրան արագիլ է անվանում: Արդեն ավելի ուշ՝ բանտում, երկրաշարժի ժամանակ Չարլին փրկում է արագիլի ձուն` վտանգելով իր կյանքը, և տարիներ անց այս արագիլն «օգնում է» Սոնային՝ գտնել Չարլիին ու փրկել նրան Սիբիր աքսորվելուց: Ֆիլմում գործադրված մյուս սիմվոլային տարրերից են նաև օրորոցային մեղեդու մասին հիշողությունը, որի շնորհիվ գլխավոր հերոսը փորձում է գտնել իր արմատները, ինչպես նաև Արարատի պատկերը, որը պետք է լինի յուրաքանչյուր հայի տանը, եթե անգամ այդ տունը բանտախուց է: 

Տպավորիչ է գլխավոր հերոսի` Չարլիի դերասանական խաղը, ում մարմնավորում է ռեժիսորը` Մայքլ Գյուրջյանը: «Ամերիկացի»-ին նրա առաջին ռեժիսորական աշխատանքն է Հայաստանում, իսկ միջազգային ճանաչում Գյուրջյանը ձեռք է բերել իր դեբուտային` «Պատրանք» (2004) ֆիլմով, որի գլխավոր դերում ամերիկացի լեգենդար դերասան և ռեժիսոր Կիրկ Դուգլասն էր: Իր դերասանական աշխատանքի համար Գյուրջյանը նաև պարգևատրվել է «Էմմի» մրցանակով (1994): «Ամերիկացի» ֆիլմում Մայքլը կերտում է միամիտ հայրենադարձի կերպար` ակնհայտորեն ոգեշնչված չապլինյան էկրանային պարարվեստով և ամերիկացիների մասին հայտնի բոլոր կարծրատիպերով: 

Այստեղ պատահական չեն նաև աղերսները «բանտային» ժանրի այլ նշանային ֆիլմերի, օրինակ՝ Ռոբերտո Բենինիի «Կյանքը չքնաղ է» և Ֆրենկ Դարաբոնտի «Փախուստ Շոուշենկից» կինոնկարների հետ։ Այդ ֆիլմերի կերպարների պես, հայրենադարձ Չարլին նույնպես իդեալիստ երազող է, ով եկել է իր անուրջների հայրենիք` գտնելու իր ամերիկյան երազանքի հայկական տարբերակը: Չարլին անգամ խիզախում է ընդդիմանալ բանտային ղեկավարությանը, երբ վերջիններս երկրորդ փորձն են անում նրան Սիբիր աքսորել: Շրջապատող մարդկանց կողմից որպես հիմարություն դիտարկվող լավատեսությունը նրա միակ միջոցն է շարունակելու գոյատևել խոնավ ու գարշահոտ բանտախցում: 

Կարծրատիպային են նաև ֆիլմի մյուս հերոսները` բանտապանները, ռուս սպան, որը վախկոտ է ու երկերեսանի: Չնայած արևմտյան «այլասերված» բարքերի քննադատությանը, նրանք գաղտնի թերթում են ամերիկյան ամսագրերն ու հիանում կիսամերկ ամերիկացի դերասանուհիներով: Աչք շոյող է Սոնայի` հայ կնոջ կերպարը, ինքնավստահ և ուժեղ, որին չի համարձակվում ընդդիմանալ նրա ամուսինը` ռուս սպան:   

Սովետական իշխանությունների բռնաճշումը հայրենադարձների միակ խնդիրը չէր: Խորհրդային Հայաստան ներգաղթած բոլոր մարդիկ իրենց օտարված էին զգում, ինտեգրումը գրեթե հնարավոր չէր: Բանտախցում հայտնված, բոլորից մեկուսացված Չարլիի դրությունը շատ նման է այն զգացողությանը, որ ապրում էր հայրենադարձների մեծամասնությունը: Չկարողանալով դառնալ հասարակության մաս` հերոսը դառնում է դիտորդ, բանտախցի պատուհանը նրա փոքրիկ հեռուստացույցն է դեպի աշխարհ, որտեղ նրա համար տեղ չկա: Նրա կրկնվող երազները՝ լինել սեղանի շուրջ որպես մեծ ընտանիքի մաս, մասնակցել խնջույքի, ոչ միայն ազատության տենչի, այլև միայնակ չլինելու, պատկանելության մասին են: 

Ցավոք, ֆիլմում պատկանելության խնդիրը քիչ է քննված և գրեթե չկա անդրադարձ հայաստանյան հասարակությանը, որը չափազանց փակ էր ու թույլ չէր տալիս հայրենադարձներին ինտեգրվել: Ֆիլմը դիտարկում է խնդիրը միակողմանիորեն` բացասական դերերում ներկայացնելով միայն սովետական վարչակարգի խամաճիկներին, և ոչ երբեք սովորական քաղաքացիներին, որոնք, իրականում, ծաղրում ու վիրավորում էին հայրենադարձներին ոչ պակաս, քան բանտի աշխատակիցները:  

Ֆիլմի պատկերի հեղինակը պարսկահայ օպերատոր և ռեժիսոր Ղասեմ Էբրահիմյանն է, ով հայտնի է որպես ռոք համերգների պատկերահան: «Ամերիկացի» ֆիլմում Էբրահիմյանը համադրում է կոկիկ ու անշարժ կադրերը դերասանների դեմքերի խոշոր պլաններով` ստեղծելով հերոսների փոխհարաբերությունների ու զգացմունքների հավասարակշռություն: Տպավորիչ է ֆիլմի երաժշտական ձևավորումը, որը լի է ժողովրդական երաժշտությամբ ու ազգային երգերի նորօրյա կատարումներով: Այս հսկայական աշխատանքի մեջ ներգրավված է իսկական աստղաբույլ թե՛ Հայաստանից, թե՛ ԱՄՆ-ից, այդ թվում նաև Սերժ Թանկյանը, Էդուարդ Թոփչյանը, Միքայել Ոսկանյանը և այլք: 

Մայքլ Գյուրջյանը ստեղծել է ֆիլմ, որ ներկայացնում է պատմական շատ մութ ժամանակաշրջան՝ չափազանց դրական ու լուսավոր դիտանկյունից՝ հարելով զանգվածային կինոյի դասական կանոններին: Նման փորձեր արվել են նաև նախկինում, բայց Գյուրջյանը, թերևս, առաջին ռեժիսորն է, որին հաջողվել է հոլիվուդյան կինեմատոգրաֆին ներհատուկ այդ զգացմունքային ու «դրապաշտական» տոնայնությունը համոզիչ կերպով ներմուծել հայկական իրողություն։ Նրա ֆիլմը հումորային է, դինամիկ ու լավատեսական, ինչը դժվար է պատկերացնել հետպատերազմյա բռնաճնշումների մասին մտածելիս: Սակայն ռեժիսորն ընտրել է հիշողությունների վերարտադրման այս բանաձևը, որը, թերևս նույն բանաձևն է, ինչ օգտագործել են ցեղասպանություն վերարապրած, իրենց տունը մի քանի անգամ կորցրած ու զրոյից ապրել սկսող հայերը։ Գուցե հենց այս բանաձևն է դրդել նրանց շարունակել ապրել:

Տեսեք նաեւ