Պատերազմական հանցագործություններ և արդարադատության հնարավոր ուղիներ

Արցախյան 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի զինված ուժերը միջազգային մարդասիրական իրավունքի և մարդու իրավունքների մասին միջազգային օրենքների բազմաթիվ համակարգված խախտումներ են կատարել։ Այդ գործողություններից շատերը, ըստ միջազգային իրավունքի, հանցագործություններ են մարդկության դեմ, ինչպես նաև պատերազմական հանցագործություններ։ Դրանց շարքում են քաղաքացիական բնակավայրերի չտարբերակված գնդակոծումը կասետային հրթիռներով, քաղաքացիական օբյեկտների թիրախավորումը հրետանիով և անօդաչու սարքերով, գերեվարված քաղաքացիական անձանց և ռազմագերիների նկատմամբ անմարդկային վերաբերմունքը, խոշտանգումներն ու սպանությունը, մշակութային օբյեկտների ճշգրիտ թիրախավորմամբ հրթիռակոծումը և այլն։ Ընդ որում, այս գործողությունների կրկնվող ու լայնատարած բնույթից ակնհայտ էր, որ դրանք նպատակային քաղաքականության մաս են՝ բռնի ու ահաբեկչական միջոցներով արցախահայ քաղաքացիական բնակչությանը իր հայրենիքից վտարելու հեռանկարով։

Մինչ հրադադարից մեկ ամիս անց էլ շարունակվում են ռազմագերիների և գերեվարված քաղաքացիական անձանց նկատմամբ իրավախախտումները, իսկ նրանց վերադարձն ապահովելու ջանքերը դեռևս ընթացքի մեջ են, կարևոր է անդրադառնալ այն իրավական գործողություններին, որոնք հնարավոր և անհրաժեշտ է ձեռնարկել կատարված և շարունակվող աղաղակող դեպքերի առնչությամբ։ Այս առումով կան մի շարք իրավական ուղիներ, որոնցից որոշներին Հայաստանի Հանրապետության իշխանություններն ու զոհերի ընտանիքներն արդեն իսկ դիմել են։

Պատերազմի առաջին օրերին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան (ՄԻԵԴ) դիմումներ ներկայացրեց Հայաստանի ներկայացուցիչը՝ խնդրելով միջանկյալ միջոց կիրառել Ադրբեջանի և այնուհետև Թուրքիայի դեմ՝ հաշվի առնելով Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի (ՄԻԵԿ) լուրջ խախտումների վտանգը։ ՄԻԵԴ-ը բավարարել է դիմումները, մասնավորապես՝ կողմերին կոչ անելով զերծ մնալ այնպիսի միջոցների կիրառումից, հատկապես ռազմական գործողությունների ընթացքում, որոնք կարող են հանգեցնել քաղաքացիական բնակչության իրավունքների խախտումների՝ ՄԻԵԿ-ի իմաստով։

Նշենք, սակայն, որ միջանկյալ միջոցի կիրառման պահանջն ինքնին չի հանգեցնում ՄԻԵԴ-ում վարույթի հարուցման։ Ըստ դատավարական նորմերի, այս դիմումներին պետք է հաջորդեն Հայաստանի միջպետական բողոքները։ Եթե այդ բողոքները ՄԻԵԴ-ն ընդունի (ինչը շատ հավանական է), ապա դատարանը կուսումնասիրի ՄԻԵԿ-ի ենթադրյալ խախտման դեպքերը և կարող է ընդունել որոշումներ, որոնք կճանաչեն իրավախախտումները ու, ըստ ամենայնի, կպահանջեն փոխհատուցումների վճարում։ Այդ իրավախախտումները, ամենայն հավանականությամբ, կվերաբերեն կյանքի իրավունքին, խոշտանգումներին, անմարդկային, արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքին կամ պատժին, գույքային իրավունքներին, ազատության իրավունքին կամ անձի անվտանգությանը, անձնական և ընտանեկան կյանքի նկատմամբ հարգանքի իրավունքին։

Հայաստանը և տուժածների ընտանիքները դիմել են նաև ռազմագերիների պահման հետ կապված միջանկյալ միջոցի կիրառման պահանջով, որին, հնարավոր է, հաջորդեն դատական հայցեր։ Արցախի և Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանների, ինչպես նաև մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող միջազգային ՀԿ-ների և լրատվամիջոցների հավաքած տեղեկությունների համաձայն՝ խախտված է ոչ միայն անձի ազատության և անվտանգության իրավունքը (խոսքը, մասնավորապես, առևանգված քաղաքացիական անձանց մասին է), այլև արձանագրված են կյանքի իրավունքի, խոշտանգումների, անմարդկային ու արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի, պատժի արգելքի խախտման բազմաթիվ դեպքեր՝ անգամ հրադադարի ուժի մեջ մտնելուց հետո։

Ի լրումն ՄԻԵԴ ուղղված դիմումների՝ տուժածներն իրավունք ունեն մարդու իրավունքների խախտման վերաբերյալ հաղորդում ներկայացնել Մարդու իրավունքների կոմիտե՝ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագրին կից կամընտրական արձանագրության հիման վրա։ Այդ արձանագրությունը Մարդու իրավունքների կոմիտեին թույլ է տալիս մարդու իրավունքների խախտումները քննել Դաշնագրի շրջանակներում։ Թե՛ խնդրո առարկա իրավունքները և թե՛ որոշումների բովանդակությունը, որը կարելի է ակնկալել Կոմիտեից, ըստ էության, նման են ՄԻԵԴ-ից ակնկալվող որոշումներին։

Թեև վերը թվարկված իրավական ճանապարհները կարևոր են և պետք է լիարժեք իրացվեն, սակայն անհրաժեշտ է նշել, որ շատ ավելի կարևոր է Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիայի (ՌԽՄԿ) ու, թերևս, Ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին միջազգային կոնվենցիայի (Ահաբեկչության ֆինանսավորման մասին կոնվենցիա) շրջանակներում Հայաստանին հասանելի ճանապարհներից օգտվելը։

Այս երկու կոնվենցիաները պետություններին հնարավորություն են ընձեռում իրենց դիմումներին վերաբերող վեճերը հասցեագրել Արդարադատության միջազգային դատարան։

Ինչ վերաբերում է ՌԽՄԿ-ին, Հայաստանն արդեն իսկ անհրաժեշտ առաջին քայլն արել է վարույթ հարուցելու ճանապարհին։ Մասնավորապես՝ նոյեմբերի 13-ին Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարը նամակ է հղել Ադրբեջանի Հանրապետությանը՝ անցած տասնամյակների ընթացքում վերջինիս այն գործողությունների և որդեգրած քաղաքականությունների առնչությամբ, որոնք հանդիսանում են ՌԽՄԿ-ի խախտում։ Այդ գործողություններն ու քաղաքականությունները պարունակում են, ի թիվս այլոց, հակահայկական տրամադրություններ և քարոզչություն, որոնք ռասայական խտրականություն են հրահրում հայերի նկատմամբ, ինչպես նաև հայերի էթնիկ զտման կոչեր։ Այս նամակին հաջորդելու են բանակցություններ կողմերի միջև։ Եթե բանակցությունները ձախողվեն (ինչն այս պարագայում ավելի քան հավանական է), Հայաստանը կկարողանա վեճը հասցեագրել Արդարադատության միջազգային դատարան։ Վեճի ամենակարևոր արդյունքը կլինի Ադրբեջանում ծավալուն հակահայկական պետական քաղաքականության գոյության հանգամանքի ճանաչումը Դատարանի կողմից, ինչը, իր հերթին, հզոր արձանագրումը կլինի այն փաստի, որ հայերի համար անհնարին է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ ապրելը։

Այս փաստին մասնակիորեն անդրադարձել է ՄԻԵԴ-ը՝ Մակուչյանը և Մինասյանը ընդդեմ  Ադրբեջանի և Հունգարիայի գործով վերջերս կայացրած իր վճռում (ընթերցողին ավելի հայտնի է որպես «Սաֆարովի գործ»)։ Սակայն ՄԻԵԴ-ի որոշումը հակահայկական քարոզչությանը լայնորեն չի անդրադարձել և սահմանափակվել է առավելապես գործի կոնկրետ հանգամանքներով։ Ակնկալվում է, որ Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշումը խնդրին ավելի հանգամանալից և համապարփակ կանդրադառնա։ Այն միանշանակ կանդրադառնա նաև Ադրբեջանի կողմից ռասայական խտրականության հիմնարար արգելքի խախտմանը։ Կարևոր է նշել, որ արգելքն արձանագրված է միջազգային իրավունքի իմպերատիվ նորմերով։ Որպես հետևանք՝ Ադրբեջանի կողմից այդպիսի խախտումների արձանագրումը Դատարանի կողմից իրական իրավական փաստարկ կլինի Արցախի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու Ադրբեջանի ցանկացած պահանջի դեմ։ Այլ կերպ ասած՝ այն կփակի Արցախի կարգավիճակի հարցը։

Անդրադառնալով Ահաբեկչության ֆինանսավորման մասին կոնվենցիային՝ նշենք, որ այն միանշանակ արգելում է զինված հակամարտության պայմաններում քաղաքացիական բնակչության, մարտական գործողություններին չմասնակցող որևէ անձի մահվան կամ լուրջ մարմնական վիրավորման հանգեցնող գործողությունների ինքնակամ ֆինանսավորումը, երբ այդպիսի գործողության նպատակը, իր բնույթով կամ համատեքստով, բնակչությանն ահաբեկելը կամ կառավարությանը որևէ գործողություն պարտադրելն է։

Այսօր ավելի քան փաստված է, որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան Արցախի դեմ պատերազմում լայնորեն օգտագործել են ջիհադական վարձկանների, որոնք վճարվել են ոչ միայն հարձակումների դիմաց (որոնցից առնվազն մի քանիսը թիրախավորել են քաղաքացիական բնակչությանը), այլև պարգևավճար ստացել էթնիկ հայերին գլխատելու համար։ Նման գործողությունների բնույթն ինքնին ենթադրում է ահաբեկում և Արցախի ու Հայաստանի կառավարություններին զիջումների գնալու պարտադրանք։ Այսպիսով, լուրջ հիմքեր կան պնդելու, որ թե՛ Թուրքիան և թե՛ Ադրբեջանը խախտել են Ահաբեկչության ֆինանսավորման մասին կոնվենցիան։

Ինչպես ՌԽՄԿ-ի պարագայում, այստեղ ևս հնարավոր է հայց ներկայացնել Արդարադատության միջազգային դատարան (կրկին՝ նախ բանակցություններից, ապա վեճն արբիտրաժի միջոցով լուծելուց հետո)։ Ելնելով նրանից, որ նույն վարձկաններին այժմ բնակեցնում են Ադրբեջանի կողմից գրավված արցախյան տարածքներում, Ադրբեջանի և Թուրքիայի դեմ հնարավոր դատավճիռը կարևոր է լինելու ոչ միայն արդեն իսկ գործած իրավախախտումների առնչությամբ, այն կարող է օգտագործվել նրանց նկատմամբ շարունակական խախտումների համար պատժամիջոցներ նախատեսելու և ընդհանրապես Ադրբեջանի կողմից Արցախի առանձին շրջանների շարունակական օկուպացիայի դեմ միջազգային ճնշումն ավելացնելու համար։

Եվ վերջում. ոչ իրավաբանները հաճախ հարց են տալիս, թե արդյոք իրատեսական է հայերի նկատմամբ միջազգային հանցագործություններ հրահրողների քրեական պատասխանատվությունը։ Ցավոք, այս առնչությամբ միակ իրատեսական մեխանիզմը քրեական հետապնդումն է տեղական մակարդակում (այսինքն՝ Հայաստանում), ինչն արդեն իսկ արվում է, և ապա ենթադրյալ բռնարարների շարժի հետևողական մշտադիտարկումը՝ երրորդ երկրներից նրանց արտահանձնման յուրաքանչյուր հնարավորությունն օգտագործելու կամ երրորդ երկրներում նրանց նկատմամբ քրեական հետապնդում ապահովելու համար (այսօր ավելի ու ավելի շատ պետություններ են նախատեսում միջազգային հանցագործությունների քրեական հետապնդում, եթե կասկածյալը գտնվում է իրենց տարածքում)։

Կարևոր է արձանագրել, որ այս ջանքերը չեն կարող արդյունավետ լինել նախագահների և բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաների նկատմամբ, քանի որ նրանք, միջազգային իրավունքի համաձայն, անձեռնմխելի են անգամ միջազգային հանցագործությունների քրեական հետապնդման պարագայում։ Այդուհանդերձ, միջազգային քրեական դատարանում հնարավոր քրեական պատասխանատվության կանչվելն ամբողջությամբ անհնարին չէ, թեև պետք է հաշվի առնել, որ ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ էլ Ադրբեջանը չեն վավերացրել Միջազգային քրեական դատարանի կանոնադրությունը, ուստի դա կարող է տեղի ունենալ միայն ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի ուղղորդմամբ (այսինքն՝ Անվտանգության Խորհրդի՝ քրեական հետապնդում պահանջելու մասին որոշմամբ)։ Գործնականում ԱԽ-ում չափազանց դժվար է լինելու նման որոշման համար անհրաժեշտ թվով ձայներ ապահովելը, էլ չասած, որ ԱԽ մշտական անդամները (ԱՄՆ, ՄԹ, Ռուսաստան, Չինաստան և Ֆրանսիա), չի բացառվում, որ կկիրառեն վետոյի իրենց իրավունքը՝ որոշումը կասեցնելու համար։