Փոխել Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների հարացույցը

Read in English

Changing the Paradigm in Armenia-Diaspora Relations

Պետականակենտրոնության գաղափարը

Ազգային պետությունները, որոնք մեծ սփյուռք ունեն, բախվում են երկու տարբեր խմբերի համար պատասխանատվություն ստանձնելու խնդրին՝ քաղաքացիներ, որոնք ապրում են այդ պետության տարածքում, և հայրենակիցներ, որոնք բնակվում են սփյուռքում: Հայերի դեպքում, իրավական առումով, ազգությամբ հայերը համարվում են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի. միևնույն ժամանակ, սփյուռքահայը ևս համարվում է հայ, նույնիսկ եթե նա չի բնակվում պետության միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում: Սփյուռք ունեցող պետությունները, հետևաբար, պետք է ունենան իրավական ու ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ և համապատասխան ենթակառուցվածքներ թե՛ քաղաքացիներին և թե՛ սփյուռքի ներկայացուցիչներին պատսպարելու համար [1]։ Պատասխանատվությունը, որը դրված է ծագման (մայր) պետության կամ հայրենիքի վրա [2], ենթադրում է հայրենիք-սփյուռք հարաբերություններ, որոնք հիմնվում են պետականակենտրոնության վրա: Մասնավորապես, մայր պետությունն այն հիմքն է, որի վրա կառուցվում են իրավական և վարչական ինստիտուտները՝ համատեղելով դրանք ողջ ազգի շահերի հետ։ Քանի որ սփյուռքը պետականություն չի ենթադրում, այն պետք է հենվի պետության վրա՝ ձևավորելու համար ինստիտուտներ և կառույցներ, որոնք կխթանեն և կամրապնդեն հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները: Անկախ ներուժից, ռեսուրսներից, կազմակերպչական արդյունավետությունից՝ ինստիտուտներ ձևավորելու կամ ենթակառուցվածքներ ստեղծելու տեսանկյունից սփյուռքը չի կարող գործել պետության նման։

Այս համատեքստում հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները պետք է հիմնվեն պետականակենտրոն մոտեցման վրա. մայր պետությունը, սփյուռքի հետ համատեղ, պետք է ներպետական իրավական և վարչական ինստիտուտներ ու անդրազգային ենթակառուցվածքներ ստեղծի, որոնք կշաղկապեն ու կկարգավորեն հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները: Հայկական պետության պարագայում սա միշտ բացթողում է եղել սփյուռքի հետ հարաբերություններում. Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները զարգանում են ոչ այնքան ինստիտուցիոնալ և պետության կողմից ֆինանսավորվող ենթակառուցվածքների հենքով, որքան պարզ փոխգործակցությամբ, որի բեռի մեծ մասը սփյուռքահայ համայնքների կամ մշակութային-բարեգործական կազմակերպությունների վրա է: Ինստիտուտներ և անդրազգային ենթակառուցվածքներ ձևավորելու գործընթացում հայկական պետության հարաբերական բացակայությունը սահմանափակում է սփյուռքի ռեսուրսներն օգտագործելու պետության հնարավորությունը և խոչընդոտում է հայկական պետության շահերն առաջ մղելու սփյուռքի ցանկությանը: Իսկ եթե շատ ավելի բաց, ապա Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները կարելի է բնութագրել որպես հայաստանյան հասարակության և սփյուռքի հարաբերություններ. հայկական պետությունը, որպես կանոն, անտեսել է սփյուռքը: Հայկական պետությունը պետք է վերադառնա Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններ, շատ ավելի տեսանելի դառնա այդ հարաբերություններում։

Հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների պետականակենտրոն զարգացումը թույլ է տալիս լուծել երկու խոշոր խնդիր, որոնք բնորոշ են նաև Հայաստանի և սփյուռքահայ համայնքների հարաբերություններին: Առաջին խնդիրը կառուցվածքային, ինստիտուցիոնալ և պետականակենտրոն է: Երկրորդը գաղափարական է ու անդրազգային, և պահանջում է հայկական պետության ակտիվ միջամտությունը։ Երկու համատեքստում էլ, հետևաբար, լուծումները պահանջում են Հայաստանի Հանրապետության ակտիվ և կառուցողական մասնակցությունը:

Առաջին խնդիրը սփյուռքի և հայրենիքի շահերի ու տեսակետների անհամապատասխանությունն է, ինչի պատճառով խոր անջրպետ է ձևավորվել սփյուռքի ցանկությունների և Հայաստանի կարիքների միջև: Երկրորդ խնդիրն առնչվում է մայր պետության ուղղորդող դերին (կամ դրա բացակայությանը), որն այնքան անհրաժեշտ է հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների բարելավման համար: Սփյուռքի վիթխարի ազգայնականության և հայկական պետության հարաբերական պասիվության միջև կոնցեպտուալ խզումը հայ ժողովրդի համար երկու տարբեր հարացույցների ձևավորման է հանգեցրել՝ սփյուռքահայ ազգայնականության և հայաստանյան հայրենասիրության:

Հայկականությանը սփյուռքի նվիրվածությունն ու հայկական աշխարհի հայաստանյան տեսլականը իրականում աշխարհայացքային տարբերություններ են. սփյուռքն ազգասեր է, Հայաստանը՝ հայրենասեր: Ազգայնականությունը հավատարմություն ու նվիրում է ազգին, մասնավորապես՝ հայ ինքնությանը: Հայրենասիրությունը, ի տարբերություն ազգայնականության, վերացական չէ, այն պրագմատիկ է ու կոնկրետ՝ նվիրում երկրին կամ պետությանը՝ Հայաստանի Հանրապետությանը: Այս երկու կոնցեպտները մշտապես փոխկապակցված են եղել, որը փակուղու մեջ է դրել տեսաբաններին. ինչպե՞ս կարող է սփյուռքը, իր խիստ ազգայնականությամբ ու մեկ դար տևած հաստատակամությամբ, այդքան կապված կամ նվիրված չլինել Հայաստանի Հանրապետությանը, որքան կարելի էր ակնկալել: Պատասխանը հարացույցների խզման մեջ է. երկու աշխարհայացքների արանքում սփյուռքի ազգայնականությունը համահունչ չէ հայրենասիրության մասին պատկերացումներին: Կամ, այլ կերպ ասած, ազգայնականության սփյուռքի ընկալման մեջ պետությունը չկա [3]: Պետության նման բացառումը հանգեցրել է թե՛ գաղափարական դժվարությունների, թե’ անդրազգային ենթակառուցվածքների զարգացման սահմանափակումների: Հայկական պետության անմասնակից կարգավիճակը, հետևաբար, այլևս տրամաբանական չէ, եթե հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները զարգանում ու ամրապնդվում են: Ահա թե ինչու Հայաստանի և սփյուռքի հարաբերությունները պետք է անցում կատարեն պետականակենտրոն մոդելի:

Հայաստան-Սփյուռք համագործակցությունը և սփյուռքն ինքնին ամրապնդելու համար սփյուռքի ազգայնականությունը պետք է վերածվի հայրենասիրության անդրազգային ձևի: Սա հենց այն է, ինչ արել է Իսրայելը. հրեան սփյուռքում հայտնի է ինչպես Իսրայել պետության հանդեպ իր նվիրումով, այնպես էլ իր հրեական ինքնությամբ: Հայկական աշխարհի տեսլականով հնարավոր չի եղել հասնել սրան: Սփյուռքահայը հայտնի է ոչ այնքան Հայաստանին իր նվիրումով, որքան իր հայկական ինքնությամբ: Շատերի համար Հայաստանի Հանրապետությունը երկրորդական է կամ զուտ արտաքին գործոն. հայկական պետությունը չի ընկալվում որպես սփյուռքի հայկական ինքնության անբաժան մաս: Սփյուռքը չի ընկալում, որ հայկական պետությանը հավատարմության կամ նվիրման գաղափարը կապված է հայկականության հետ: Եվ եթե անդրազգային հրեականությունը պետականակենտրոն է, ապա անդրազգային հայկականությունը ինքնութենակենտրոն է. հայկական պետությունն այս փոխդասավորության մաս չէ: Այս համատեքստում ակնհայտ է, որ պետականակենտրոնությունը կարևոր է ոչ միայն ինստիտուտներ և ենթակառուցվածքներ ձևավորելու առումով, այն նույնքան կարևոր է գաղափարական սկզբունքներով (գաղափարներ, արժեքներ, նորմեր) առաջնորդվելու, այդպիսիք ձևակերպելու և վերարտադրելու համար:

Պաշտոնական ինստիտուտների տրամաբանությունը

Սփյուռքի հետ հարաբերությունները բարելավելու և դրանք զարգացնելու համար մայր պետությունները ձևավորել են պաշտոնական ինստիտուտներ և կառույցներ, գործարկել գաղափարական, մշակութային և ինստիտուցիոնալ մի շարք մեխանիզմներ և ստեղծել անդրազգային ենթակառուցվածքներ. ենթակառուցվածքներ, որոնք նպաստում են հայրենիք-սփյուռք փոխկապակցմանը, համագործակցությանն ու ռեսուրսների փոխադարձ օգտագործմանը: Մայր պետությունում ձևավորված առավել նշանակալի ինստիտուտները իշխանության գործադիր կամ օրենսդիր օղակներում գործող պաշտոնական կառույցներն են, որոնք նախատեսված են սփյուռքի հետ հարաբերությունները բարելավելու և դրանք ինստիտուցիոնացնելու համար [4]: ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների մոտ 40%-ն ունի սփյուռքի պետականակենտրոն ինստիտուտներ. վերջին օրինակները Եթովպիայի սփյուռքի համակարգման մարմինն է, Լեհաստանի սփյուռքի հարցերի մարմինը, Լատվիայի սփյուռքի ծրագիրը, Ինդոնեզիայի սփյուռքի մարմինը, Հայիթիի սփյուռքի հարցերի գրասենյակը, Բոսնիայի և Հերցեգովինայի սփյուռքի մարմինը, Նիգերիայի սփյուռքի հարցերի կոմիտեն, Հունգարիայի սփյուռքի խորհուրդն ու Հայաստանի Սփյուռքի գործերի գլխավոր հանձնակատարի գրասենյակը: Այլ կերպ ասած՝ գոյություն ունի ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների և կառուցվածքային մոդելների լայն ընտրանի, որը ոչ միայ թույլ է տալիս հայրենիքին օգտվել սփյուռքի ռեսուրսներից, այլև ներդաշնակեցնում է սփյուռքի նպատակներն ու շահերը հայրենիքի հետ: Ի լրումն պետական կառույցների՝ գոյություն ունի ոչ կառավարական, կեղծ պետական կամ անդրազգային բարեգործական և կրոնական կազմակերպությունների լայն շրջանակ, որոնք համակարգում են հայրենիք-սփյուռք կապերը, բայց դա անում են հատուկ կամ ոչ ֆորմալ մեխանիզմների միջոցով [5]։ Թեև այս նպատակի համար ստեղծված ոչ ֆորմալ կառույցներն օգտակար են և որոշակի ազդեցություն ունեն սփյուռքում, դրանք թույլ չեն տալիս ապահովել արդյունավետության նույն մակարդակը, ինչ համակարգված վարչական ինստիտուտները [6]։

Դրույթը, որ սփյուռքի հետ հարաբերությունները կամ սփյուռքի ինքնության ձևավորումը պետք է լինի պետականակենտրոն, իր հիմքում չորս գործոն ունի։ Առաջին. սփյուռքի հաստատություններն անդրազգայնացնում են ներքին քաղաքականությունը՝ տարածելով այն ազգային սահմաններից դուրս: Սա թույլ է տալիս մայր պետությանն ընդլայնել իշխանության աշխարհագրությունը՝ որպես հայրենիքի մաս իմաստավորելով նաև սփյուռքը, որը ֆիզիկապես հայրենիքի մաս չէ [7]: Ընդ որում, Հայաստանի կամ բարդ աշխարհաքաղաքական պայմաններում հայտնված փոքր պետությունների դեպքում սա «սեփական կշիռն ավելացնելու» հնարավորություն է: Երկրորդ. սփյուռքի ինստիտուտները կոնցեպտուալ և գաղափարական կոնստրուկտներ են ստեղծում, որոնք ունակ են «աշխարհագրորեն վերաձևել պետությունները». վերջիններն այլևս ներփակված չեն իրենց սահմաններում [8]։ Պետականակենտրոն սփյուռքի ինստիտուտներն ունակ են զարգացնել և առաջ մղել «հայկական միասնության» գաղափարը. ձգտում, որը հետևողականորեն կարող է կյանքի կոչվել միայն պետական մարմինների կողմից: Երրորդ. սփյուռքի հաստատությունները սկսում են սփյուռքն ընկալել որպես հայրենիքի մաս և շարունակություն [9]: Երկքաղաքացիություն շնորհելու, ընտրական իրավունք կամ օրենսդիր մարմնում ներկայացվածության որևէ ձև նախատեսելու միջոցով սփյուռքի պաշտոնական ու իրավական ճանաչումը [10] սփյուռքահայերի ինքնությունն ու հայրենիքի հանդեպ նրանց պարտականությունները ինտեգրելու օրինակ է: Չորրորդ. սփյուռքի համայնքները, որոնք կրճատվում են կամ ի վիճակի չեն այլևս վերարտադրվել, մշակութային կենսունակության հարցում հենվում են հայրենիքի վրա, ինչն ինստիտուցիոնալացվում և սփյուռքի հաստատությունների միջոցով [11]: Հայաստանի դեպքում սփյուռքի կայունությունը կախված է հայրենիքից, ինչը սփյուռքի հարցերով պետական կառույցների համար ռեսուրսների ընդլայնում և վերաբաշխում է պահանջում:

Երեք ոլորտների տրամաբանությունը

Ռազմավարական կապեր

Ռազմավարական հարաբերությունների ոլորտը ենթադրում է մայր պետության ջանքեր սփյուռքի ռեսուրսները հայրենիքի շահերի ամրապնդմանն ու առաջմղմանը ծառայեցնելու համար։ Ռազմավարական կապերը նախ և առաջ պրագմատիկ են, պայմանավորված են ռեսուրսներով, դրանց արդյունքները շոշափելի են և չափելի։ Կոնցեպտուալ առումով սա անվանվում է «ամրակցել սփյուռքը». այն հստակ ի ցույց է դնում սփյուռքի ռեսուրսներից օգտվելու և դրանց վրա հենվելու հայրենիքի ձգտումը, որը կյանքի է կոչվում սփյուռքի ռեսուրսներն իրեն «ամրացնելով»: Մեխանիզմների թվում սփյուռքի ներդրումներն են, ֆինանսական փոխանցումները կամ «արմատների կանչով» զբոսաշրջությունը [12]: Հայաստանի դեպքում «ամրակցման» ավանդական մեխանիզմները երեքն են եղել՝ տնտեսական ու մարդկային կապիտալ և լոբբինգ (քաղաքական ռեսուրսներ): Այս ռեսուրսները որոշիչ նշանակություն են ունեցել Հայաստանի տնտեսության համար, որը հենվել է սփյուռքից ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների և, ինչն ավելի էական է, դրամական փոխանցումների և բարեգործական նվիրատվությունների վրա: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մայր պետություններում գործող սփյուռքի հաստատությունները կարող են կազմակերպել կամ պարտադրել սփյուռքի համայնքներին ներդրումներ [13], փոխանցումներ [14] ու նվիրատվություններ կատարել կամ ճանապարհորդել հայրենիք՝ հատկապես ճգնաժամերի ժամանակ:

Սփյուռքի հսկայական մարդկային կապիտալն օգտագործելը հայկական պետության ռազմավարական աշխարհայացքի կարևոր բաղադրիչ է սփյուռքի հետ իր հարաբերություններում: Նկատի ունենալով սփյուռքահայ մասնագետների ներդրումը զարգացած երկրների տնտեսություններում՝ մարդկային այս կապիտալը վճռական նշանակություն կարող է ունենալ Հայաստանի տնտեսության տարբեր ճյուղերի զարգացման համար: Ռազմավարական հարաբերությունների հիմնական նպատակը, այսպիսով, մասնագիտական և գիտական ցանցեր ստեղծելն է՝ հայրենիքին փորձ, տեխնոլոգիաներ, հետազոտական գիտելիք ու հմտություններ փոխանցելու համար [15]: Սփյուռքի մարդկային կապիտալի օգտագործման տնտեսական արդյունավետությունը շատ ավելի մեծ է, քան զրոյից տեխնոլոգիաներ կամ զարգացման ծրագրերի մշակելը [16]:

Ռազմավարական մոտեցման մյուս կարևոր բաղադրիչը երկրից «ուղեղների արտահոսքի» [17] դադարեցումն է, կամ, ավելի ճիշտ, «ուղեղների վերադարձի» նախաձեռնումը՝ բարձրագույն կրթությամբ պրոֆեսիոնալների ներհոսքը խթանելու միջոցով [18]: Այս մոտեցման կարևոր բաղադրիչը սփյուռքի քարտեզավորումն է ու մասնագետների, փորձագետների գրանցամատյան ստեղծելը։ Ավելի լայն առումով սա թույլ կտա գործի դնել մարդկային կապիտալը «ուղեղների վերադարձն» արագացնելու համար [19]։

Ինչ վերաբերում է քաղաքական ռեսուրսին, հայկական սփյուռքը հիմնաքարային դեր է ունեցել ոչ միայն Հայ դատի, այլև հայկական պետության ռազմավարական և քաղաքական շահերի առաջմղման գործում: Համաշխարհային հայկական լոբբին ոչ միայն կարևոր գործիք է այս հարցում, այն պակաս ռիսկային է ու նաև տնտեսապես արդյունավետ: Հայկական պետությանը հաջողվում է տնտեսել իր արտաքին քաղաքական ռեսուրսները՝ օգտագործել սփյուռքի լոբբիստական/քաղաքական հնարավորությունները և այդ կերպ համադրել Հայաստանի քաղաքական շահերը սփյուռքի համայնքների շահերի հետ [20]: Այս ջանքերի ռազմավարական հաջողությունը, սակայն, բավական սահմանափակ է, քանի որ հայկական պետությունը սփյուռքի լոբբիստական կառույցները համակարգելու կամ նրանց տրամադրության տակ ռեսուրսներ դնելու առումով նվազագույնից էլ պակաս ջանքեր է գործադրել: Հայկական լոբբին թերևս ամենաքիչ դիտարկված ոլորտն է սփյուռքի ռեսուրսների օգտագործման համատեքստում։ Ի տարբերություն հրեական կամ հունական լոբբինգի՝ հայկական լոբբինգը ինչպես հայկական սփյուռքի, այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետության շահերի առաջմղման հարցում գործել է առավելապես ըստ իր հայեցողության և շնորհիվ սփյուռքի համայնքների: Հայկական պետության հարաբերական բացակայությունն այս գործընթացում և այն լուռ ենթադրությունը, որ սփյուռքի լոբբիստական կազմակերպությունները պետք է կրեն այդ բեռը, լրջորեն սահմանափակել են հայկական լոբբինգի ներուժը: Հայկական սփյուռքին հաջողվել է հաստատություններ ձևավորել, որոնք, սակայն, չեն կապեր չեն հաստատել հայաստանյան պետական կառույցների հետ կամ չեն կամրջվել դրանց: Հայկական պետությունը բարեխղճորեն չի աշխատել ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ և անդրազգային ենթակառուցվածքներ ձևավորելու ուղղությամբ, ինչը կհանգեցներ նման կապին կամ հնարավոր սինթեզի:

Մշակութային կապեր

Մշակութային կապերն իրականում քաղաքակրթական մոտեցումներ են, որոնք ներառում են պատմության, ինքնության, կրթության, գեղարվեստական, ինտելեկտուալ, մշակութային բոլոր այն բնագավառները, որոնք այս կամ այն կերպ առնչվում են հայկականության գաղափարին: Հայկական պետության և սփյուռքի միջև մշակութային հարաբերություններն այն հիմքն են, որի վրա կառուցվում են ռազմավարական հարաբերությունները: Մշակութային հարաբերությունները որոշվում են գաղափարական սկզբունքներով, պատմության և ինքնության միասնական ընկալմամբ և հայկականության կապով, որը սփյուռքը կապում է հայրենիքին։ Նկատի ունենալով մշակույթի վերարտադրության իր սահմանափակ հնարավորությունները (իսկ որոշ դեպքերում՝ անկարողությունը)՝ սփյուռքն իր հայկական ինքնությունը պահպանում է հայրենիքի օգնությամբ: Մշակութային կապերն այս իմաստով չափազանց կարևոր են հայրենիքի համար, սա գաղափարական այն հենքն է, որի օգնությամբ կարելի է օգտագործել սփյուռքի ռազմավարական ռեսուրսները և հենվել դրանց վրա:

Եթե հայկական պետական ինստիտուտները շատ ավելի ակտիվ լինեին մշակութային ոլորտում, փոխգործակցությունն ակնհայտորեն ավելի լայն կլիներ։ Մշակութային հարաբերությունները, ընդհանուր առմամբ, բավարար ինստիտուցիոնալացված չեն, թեև, միևնույն ժամանակ, հայկական կրթական և մշակութային հաստատությունները հասանելի են եղել սփյուռքի կազմակերպությունների համար և աջակցություն տրամադրել նրանց: Այս գործակցությունը, սակայն, հիմնականում ժամանակավոր բնույթ է կրել և կախված է եղել սփյուռքի կազմակերպությունների կարիքներից: Գոյություն չունեն պաշտոնական, անդրազգային ենթակառուցվածքներ կամ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ, որոնք համակարգված և շարունակական աջակցություն են ցուցաբերում և ուղղորդում են հայրենիք-սփյուռք մշակութային հարաբերությունները:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մայր պետության՝ սփյուռքի հարցերով զարգացած հաստատությունները կարող են որոշիչ դեր ունենալ մշակութային հարաբերությունների խթանման և հայրենիքում սփյուռքի շահերն ամրապնդելու գործում: Սփյուռքի հետ համագործակցության Սերբիայի գրասենյակը, օրինակ, որդեգրել է սերբ ժողովրդի հոգևոր, ազգային ու մշակութային ինքնությունը սփյուռքում պահպանելու և զարգացնելու քաղաքականություն [21]: Ինստիտուցիոնալ առումով այս ամենը կազմակերպում է Սփյուռքի խորհրդարանը, որը վարչական և ներկայացուցչական գործառույթներ ունի։ Սփյուռքի հարցերով Սոմալիի գրասենյակը պետական տարատեսակ նախագծեր է իրականացնում, որոնք խրախուսում ու ընդլայնում են սփյուռքի մասնակցությունը պետականաշինության գործում [22]: «Մշակույթը ներառող» այսպիսի մոդելների նպատակը հայրենադարձությունը խրախուսելն ու հայրենակիցներին պատսպարելն է [23]։ Ամրապնդելով մշակութային կապերը, մշակութային մերձավորության միջոցով «գրավելով» սփյուռքի ներկայացուցիչներին ու նրանց հնարավորություն տալով ներդրում ունենալ և մասնակցել պետականաշինության գործին՝ մշակութային կապի մոդելները ձգտում են հայրենադարձությունն ավելի գրավիչ դարձնել սփյուռքի համար: Պարզ ասած՝ հայրենիքը սփյուռքին առաջարկում է մշակութային կապիտալ:

Կառավարման մարմիններ

Կառավարման մարմինների համակարգը սերտորեն առնչվում է ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներին և պաշտոնական ենթակառուցվածքներին, որոնք աջակցում, ուղղորդում և կառավարում են տնտեսական, մշակութային ու քաղաքական հարաբերությունները հայրենիքի ու սփյուռքի միջև [24]: Կառավարման մարմինները կարող են լինել ինչպես հատուկ, այնպես էլ ամբողջությամբ ֆորմալ։ Այդուհանդերձ, երկարաժամկետ ու կայուն զարգացման տեսանկյունից նախընտրելի է, որ դրանք կառուցվեն որպես ֆորմալ ինստիտուտներ, որոնք հաստատված են հայրենիքում և ծառայում են սփյուռքում հայրենիքի շահերի առաջմղմանն ու դրանց փոխհամաձայնեցմանը: Կառավարող մարմինների համակարգը կարող է ներառել ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներից (տնտեսական ներդրումներ, հայրենադարձություն, կրթական ծրագրեր, քաղաքական/լոբբիստական գործունեության համակարգում, սփյուռքի խորհրդատվական մարմիններ) մինչև ցանկացած ենթակառուցվածք, որը հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների ինստիտուցիոնալացման և ամրապնդման նպատակով իրավական առումով ճանաչված է հայրենիքում։

Սփյուռքի կառավարումը չափազանց կարևոր հասկացություն է, որովհետև սփյուռքներն այլևս չեն ընկալվում որպես այլ պետություններում բնակվող «կայուն սոցիալական խմբեր»: Ավելին, սփյուռքները, հատկապես այսօր, դիտարկվում են «ընտրատարածքների ձևավորման» տրամաբանությամբ և կոչված են համախմբելու սփյուռքի քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և մշակութային ներուժը՝ հայրենիքին դրանք ինտեգրելու նպատակով [25]։ Սփյուռքի ներկայացուցիչը հայրենիքի տեսանկյունից ընտրող է կամ հավանական ընտրող, որի վստահության քվեն պետք է շահել։ Նման մոտեցմամբ սփյուռքի հասանելիությունը մայր պետության համար սոսկ հերթական ընտրատարածք ձևավորելու խնդիր է։ Նման ընտրատարածքներն ամբողջացվում են «պետության ղեկավարության ներքո անդրազգայնականության» գաղափարով [26], որը ենթադրում է, որ ներքին քաղաքականությունն արձագանք է գտնում նաև մայր պետության սահմաններից դուրս՝ ներառելով ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս բնակվողներին [27]:

Հայաստանի պարագայում անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկու հանգամանք: Առաջին. թավշյա հեղափոխությանը նախորդած կառավարությունները բավարար վճռական չեն եղել սփյուռքում ընտրատարածքներ ձևավորելու գործում, քանի որ հիմնական նպատակը «ամրակցումն» է եղել և ոչ թե «ներգրավումը» կամ «պետության կողմից ղեկավարվող անդրազգայնականությունը»: Թավշյա հեղափոխությունից հետո իշխանությունները փորձում են շրջել գործընթացը։ Չնայած այս փուլում քաղաքականությունը դեռ հստակ չէ, սակայն ուրվագծվում է ընդհանուր տեսլականը՝ կառավարությունը պատրաստակամ սփյուռքահայերին դիտարկում է որպես իր ընտրազանգված: Երկրորդ. թեև ընտրատարածքների ձևավորման գործընթացն արագացել է, Հայաստանի կառավարությանը դեռևս չի հաջողվում կյանքի կոչել պետության կողմից ղեկավարվող անդրազգայնականությունը: Հենց այստեղ է, որ սփյուռքի կառավարման [28] մարմինների խթանումը թույլ կտար արագացնել գործընթացը։ Ընտրական տարածքների ձևավորման և պետականակենտրոն սփյուռքի կառավարման մարմինների արանքում Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները կարող են ավելի ու ավելի համաձայնեցված դառնալ։ Նման բան չի եղել 1991-ից ի վեր. չնայած հայկական սփյուռքի անդրազգային լինելուն՝ այն չի ներառվել պետության կողմից ղեկավարվող անդրազգայնականության մեջ. հայկական պետությունն ուղղակի բացակայել է ողջ այս ընթացքում։ Ու եթե սփյուռքահայը հայության ներկայացուցիչ է ընկալվել, նա մաս չի կազմել հայկական պետության:

Այսպիսով, սփյուռքում ընտրատարածքների և սփյուռքի պետականակենտրոն մարմինների ձևավորման միջոցով Հայաստանը կարող է ինչպես իրավունքներ տալ սփյուռքի իր ընտրողներին, այնպես էլ ապահովել անդրազգայնականության մեխանիզմներ կառավարության ղեկավարության ներքո:

Պետական և անդրազգային կառավարում

Ամենաբարդ հարցը, որը վերաբերում է ինքնին կառավարման գաղափարին և մասնավորապես՝ ինստիտուցիոնալ արդյունավետությանը, մեխանիզմների կիրարկումն է. ինչպե՞ս կարող է հայկական պետությունը, առանց սփյուռքում համապատասխան իրավասությունների կամ իրավական լիազորությունների, արդյունավետ կառավարել կամ կյանքի կոչել սփյուռքի հարցերով իր կառույցների քաղաքականությունը: Սա, ըստ էության, բարդ հարց է, քանի որ շոշափում է ինչպես սփյուռքի ներհամայնքային, այնպես էլ անդրազգային միասնության խնդիրը։ Միանգամայն ակնհայտ է, որ նման կառույցները պարզապես անիմաստ կլինեն, եթե իրավական առումով լիազորություններ չունենան: Պարզ ասած՝ հայաստանյան կառավարությունը չի կարող ստիպել կամ պահանջել, որ որևէ մեկը կամ որևէ կազմակերպություն սփյուռքում անի այն, ինչ հրաժարվում է անել: Ինչպե՞ս լուծել կոլեկտիվ քայլերի խնդիրը, ի՞նչ կարող են առաջարկել Հայաստանի իշխանությունները, որը թույլ կտա եթե ոչ ամբողջությամբ լուծել, ապա գոնե մեղմել այս խնդիրը: Առաջարկների շարքում կարող են լինել պետական կառավարման և Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններում «անդրազգային պետականության» [29] գաղափարները:

Հայրենիք-սփյուռք հարաբերություններում պետականությունը սահմանվում է այնպես, որպեսզի թույլ տա կառավարել առանց «հարկադրանքի» գործիքի: Համաձայն այս տեսության՝ պետական քաղաքականությունն ու կառույցները գերիշխող բնույթ ունեն ոչ այնքան հարկադրանքի, որքան կառավարվողների համաձայնության և ինքնակարգավորման շնորհիվ: Հիմնական գաղափարն այն է, որ հայկական պետությունը վարում է իր սփյուռքի շահերին աջակցող քաղաքականությունը։ Սփյուռքը ներառելով որպես շահագրգիռ կողմ՝ պետությունը հետևողականորեն ընդլայնում է բոլոր շահառուների հնարավորությունները, զարգացնում այդ թվում և «ինքնակառավարման» քաղաքականությունը, ձևավորում և գործարկում անդրազգային կառույցներ։ Այս կերպ, պետական կառավարման կարևորագույն բաղադրիչ է դառնում ոչ թե հարկադրանքը, այլ, ավելի շուտ, շահագրգիռ կողմերին աջակցությունը. սփյուռքը շահագրգռված է ղեկավարվել մայր պետության քաղաքականությամբ:

Ընդունելով, որ մայր պետությունը չի կարող գործել հարկադրանքի շրջանակում, պետականակենտրոն մոտեցումը ենթադրում է, որ անդրազգային քաղաքականության տարածումն առաջվա պես կախված է սփյուռքյան խմբերից, որոնք ինքնորոշվում են որպես հայրենիքին հավատարիմ, ինքնակարգավորվող մարմիններ: Այսպիսի կառավարումը ենթադրում է ուղղորդող գաղափարներ, որոնք թույլ են տալիս ձևավորել ու կառավարել սփյուռքի ինքնությունը, իսկ պետականակենտրոն ինքնության ձևավորման այս գործընթացում սփյուռքի կառույցների ու հաստատությունների ներգրավումն ամրապնդում է մայր պետության՝ անդրազգային կառավարման կարողությունը: Անդրազգային կառավարումը, այսպիսով, ենթադրում է «տարածության կառավարում» [30], և ներառում է «կառավարության ջանքերը, որոնք ուղղված են սփյուռքի ստեղծմանն ու վերահսկմանը, ազգային ինքնության համախմբմանն ու սփյուռքի համայնքների և հայրենիքի միջև հարաբերությունների ինստիտուցիոնալացմանը» [31]։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ «քաղաքական-տնտեսական հիմքը» և «պետական քաղաքականության անդրազգայնացումը» լավագույնս են բյուրեղանում և իրագործվում «պետականության կառույցի» միջոցով [32]: Բացի այդ, մայր պետության տարանցիկ լիազորությունները [33] որոշիչ նշանակություն ունեն սփյուռքի կառավարման այն ձևերի համար, որոնք ենթադրում են տնտեսական և քաղաքական հստակ առաջնորդում [34]: Անդրազգային նման պետական կառավարումը, սակայն, ենթադրում է երկու կարևոր հանգամանք. 1) ներառման վերտարածքային պրակտիկա (ապատեղայնացում) և 2) մայր պետության հարաբերականորեն ազատական, ժողովրդավարացող բնույթ: Պետական կառավարման այս գաղափարը նաև անվանում են «կարգապահական պետական կառավարում», որը կենտրոնանում է բնակչության աճի, հայրենադարձության խրախուսման ու մշակութային կապերի շուրջ և միտված է «արթնացնելու ազգային գիտակցությունն ու նպաստելու վերադարձին» [35]։ Մայր պետությունները, որոնք ապատեղայնացնում են ընտրողներին (այսինքն՝ չեն սահմանափակվում միայն պետական սահմաններով), ներառական են և հիմնվում են անդրազգային կառավարման այս կամ այն եղանակի վրա։ Ավելին, հայրենիքի ազատական կամ ազատականացող ընթացքը վճռորոշ նշանակություն ունի. սփյուռքի ընտրողներն ավելի շուտ կհամաձայնեն լիբերալ-ժողովրդավարական քան ոչ լիբերալ կառավարման։ Նկատի առնելով այս ամենը, ինչպես նաև Հայաստանի հաջողությունները ժողովրդավարացման, ներքին ազատականացման, ինչպես նաև ապատարածքային ներառականության ուղղություններով, հետհեղափոխական իշխանությունների անդրազգային կառավարման կարողությունը բավական ամուր է: Այսինքն՝ կան անհրաժեշտ բոլոր նախապայմանները անդրազգային կառույցներ ձևավորելու, պետական քաղաքականությունը երկրի սահմաններից դուրս տարածելու, սփյուռքում ընտրատարածքներ ձևավորելու գործընթաց նախաձեռնելու և, այդպիսով, «կարգապահական պետական կառավարման» միջոցով սփյուռքը կառավարելու համար:

Սփյուռքի պետականակենտրոն, անդրազգային հաստատությունների տրամաբանությունը

Սփյուռքի անդրազգային կառույցների ձևավորման ընթացքում անհրաժեշտ է նկատի ունենալ երկու գործոն: Առաջին. այս կառույցները չեն կարող ձևավորվել չափազանց կոշտ հարկադրանքի գործիքի միջոցով, ուստի իմաստ ունի դիմել անդրազգային պետական կառավարման մեխանիզմին: Երկրորդ. սփյուռքի հաստատությունները չեն կարող լինել համապարփակ՝ մեկ տանիքի տակ կառավարվող կառույցներ։ Քանի որ այդպիսի կառույցները կախված են սփյուռքում ստեղծվող ընտրատարածքներից, պետք է հաշվի առնել, որ ընտրողների շահերն այստեղ նույնքան կարևոր են, որքան հայրենիքինը։ Ավելին, եթե հայրենիքի շահերը սահմանվում են կառավարության կողմից, միանձնյա, ապա սփյուռքի շահերը հնարավոր չէ համահարթեցնել: Սփյուռքի համայնքներն ունեն տարբեր արժեքներ, նպատակներ և կարիքներ: Այս համատեքստում անդրազգային կառույցները պետք է նախագծվեն այնպես, որպեսզի համապատասխանեն բոլոր համայնքների կարիքներին ու պահանջներին: Ենթադրությունը, որ սփյուռքի ընտրազանգվածը մեկ միասնական մարմին է՝ հետաքրքրությունների մեկ լայն շրջանակով, որևէ աղերս չունի իրականության հետ: Հետևաբար, սփյուռքի ներգրավվածությունը երեք առաջնահերթ գործոն է կարևորելու՝ 1) սփյուռքի շահերը համապատասխանեցնել հայրենիքի շահերին ու հետաքրքրություններին, 2) ճանաչել և հաշվի առնել սփյուռքի տարբեր համայնքների շահերն ու հետաքրքրությունները, 3) ձևավորել անդրազգային կառույցներ, որոնք նպաստում են համահարթեցմանն ու ազատ կամարտահայտմանը:

Ակնհայտ է, որ «համահայկականությունը» վերացական, զուտ գաղափարական «տանիք» է: Այն իր մեջ ներառում է ամբողջ հայ ազգի նպատակներն ու տեսլականները: Համահայկականության գաղափարը կյանքի կոչել և միասնական, լայնամասշտաբ անդրազգային կառույց ձևավորել՝ մինչ այս պարզապես անիրագործելի է եղել: Քննարկումները համահայկական կազմակերպության շուրջ, որը ներկայացնում և ներառում է սփյուռքի բոլոր միավորները, այդպես էլ մնացել են քննարկումների փուլում: Միասնական համահայկական մարմին, որը ներկայացնում է ամբողջ սփյուռքը, քաղաքական առումով կենսունակ չէ, չի կարող այդպիսին լինել նաև կառուցվածքային առումով։ Այն կարող է գոյություն ունենալ միայն ձևականորեն, բայց դրա իրական արդյունավետությունն ու համապատասխանությունը ընդհանուր նպատակներին, ամենայն հավանականությամբ անհաջողություն կկրի: Պարզ ասած՝ չկան փաստարկներ, որոնք կհիմնավորեն միասնական, համահայկական կառույցի անհրաժեշտությունը: Ուստի կարիք կա վերանայելու հարացույցը, փոխելու սփյուռքի կառավարման մասին պատկերացումները։

Այս առումով ամենաարդյունավետ ու գործուն անդրազգային ինստիտուտները կեղծ-պետական ինստիտուտներն են: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մայր պետությունները, որոնք համակարգում ու ծառայում են սփյուռքի լայն ու բազմազան շրջանակներին, ավելի լավ են զարգանում և օգտվում կեղծ-պետական հաստատություններից:

Կեղծ-պետական հաստատությունները պետականակենտրոն կառույցներ են, որոնք որոշումների կայացման և քաղաքականության մշակման հարցերում ներգրավում են ոչ կառավարական մարմիններ. դրանք կարող են տարբեր լինել՝ սփյուռքի խորհուրդներից մինչև մասնագիտական ընկերակցություններ ու սփյուռքի ավանդական կազմակերպություններ: Կեղծ-պետական հաստատությունները համատեղելի են անդրազգային իշխանության գաղափարի հետ, ճկուն են սփյուռքի կարիքներին ու շահերին արձագանքելու հարցում։ Միևնույն ժամանակ, կեղծ-պետական հաստատությունները հնարավոր է օգտագործել սփյուռքի ռեսուրսները «ամրակցելու» համար, ինչպես նաև հայրենիքի քաղաքական նպատակներն ու շահերը դրա սահմաններից դուրս տարածելու համար:

Կեղծ-պետական հաջողված հաստատությունների օրինակներ են Հարավային Կորեայի՝ արտասահմանում բնակվող կորեացիների հիմնադրամը, Պերուի խորհրդատվական մարմինը, Մեքսիկայի՝ արտասահմանում բնակվող մեքսիկացիների խորհրդատվական մարմինը և ամենանշանավորը՝ Իսրայելի հրեական գործակալությունը: Այս կազմակերպություններն աշխատում են 1-11 միլիոնանոց սփյուռքների հետ, ինչը մոտ է հայկական իրականությանը։ Ավելին, այս երկրների համայնքները ցրված են ողջ աշխարհում, բազմազան շահեր, ենթամշակույթներ ու կարիքներ ունեն. սա հիշեցնում է հենց հայկական սփյուռքի որոշ դժվարություններ:

Սփյուռքի խորհրդատվական մարմիններ

Հայաստանի դեպքում, որպես սփյուռքի կեղծ-պետական հաստատություններ, կարող են լինել Սփյուռքի խորհրդատվական մարմինները (ՍԽՄ), իսկ հատուկ դեպքերում՝ Սփյուռքի արտակարգ խորհուրդները (ՍԱԽ):

Խորհրդատվական մարմիններն ունեն չորս խնդիր.

1) սփյուռքի համայնքների տրամադրել իրավասություններ՝ առաջարկելով մեխանիզմներ, որոնց միջոցով սփյուռքը կարող է քաղաքական ներդրում ունենալ և ազդել փոփոխությունների վրա.

2) ապահովել կառավարում հայրենիքի սահմաններից դուրս՝ սահմանելով խորհրդատվական մարմինների իրավասությունները.

3) ավելացնել սփյուռքի ռեսուրսների արդյունավետությունն ու օգտակարությունը՝ սփյուռքը ներառելով որոշումների կայացման գործընթացում, և

4) հայրենիքի նպատակներն ու շահերը համաձայնեցնել սփյուռքի նպատակների ու շահերի հետ:

Խորհրդատվական այս մարմինները կարող են ձևավորվել ոչ միայն ավանդական համայնքային կազմակերպությունների կամ կրոնական-բարեգործական կառույցների միջոցով, որոնք գերիշխող դիրք ունեն սփյուռքում։ Դրանք էական նշանակություն կարող են ունենալ նաև առաջարկվող արտակարգ խորհուրդների համար, միայն մեկ տարբերությամբ, որ շատ ավելի մասնագիտացված կլինեն:

Եվ այսպես, առաջարկվում է ձևավորել խորհրդատվական մարմիններ ըստ բնագավառների, օրինակ, ինժեներների խորհրդատվական մարմին, առողջապահության մասնագետների խորհրդատվական մարմին, իրավագետների խորհրդատվական մարմին, գիտնականների խորհրդատվական մարմին, տնտեսագետների խորհրդատվական մարմին, կիբեռանվտանգության մասնագետների խորհրդատվական մարմին և այլն: Անդրազգային խորհրդատվական այս մարմինները, որոնք կազմված են սփյուռքի փորձագետներից, ոչ միայն հանդես կգան խորհրդատուի դերում, այլև կմասնակցեն պետական ոլորտային քաղաքականությունների մշակմանը՝ տեղեկատվություն տրամադրելով և որոշիչ դեր ստանձնելով հայրենիք-սփյուռք շահերի համաձայնեցման հարցում: Կոնցեպտուալ տեսանկյունից, սփյուռքի խորհրդատվական մարմինները կգործեն որպես «էպիստեմիկ համայնքներ», որոնք կամավոր, բայց ֆորմալ ծառայություն են մատուցում հայկական պետությանը:

Այս համայնքները «կոնկրետ ոլորտում պրոֆեսիոնալ փորձագետների ընկերակցություններ են, որոնք իրենց փորձագիտական գիտելիքի շնորհիվ բացառիկ ազդեցություն ունեն քաղաքագետների ու պաշտոնյաների վրա, հետևաբար ի վիճակի են թափանցել կառավարություն» և «իրենց գաղափարները դարձնել քաղաքականության մաս» [36]։ Էպիստեմիկ համայնքներն ունեն հետևյալ ընդհանուր բնութագիրը.

1) ընդհանուր նորմատիվային սկզբունքներ,

2) ընդհանուր համոզմունքներ, որոնք հիմնված են որոշակի ոլորտում մասնագիտական փորձի վրա,

3) ընդհանուր պատկերացումներ, թե ինչպես ստուգել գիտելիքը և

4) աշխարհը բարելավելու ընդհանուր նպատակներ [37]:

Էպիստեմիկ համայնքները չեն շեշտադրում իրենց որպես ակտիվ խաղացողներ և պետական քաղաքականություն ձևավորելիս «օգտագործում են փորձագիտական գիտելիքի հեղինակությունը»: Այսպիսով, սփյուռքի հարցերով խորհրդատվական մարմինները որպես էպիստեմիկ համայնքներ ձևավորելիս առաջարկվում է ստեղծել կեղծ-պետական հաստատություններ, որոնք կազմված են հայկական սփյուռքի փորձագետներից։ Վերջիններս հայաստանյան իշխանությունների հետ աշխատում են հայ հասարակության տարբեր ոլորտների զարգացման և բարեփոխման ուղղությամբ: Սա իր հերթին սփյուռքի մասնագետներին ու փորձագետներին հնարավորություն է տալիս ինստիտուցիոնալ և պետականակենտրոն գործընթացի միջոցով փոփոխություններ նախաձեռնել հայրենիքում:

Որպես օրինակ կարող է դիտարկվել Հայաստանի առողջապահության ոլորտը՝ ոչ միայն բարեփոխումների, այլև ողջ համակարգի լիարժեք վերակառուցման անհրաժեշտության դիտանկյունից։ Եվրոպական գործընկերների կամ առողջապահական միջազգային կազմակերպությունների ընտրողական խորհուրդների, առաջարկների կամ փորձի փոխանակման փոխարեն Առողջապահության մասնագետների սփյուռքի պաշտոնական խորհրդատվական մարմինը կարող է կոնկրետ ազդեցություն ունենալ երկրի առողջապահության համակարգի փոփոխությունների վրա: Այս օրինակը այլ ոլորտներում (երկրի հյուծվող ենթակառուցվածքներից մինչև թույլ զարգացած գյուղատնտեսական շրջաններ, բնապահպանական քաղաքականություն, ազգային անվտանգություն, կառավարում, հաստատություններ այն բնագավառներում, որոնք բարեփոխումների և վերակառուցման կարիք ունեն) կիրառելու դեպքում խորհրդատվական մարմիններում ամփոփված սփյուռքի էպիստեմիկ համայնքների բացառիկ կշիռը մեծ ներդրում կլինի երկրի վերակառուցման և զարգացման գործում:

Սփյուռքի արտակարգ իրավիճակների խորհուրդներ

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ «ցնցումները, ճգնաժամերը և անորոշությունները» որոշիչ դեր ունեն «էպիստեմիկ համայնքները համախմբելու» գործում. այս համախմբումը մեծ ազդեցություն ունի արտակարգ իրավիճակները կառավարելու համար [38]։ Նկատի ունենալով Հայաստանի աշխարհաքաղաքական, տնտեսական և տարածաշրջանային բարդությունները՝ ճգնաժամերն այստեղ օրինաչափություն են, և ոչ թե բացառություն: Անդրազգային կեղծ-պետական ենթակառուցվածքները կարող են ոչ միայն սփյուռքին հնարավորություն տալ մասնակցություն ունենալ հայրենիքի աջակցության գործին, այլև ապահովել, որ ճգնաժամերի ընթացքում հայրենիքն «օգտվի» սփյուռքի ռեսուրսներից։

Սփյուռքի արտակարգ խորհուրդը (ՍԱԽ) հիբրիդային առաջարկ է, որը մեկտեղում է խորհրդատվական մարմնի և օպերատիվ խորհրդի տարրեր: Դրա անհրաժեշտությունը ավելի քան ակնհայտ է. Հայաստանի Հանրապետությունը և, մասնավորապես, երկրի կառավարությունն այլևս չի կարող միայն արձագանքողի դերում լինել. ավելին, սփյուռքի հետ այն պետք է մշակի քաղաքականություն, որն առաջին հերթին պրոակտիվ կլինի: Ինչպես ցույց են տալիս էմպիրիկ հետազոտությունները, «որոշում կայացնողները ոչ միշտ են ընդունում, որ բարդ խնդիրների և փոխազդեցությունների իրենց ընկալումը սահմանափակ է, և հաճախ պետք է լինում ճգնաժամ», որպեսզի քաղաքական առաջնորդները ցանկանան «օգնություն խնդրել էպիստեմիկ համայնքներից»: Այսպիսի ճգնաժամերի կամ անորոշությունների դեպքում քաղաքական առաջնորդները «տեղեկատվություն կփնտրեն և կհենվեն այնպիսի մարմինների վրա, որոնք ի վիճակի են վստահելի տեխնիկական խորհուրդներ տրամադրել» [39], որոնք էլ հետագայում կարող են օգտագործվել ճգնաժամի հանգուցալուծման համար: Հայաստանի դեպքում չկա ավելի ուժեղ համայնք, որի վրա կարելի է հենվել ցնցումների և ճգնաժամի ժամանակ, քան սփյուռքը:

Հայկական սփյուռքի ավանդական կառույցները ստեղծված չեն արագ համախմբման, ռեսուրսների կուտակման կամ էլ ենթակառուցվածքներ առաջարկելու տրամաբանությամբ։ Որպեսզի սփյուռքն արտակարգ իրավիճակներում կարողանա արագ օգնություն առաջարկել Հայաստանին, անհրաժեշտ է մշակել համակողմանի անդրազգային մոդել: Առաջարկվում է ստեղծել Սփյուռքի արտակարգ խորհուրդներ՝ որպես անդրազգային ինստիտուտներ, որոնք ձևավորվում են հայկական սփյուռքի բոլոր խոշոր համայնքներում (Միացյալ Նահանգներ, Կանադա, Լատինական Ամերիկա, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, Մերձավոր Արևելք, Ավստրալիա): Կազմակերպչական առումով այդ խորհուրդները կարող են հենվել տարածաշրջանային համակարգող կենտրոնների վրա: Առաջարկվում են հետևյալ համակարգող կենտրոնները՝ Արգենտինան՝ Լատինական Ամերիկայի, Ֆրանսիան՝ Եվրոպայի, Ռուսաստանը՝ ողջ հետխորհրդային տարածքի, Բեյրութը՝ Մերձավոր Արևելքի, Ավստրալիան՝ Օվկիանիայի համար: Միացյալ Նահանգները և Կանադան կիրականացնեն համակարգող կենտրոնի գործառույթներ:

Որպեսզի Հայաստանի Հանրապետությունը ճգնաժամերի ու հատուկ դրության պայմաններում կարողանա առավելագույնս օգտագործել սփյուռքի ռեսուրսները, անհրաժեշտ է լայնածավալ ու կազմակերպված համակարգում։ ՍԱԽ-ի կազմում կամավոր հիմունքներով և ըստ որակավորման կներառվեն սփյուռքի բոլոր համապատասխան կազմակերպությունները, ականավոր սփյուռքահայերն ու էպիստեմիկ համայնքները. ավելին, սփյուռքի խորհուրդները կղեկավարվեն և կուղղորդվեն Սփյուռքի հարցերով հանձնակատարի գրասենյակի կողմից, որը կհամակարգի և կապահովի տեղեկատվության արդյունավետ փոխանակումը։ Սա թույլ կտա ապահովել անդրազգային պետական կառավարում և ունենալ քաղաքականություն, որը գալիս է պաշտոնական Երևանից։

Գործնականում Սփյուռքի արտակարգ խորհուրդներն օպերատիվ ուղիղ կապ կհաստատեն Գերագույն հանձնակատարի հետ. որպես այդպիսին, խորհուրդներն ուղիղ կապ կունենան վարչապետի գրասենյակի հետ արտակարգ իրավիճակների կամ ճգնաժամերի ժամանակ: Արտակարգ իրավիճակներում Գերագույն հանձնակատարի պատասխանատվությունը կլինի եռամակարդակ. 1) հրահանգավորում և տեղեկատվության տրամադրում արտակարգ իրավիճակի բնույթի և անհրաժեշտ ռեսուրսների վերաբերյալ, 2) սփյուռքի արտակարգ խորհրդի ղեկավարում և խորհրդատվության տրամադրում սփյուռքի ռեսուրսների համախմբման ուղղությամբ լավագույն գործողություններ կազմակերպելու վերաբերյալ և 3) սփյուռքի խորհուրդների հրահանգավորում Հայաստանի Հանրապետություն ռեսուրսների փոխանցման մեխանիզմների վերաբերյալ:

Օպերատիվ, նաև չկանխատեսված հանգամանքներում գործողությունների պլանը ենթադրում է երեք կետից բաղկացած գործընթաց. 1) ՍԱԽ-ի յուրաքանչյուր կազմակերպչական և օպերատիվ կառույց կփոփոխվի՝ հաշվի առնելով սփյուռքի այն համայնքի առանձնահատկությունները, որտեղ գործելու է ՍԱԽ-ը, 2) Գերագույն հանձնակատարը ՍԱԽ-երից յուրաքանչյուրի հետ կմշակի գործողությունների ծրագիր չնախատեսված հանգամանքների համար, ընդ որում այդ ծրագրերից յուրաքանչյուրն ուղղված կլինի համակարգող կենտրոնի հետ կապված համայնքների ռեսուրսներն առավելագույնս օգտագործելուն և 3) որոշումները կկայացվեն Երևանում և կիրականացվեն Գլխավոր հանձնակատարի ու ՍԱԽ-երի հետ համակարգված:

Այսպիսով, սփյուռքի յուրաքանչյուր արտակարգ խորհրդի հարթակ կունենա իր սեփական ներքին կազմակերպչական և ընթացիկ ծրագրերը, ինչպես նաև գործողությունների պլան, որը մշակվել է Գերագույն հանձնակատարի հետ համատեղ: Արտակարգ իրավիճակներում Գերագույն հանձնակատարը համապատասխան խորհուրդների հետ համատեղ կտեղեկացնի Հայաստանի իշխանությունների գործողությունների մասին՝ առավելագույն արդյունավետությունն ապահովելու նպատակով:

Երեք տարբեր ճգնաժամերի փաստացի տվյալները ցույց են տալիս կեղծ-պետական ՍԱԽ-երի անհրաժեշտությունը՝ 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժ, պատերազմ Ղարաբաղում (1991-1994 թթ.) և 2016-ի Քառօրյա պատերազմ: Բոլոր երեք դեպքերում էլ սփյուռքի համախմբումը չափազանց տպավորիչ էր: Թե Սպիտակի երկրաշարժի, թե Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ հսկայական դրամական միջոցներ հավաքվեցին սփյուռքի տարբեր կազմակերպություններից, ինչպես նաև անհատ բարեգործներից, որոնք ճգնաժամի պահին ջանում էին ամեն կերպ աջակցել հայրենիքին: Լուրջ քաղաքական ճնշում էր գործադրվում այն երկրների քաղաքական կառույցների վրա, որոնք հյուրընկալում էին հայկական սփյուռքը (հատկապես ԱՄՆ, Կանադա, Ֆրանսիա և Արգենտինա): Քառօրյա պատերազմի ժամանակ սփյուռքում (հատկապես Միացյալ Նահանգներում և Ռուսաստանում) տեղի ունեցավ երիտասարդների մոբիլիզացիա, տարբեր կազմակերպություններ կամ անհատներ անձամբ էին դրամական միջոցներ ուղարկում առաջնագիծ: Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ արտակարգ իրավիճակների, այդ թվում և պատերազմի դեպքում հնարավոր է հենվել սփյուռքի համախմբման, ակտիվության և աջակցության վրա:

Այս դեպքերի ուսումնասիրությունները վեր են հանում որոշ թերություններ և խնդիրներ, որոնք պետք է հաշվի առնել ՍԱԽ-երը ձևավորելիս.

1) Հայաստան-Սփյուռքի համակարգման համոզիչ մեխանիզմների բացակայություն արտակարգ իրավիճակների ժամանակ: Հաշվի առնելով, որ Հայաստանի իշխանությունները պաշտոնական հարաբերություններ չունեին սփյուռքի հետ, թե՛ Սպիտակի երկրաշարժի, թե՛ Քառօրյա պատերազմի ժամանակ սփյուռքի համայնքները և առանձին սփյուռքահայեր մնացին առանց առաջնորդման և հայտնվեցին կազմակերպչական քաոսում. նրանք հնարավոր ամեն բան անում էին Հայաստանին օգնելու համար, բայց գործում էին չհամակարգված ու հատվածաբար:

2) Սփյուռքի ակտիվներն օգտագործվում են ոչ արդյունավետ և ոչ առավելագույնս, ինչը հանգեցնում է ժամանակի, ռեսուրսների և ջանքերի զգալի կորստի: Օրինակ, երբ ֆինանսապես ապահովված հայերը չեն ունենում համակարգող կառույց, նրանք իրավիճակը վերցնում են իրենց ձեռքը, ծրագրեր կազմում դեղամիջոցներ ուղարկելու համար (ինչպես Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ): Երբ ակտիվիստները չեն ղեկավարվում համակարգող կառույցի կողմից, որը կարող է ուղղորդել և հստակ պատկերացում տալ քայլերի հաջորդականության մասին, նրանք անհատական նախաձեռնությամբ ֆինանսական միջոցներ, ապրանքներ և այլ պարագաներ են ուղարկում Հայաստան (ԼՂ հակամարտություն, Քառօրյա պատերազմ): Սփյուռքի կազմակերպությունները չունեն ռեսուրսներ, վստահություն կամ մշակված մեխանիզմներ արտակարգ իրավիճակներում լայնամասշտաբ միջոցառումների համակարգման համար:

3) Արտակարգ իրավիճակներում հայկական սփյուռքի քաղաքական ներուժն արդյունավետ չի օգտագործվում. սփյուռքի լոբբիստական կազմակերպություններն ակտիվանում և հնարավոր ամեն բան անում են Հայաստանի շահերը առաջ մղելու համար, սակայն դա արվում է առանց փոխադարձ համաձայնեցման ու ակնհայտորեն առանց հայկական պետության հետ համակարգման: Արդյունքում հայտնվում են կրկնվող փաստարկներ, միմյանց հետ կապ չունեցող պահանջներ և ընդհանուր առմամբ, ժամանակավոր քաոս: Սա սահմանափակում է իր քաղաքական կապիտալն առավելագույնս օգտագործելու սփյուռքի հնարավորությունները:

Ընդհանուր առմամբ, արտակարգ իրավիճակներում սփյուռքի հսկայական ռեսուրսներն օգտագործելու ամենաարդյունավետ և առավելագույնս նպատակահարմար մեթոդը կլիներ սփյուռքի անվտանգության խորհուրդների ստեղծումը հայկական սփյուռքի կոորդինացման տարբեր կենտրոններում: Բացի այդ, պետք է մշակել գործողությունների համապարփակ ծրագրեր՝ չնախատեսված իրավիճակների համար, որոնք թույլ կտան առավելագույնս օգտագործել յուրաքանչյուր համակարգողի ներուժը: Եվ վերջապես, ՍԱԽ-ի օպերատիվ փոխկապակցվածությունը, ինչպես նաև գործողությունների ծրագիրն արտակարգ իրավիճակներում համակարգվելու և իրականացվելու են Գերագույն հանձնակատարի հովանու ներքո, որին վերապահվում են Հայաստանի կառավարության և մասնավորապես՝ սփյուռքում վարչապետի ներկայացուցչի լիազորություններ:

Եզրակացություն

Հայրենիք-սփյուռք ճգնաժամերը նորություն չեն. որքան էլ մեկը նվիրված լինի մյուսին, միևնույն է, մնում են չլուծված խնդիրներ: Այն, որ մեղքն ընդհանուր առմամբ կարող է դրվել առաջինի վրա, գուցե չափազանց պարզ մոտեցում է, բայց դրանում նաև ճշմարտության հատիկ կա: Անցյալը քչփորելու փոխարեն շատ ավելի կարևոր է հայրենիք-սփյուռք հարաբերություններում փոխել հարացույցը։ Պետք է փոխվի ոչ միայն հայկական պետության՝ սփյուռքի ընկալումը, այլ հետագայում այն պետք է համաձայնեցվի սփյուռքի հայաստանյան ընկալման հետ: Այս համատեքստում սփյուռքի անդրազգային կառույցների ձևավորումն ու այդ կառույցների ներառումը անդրազգային կառավարման գործընթացում պետք է լինի Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների զարգացման հաջորդ փուլը: Ընդունված փաստ է, որ փոխգործակցության հին մոդելներն այլևս չեն գործում. այստեղից էլ բխում է հարացույցի փոփոխության անհրաժեշտությունը: Սփյուռքի հաստատությունների ստեղծման, ինքնության կերտման, ընտրատարածքների ձևավորման ու անդրազգային պետական կառավարման պետականակենտրոն մոտեցումը համահայկականությունը՝ որպես գաղափար և իրականություն, արդյունավետ կդարձնեն աշխարհասփյուռ հայերի շահերը առաջ մղելու համար։

---

[1] Gamlen, A., Cummings, M. E. and Vaaler, P. M. (2019). “Explaining the rise of diaspora institutions,” Journal of Ethnic and Migration Studies, 458(4):492-516.

[2] «Ծագման/մայր պետություն» և «հայրենիք» եզրույթները կփոխարինեն միմյանց՝ որպես ելման կետ, որտեղից ձևավորվել է տվյալ սփյուռքը, և որը տվյալ սփյուռքը որակում է որպես իր հայրենիք:

[3] Kopalyan, N. (2019). “Is the Diaspora Patriotic Enough? Untangling the Difference Between Patriotism and Nationalism. EVN Report. https://evnreport.com/opinion/is-the-diaspora-patriotic-enough

[4] Gamlen, A. (2014a). “Diaspora Institutions and Diaspora Governance.” International Migration Review 48(11):180–217. Agunias, D., and K. Newland. (2012). Developing a Road Map for Engaging Diasporas in Development: A Handbook for Policymakers and Practitioners in Home and Host Countries. Washington, DC: International Organization for Migration.

[5] Brinkerhoff, J. M. (2019). “Diaspora Policy in Weakly Governed Arenas and the Benefits of Multipolar Engagement: Lessons from the Coptic Orthodox Church in Egypt.” Journal of Ethnic and Migration Studies 45(4):561–576.

[6] Klekowski von Koppenfels, A. (2019). “The Disinterested State: Negative Diasporic Policy as an Expression of State Inclusion and National Exclusion.” Journal of Ethnic and Migration Studies 45(4):595-612.

[7] Varadarajan, L. (2010). The Domestic Abroad: Diasporas in International Relations. New York: Oxford University Press.

[8] Gamlen, A. (2008). “The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination.” Political Geography 27(8):840–856.

[9] Ragazzi, F. (2009). “Governing Diasporas.” International Political Sociology 3(4):378–397.

[10] Lafleur, J.-M. (2011). “Why Do States Enfranchise Citizens Abroad? Comparative Insights from Mexico, Italy and Belgium.” Global Networks 11(4):481–501. Also, Collyer, M. (2014). “Inside Out? Directly Elected ‘Special Representation’ of Emigrants in National Legislatures and the Role of Popular Sovereignty.” Political Geography 41:64–73.

[11] Kopalyan, N. (2019). “Is the Diaspora Patriotic Enough? Untangling the Difference Between Patriotism and Nationalism. EVN Report. https://evnreport.com/opinion/is-the-diaspora-patriotic-enough

[12] Abramson, Y. (2019). “Securing the Diasporic ‘Self’ by Travelling Abroad: Taglit-Birthright and Ontological Security.” Journal of Ethnic and Migration Studies 45(4):656–673.

[13] Martinez, C., Cummings, M. E. and Vaaler, P. M. (2015). “Economic Informality and the Venture Funding Impact of Migrant Remittances to Developing Countries.” Journal of Business Venturing 30(4):526–545.

[14] Vaaler, P. M. (2011). “Immigrant Remittances and the Venture Investment Environment of Developing Countries.” Journal of International Business Studies 42(9):1121–1149.

[15] Gillespie, K. and A. Andriasova. (2008). “Supporting Business Development: Armenia’s Experience.” In Diasporas and Development: Exploring the Potential. Ed. J. M. Brinkerhoff. Boulder: Lynne RiennerPublishers. P. 113–132. Esman, M. J. (2009). Diasporas in the Contemporary World. Cambridge; Malden: Polity.

[16] Kuznetsov, Y. (2006). Diaspora Networks and the International Migration of Skills: How Countries Can Draw on Their Talent Abroad. Washington, DC: World Bank.

[17] Beine, M., Docquier, F. and Rapoport, H. (2001). “Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence.” Journal of Development Economics 64(1):275–289.

[18] Meyer, J. B. (2001). “Network Approach Versus Brain Drain: Lessons from the Diaspora.” International Migration 39(5):91–110.

[19] Բոսնիայի և Հերցեգովինայի սփյուռքի մարմիը, թեպետ ոչ լայնամասշտաբ, սակայն փորձել է օգտագործել սփյուռքում բնակվող բոսնիացիների հմտությունները գրանցամատյան կազմելու միջոցով: Նախագծի հաջողությունը համեմատաբար սահմանափակ էր: Տե՛ս Ministry for Human Rights and Refugees of Bosnia and Herzegovina. 2011. “Department for Diaspora.” http://www.migrantservicecentres.org/userfile/Aisa%20Telalovic.pdf

[20] Տե՛ս Itzigsohn, J. (2000). Immigration and the Boundaries of Citizenship: The Institutions of Immigrants’ Political Transnationalism. International Migration Review 43(4):1126-1154. Koslowski, R. (2004). International Migration and the Globalization of Domestic Politics: A Conceptual Framework. In International Migration and the Globalization of Domestic Politics, ed. R. Koslowski. London: Routledge.

[21] Office for Cooperation with the Diaspora and Serbs in the Region. (2014). “Office for Cooperation with the Diaspora and Serbs in the Region.” http://www.dijaspora.gov.rs/kancelarija-za-dijasporu/o-nama/

[22] Somali Office for Diaspora Affairs. (2014). “Office for Diaspora Affairs — ODA.” https://www.facebook.com/OfficeforDiasporaAffairs

[23] Rhodes, S. and Harutyunyan, A. (2010). “Extending Citizenship to Emigrants: Democratic Contestation and a New Global Norm.” International Political Science Review 31(4): 470-493.

[24] Gamlen, A. (2014). “Diaspora Institutions and Diaspora Governance.” International Migration Review 48(1):180-217.

[25] Brubaker, R. (2005). “The ‘Diaspora’ Diaspora.” Ethnic and Racial Studies 28(1):1–19. Sokefeld, M. (2006). “Mobilizing in Transnational Space: A Social Movement Approach to the Formation of Diaspora.” Global Networks 6(3):265–284. Mavroudi, E. (2007). “Diaspora as Process: (De)constructing Boundaries.” Geography Compass 1(3):467–479.

[26] Margheritis, A. (2007). “State-Led Transnationalism and Migration: Reaching Out to the Argentine Com-munity in Spain.” Global Networks 7(1):87-106.

[27] Gamlen 2014:189.

[28] Ragazzi, F. (2009). “Governing Diasporas.” International Political Sociology 3 (4):378–397.

[29] Collyer, M. (2006). “Transnational Political Participation of Algerians in France: Extra-Territorial CivilSociety Versus Transnational Governmentality.” Political Geography 25(7):836–849. Gamlen, A. (2006). “Diaspora Engagement Policies: What are They, and What Kinds of States UseThem?” COMPAS Working Paper 06-32, University of Oxford.

[30] Dufoix, S. (2003). Les Diasporas. Paris: Presses Universitaires de France.

[31] Collyer 2006:838.

[32] Ragazzi, F. (2014). “A Comparative Analysis of Diaspora Policies.” Political Geography 41:74-89. Պետականության մասին ավելի հանգամանալից տե՛ս Mullings, B. (2011). “Governmentality, diaspora assemblages and the ongoing challenge of “development”. Antipode 44 (2):406-427. Ho, E. L.-E. (2011). ‘Claiming’ the diaspora: elite mobility, sending state strategies and the spatialities of citizenship. Progress in Human Geography 35(6):757-772. McConnell, F. (2012). Governmentality to practise the state? Constructing a Tibetan population in exile.” Environment and Planning D: Society and Space 30 (1):78-95.

[33] Ancien, D., Boyle, M., & Kitchin, R. (2009). Exploring diaspora strategies: An international comparison.” Workshop Report, NUI Maynooth, May, pp. 1-39.

[34] Տե՛ս Ball, R., & Piper, N. (2002). “Globalisation and regulation of citizenship: Filipino migrant workers in Japan.” Political Geography, 21 (8):1013-1034. Gray, B. (2006). “Redefining the nation through economic growth and migration: changing rationalities of governance in the Republic of Ireland?” Mobilities 1(3)։353-372.

[35] Ragazzi 2014:86.

[36] Gamlen 2014:196.

[37] Haas, P. M. (1992). “Introduction: Epistemic Communities and International Policy Coordination.” International Organization 46(1):1-35.

[38] Gamlen 2014:198.

[39] Haas 1992:13-17.

Հատուկ զեկույցներ և առնչվող հոդվածներ

Անցումային արդարադատություն

Խնամատարություն

Կամավորություն

Առողջապահություն

Նախագիծը ֆինանսավորում է Միացյալ Թագավորության Հակամարտությունների, կայունության և անվտանգության հիմնադրամը։

Այս հրապարակման մեջ արտահայտված կարծիքները հեղինակինն են և կարող են չարտացոլել Միացյալ Թագավորության կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը։