Սպասելով գարնանը…

Պատերազմը թողնում է անթիվ չպատմված պատմություններ ու չամոքված վերքեր, որոնք իրենց արտահայտումը պետք է գտնեն արվեստում` գրականությունում, կերպարվեստում, կինոյում` ազատելու միտքն ու հոգին այդ հիշողություններն անվերջ կրելու ծանր բեռից: Շատ ռեժիսորներ, վերցնելով տեսախցիկները մեկնել էին Արցախ` վավերագրելու, վերապատմելու այն սարսափը, որ կատարվում էր Ստեփանակերտում կամ ռազմաճակատում: Նրանցից շատերը շարունակում են աշխատել իրենց ֆիլմերի վրա` խոստանալով կիսել իրենց պատմությունները մոտ ապագայում: Զուգահեռ նկարահանվում են նաև խաղարկային ֆիլմեր, որոնց արտադրությունը պահանջում է ավելի երկար ժամանակ ու ֆինանսական ներդրում: 

«Գարուն ա…»-ն արցախյան հակամարտությանը նվիրված ֆիլմերի շարքում առաջիններից է, որը պատմում է 2016 թվականի քառօրյա պատերազմի մասին: Ֆիլմի հանդիսավոր առաջին ցուցադրությունը տեղի ունեցավ մարտի 1-ին Մոսկվա կինոթատրոնում, իսկ այժմ այն ցուցադրվում է երկրի բոլոր կինոթատրոններում: Ֆիլմի ռեժիսորը Ռոման Մուշեղյանն է, ով հայտնի է իր հեռուստատեսային աշխատանքներով. Ռոմանը հեղինակել է «Որոգայթ», «Վերվարածները» հեռուստասերիալները, աշխատել մի շարք այլ նախագծերի վրա:

«Գարուն ա…»-ն երևանյան մի ընտանիքի երեք տղամարդկանց պատմությունն է: Ընտանիքի ավագը` Արամը նախկին զինվորական է, ով մասնակցել է Արցախյան առաջին պատերազմին և անվերապահորեն նվիրված է հայրենիքին. Հայաստանի Հանրապետությանը ծառայելը նրա հիմնական գաղափարախոսությունն է: Ֆիլմի ողջ ընթացքում Արամն աշխատում է իր մենագրության վրա, որը կոչվում է «Հոգու պարտքը»: Նրան հակադրվելու է գալիս որդին` Գնելը, ով ապահովված ձեռնարկատեր է, ընտանիքի և հայրենիքի միջև ընտրություն անելիս նախընտրում է ընտանիքն ու պատրաստ է ամեն գնով ազատել որդուն գալիք զինվորական ծառայությունից: Երրորդ տղամարդը Լևոնն է` երիտասարդ Պագանինին, ով պետք է ընտրություն կատարի, թե ում երազանքներին հետևել` հոր, ու մեկնի երաժշտություն ուսանելու Լոնդոնի թագավորական ակադեմիայում, թե՞ պապի, ու գնա ծառայության: 

Բնականաբար, պապի հայրենասիրական ռոմանտիզմն ավելի ոգեշնչող է թվում երիտասարդ երաժշտին: Երեք տղամարդկանց կողքին էլ կան սիրող կանայք, որոնք, կանխատեսելիորեն, շատ մակերեսային կերպարներ են: Նրանք իդեալական տեսք ունեն, բարձրակրունկներ հագած ձվածեղ ու թեյ են պատրաստում իրենց տղամարդկանց համար ու միշտ պատրաստ են իրենց ապագան ու կյանքը զոհել հանուն սիրելի տղամարդու: Որոշ դեպքերում նրանք նաև սաստում են իրենց` չափազանց բարձր տոնով խոսող ամուսիններին: Հատկապես վատ են դասավորվում Արամի ու նրա տիկնանց հարաբերությունները` նա միշտ ժամանում է վերջիններիս մահվանից հինգ րոպե առաջ` լսելու, որ նրանք իրեն չեն մեղադրում, ներել են ու միշտ կսիրեն: Այս խոսքերը, իհարկե, չեն ազատում Արամին խորը մեղքի զգացողությունից:

Կին հերոսների «անպետքությունը» ֆիլմի բազում խնդիրներից ընդամենը մեկն է: «Գարուն ա…»- ի գլխավոր թույլ կողմերից մեկը սցենարն է, որը ձանձրալիության աստիճան կանխատեսելի է ու միևնույն ժամանակ` սարսափելի անտրամաբանական: Ֆիլմի թրեյլերը նայելուց անգամ կարելի է գուշակել, թե ինչպես են զարգանալու իրադարձությունները, սակայն երբեմն անհնար է հասկանալ, թե ինչ երևանյան միջավայր է պատկերացրել հեղինակը սցենարը գրելիս: Օրինակ` պապի և Լևոնի հարսնացուի ծանոթությունը տեղի է ունենում քաղաքի ամենաաղմկոտ ակումբներից մեկում, սիրահարները երբեք չեն համբուրվում և այլն: Ֆիլմի բոլոր հայերը իդեալականացված դրական կերպարներ են. նրանց խոսքը գրեթե ակադեմիական հայերեն է անգամ միմյանց վրա գոռալիս: Զորամասում զինվորները գրական հայերեն են խոսում, իսկ ազատ ժամերին լսում են Լևոնի ջութակի սոլոները: Ավելի ուշ, երբ արդեն սկսում է թշնամու հարձակումը,  ադրբեջանցիները խրամատում ջութակ են գտնում ու «միանգամից հասկանում», որ այն պատկանում է Լևոնին: Դրան զուգահեռ Արամը, լսելով, որ սահմանին պատերազմ է սկսել, մոռանում է հայրենիքի համար «մաքառելու» ու մահանալու տեսլականը և շտապում է Արցախ  «Լևոնին բերելու»: Այս ամենն ազդում է առանց այդ էլ վատ դերասանական խաղի վրա. չափազանցված միմիկան, թատերական առոգանությունն ու արհեստական խոսքն ավելի են հեռացնում ֆիլմն իրական թվալու հնարավորությունից: 

Բացի հերոսներից, բացարձակ իդեալականացված է նաև պատկերը: Խոհանոցի սեղանի ավոկադոյի ու կրուասանների նատյուրմորտային դասավորությանը զուգակցվում են վարդագույն մայրամուտների, Հայկական լեռնաշխարհի` դրոնով արված տեսարաններն ու Արարատի անթիվ ու անպատեհ պատկերները: Երբեմն անգամ նկատելի է, որ Արարատը ճաշասենյակի պատուհանից այն կողմ է հայտնվել համակարգչի միջամտությամբ: Հավանաբար, այս տեսարանների միջոցով ռեժիսորը ցանկացել է ցույց տալ հայկական լանդշաֆթի վեհությունը, բայց քանի որ դրանք կազմում են ֆիլմի մեկ քառորդ մասը, ռեժիսորին միայն հաջողվում է Արարատը վերածել լոկ ձանձրալի տաֆտալոգիայի։ Հեղինակներին չի հաջողվում նաև հայկական ֆոլկլորը ներկայացնելու փորձը: Գյուղական հարսանիքի տեսարանը, հյուրերի քոչարին գրեթե նացիոնալիստական ծաղրանկար են ստեղծում, իսկ տեսախցիկի աշխատանքն ասես իրավիճակի գրոտեսկայնությունն ընդգծելու համար լինի: 

Շատ դժվար կլիներ գտնել ավելի ծեծված ու կլիշեավորված սիմվոլներ, քան այս ֆիլմում: Կայծակները միշտ նախորդում են Արամի անցյալի հիշողություններին, իսկ անձրևն արտահայտում է նրա հոգու կսկիծն ու անամոք ցավը: Կանոնը տարածվում է նաև ֆիլմում օգտագործված երաժշտության վրա` պաթետիկ երաժշտություն ռազմական արարողությունների համար, Կոմիտասի «Գարուն ա…»-ն` մնացած բոլոր դեպքերում:  

Տպավորություն է, որ «Գարուն ա…»- ն նկարահանված է բացարձակապես հայ հանդիսատեսի համար, որովհետև միայն այդ դեպքում է հնարավոր հասկանալ, թե ով և ինչ հարձակում է սկսում ֆիլմի վերջին հատվածում: Բացառությամբ հեռուստացույցից հնչող հայոց ցեղասպանության մասին հաղորդման, հանդիսատեսն անտեղյակ է համատեքստից, որում ապրում են հերոսները: Ու թեև ֆիլմի ստեղծողները պնդում են, որ սա հատուկ է արված, որպեսզի ֆիլմին տա համամարդկային նշանակություն, հարց է առաջանում` այդ դեպքում ինչո՞ւ է թշնամին դուրս համամարդկայնության սահմաններից, ինչո՞ւ է ֆիլմն այդչափ միակողմանի: Թշնամին ներկայացվում է որպես անմիտ գիշատիչների ոհմակ, որը պատրաստ է սպանել իր ազգակիցներին մեկ հայի սպանելու համար:

Թերևս ֆիլմի բոլոր տեխնիկական և գեղարվեստական խնդիրները մատնանշում են ավելի մեծ ճգնաժամ, քան այն, որ ապրում է հայկական կինոն վերջին տասնամյակների ընթացքում: «Գարուն ա…»-ում տեսնում ենք ազգային գաղափարախոսության ու ինքնության այն անիրական պատկերը, որով ապրել ու հպարտացել է մեր հասարակությունը վերջին երեսուն տարիների ընթացքում: Իդեալականացված կերպարները, որոնք ապրում ու մահանում են հանուն վեհ գաղափարների, պատրաստ են ներել, փրկել և անգամ դաստիարակել թշնամու երեխաներին, էկրաններին են հայտնվում բավարարելու մեր ազգային ինքնագնահատականը, որը, բացարձակապես զուրկ է ինքնաքննադատությունից: 

Ֆիլմի միայն մի դրվագում է Արամը փորձ անում խոսել հայկական բանակի խնդիրների մասին, սակայն խոսքն ավարտում է «մենք լավ ազգ ենք, բայց վատ հասարակություն» նախադասությամբ: Մինչդեռ բանակի խնդիրների մասին կարելի էր խոսել հենց ֆիլմի սկզբից ու բացատրել, թե, օրինակ, ինչու է Գնելը դեմ, որ իր որդին ծառայի բանակում: Մի՞թե այս բոլոր տարիներին իրենց որդիներին բանակից ազատող ծնողների միակ անհանգստությունը թշնամու հարձակումն է եղել:  Վստահաբար` ոչ: Մինչդեռ ռեժիսորը նախընտրում է խոսել միայն անանուն թշնամու մասին և հակադրելով իր հերոսներին բացարձակ չարիքի այս մարմավորմանը` շարունակում է սնել մեր սիրելի ազգային միֆը: Սակայն այս կույր իդեալականացումը կարող է կործանարար լինել յուրաքանչյուր հասարակության համար: Այն կանգնեցնում է զարգացումը, թույլ չի տալիս տեսնել, գնահատել իրականությունը, սխալներն ուղղակի գոյություն չունեն, չկա դրանք ուղղելու կարիք: Չկա աճելու անհրաժեշտություն:

Այս նույն տրամաբանությամբ պետք է հարցադրել նաև հայկական կինոյի ներկա իրավիճակն ու սեփական խեղումները և թերությունները համառորեն չտեսնելու տալու դիրքորոշումը։ Ինչու՞ հնարավոր չի դառնում հայկական էկրանից պատմել պատմություններ, որոնք կլինեն գեղարվեստականորեն համոզիչ և գաղափարապես հավաստի ու հատկապես այսօր՝ ետպատերազմյան համատեքստում, երբ դա դառնում է առաջնային անհրաժեշտություն։ Ասել, որ սա լոկ կրթության ու ֆինանսավորման պակասի խնդիրներ են, նշանակում է ասել ոչինչ։ Թերևս պետք է խոստովանել, որ մեր հասարակությունը դեռևս չի ձևավորել կինոյի հանդեպ նոր իմացաբանական մոտեցում, անգիտակցաբար շարունակելով բանացնել ԽՍՀՄ-ից ժառանգած բանաձևը, ըստ որի՝ կինոն առաջին հերթին ծառայում էր հավաքական գաղափարախոսությունների վերարտադրմանն ու իրականության միֆիկականացմանը, այլ ոչ թե վերջինիս բացահայտմանը։ Վաղուց արդեն ժամանակն է, որ հայ հանդիսատեսն ու ստեղծագործողը սկսեն ընդունել, որ կինոն աշխարհը քննադատորեն բացահայտող ու մեկնաբանող գործիք է, և ոչ թե մեր հավաքական կոմպլեքսներն ու վախերը կոծկելու սպեղանի։ Ու այդ ժամ, թերևս, Գարունը իրոք կգա նաև մեր էկրաններին։ 

ԵՎ այլն