Վերաիմաստավորենք մեր միջնադարյան գերեզմանոցները

Այսօրվա Հայաստանի բոլոր կենսական խնդիրների համեմատ՝ այս թեման գուցե ժամանակավրեպ և անտեղի թվա։ Այնուամենայնիվ, գերեզմանոցներն արտացոլում են հասարակության հավատալիքներն ու արժեհամակարգը և ներազդում են մեր կենսակերպի, ինչպես և ինքնության կազմավորման վրա։ Այնտեղ մենք գտնում ենք մարդկային բոլոր դրսևորումները՝ ամենանուրբից մինչև ամենակոպիտը, լինեն դրանք առանձին գերեզմանների տեսքի, տարածքի դասավորման և կառավարման տեսանկյունից։ Դժվար է խոսել մահվան և գերեզմանոցների կարգի մասին, հատկապես այն ամենից հետո, ինչ հայ ազգը կրել է դարեր ի վեր, մասնավորապես, 20-21-րդ դարերում։ Այնուամենայնիվ, մահվան ծեսը և դրա դրսևորումները կյանքի մաս են կազմում, և դրա մասին խոսելն անհրաժեշտ է։

Ավելի քան երեսուն տարի, խաչքարերի հետազոտական աշխատանքի բերումով, այցելել եմ Հայաստանի, Իրանի և Թուրքիայի հնագիտական տարբեր հայկական վայրեր՝ վանքեր, եկեղեցիներ, և հատկապես, միջնադարյան գերեզմանոցներ։ Վերոհիշյալ երկրներում (նաև Ադրբեջանում) մեր միջնադարյան գերեզմանոցների վիճակը շատ նման է, նույնիսկ եթե դրդապատճառները տարբեր են. լքվածություն՝ Իրանում (Թավրիզի ու Սպահանի շրջանները), հայկական հետքերի միտումնավոր ոչնչացում՝ Թուրքիայում և Ադրբեջանում, անտեսում՝ Հայաստանում և հայկական այլ գաղթօջախներում։ Ինչո՞ւ են անտեսվում միջնադարյան գերեզմանոցները Հայաստանում՝ հատկապես անկախությունից ի վեր։ 

Նախ սկսենք ժամանակակից գերեզմանոցների վիճակը նկարագրելով։ Դրանք հաճախ բնակավայրի հենց մուտքին են տեղակայված (Գյումրի, Նոր Գեղի, Բջնի, Արգել…) ու այնքան ընդարձակ են, որ տպավորություն է, թե մահը գերակա է կյանքին։ Արդյոք սա հայ ժողովրդի ապրած ցեղասպանության և իրար հաջորդող ջարդերի հետևա՞նքն է։ Քաղաքաշինությա՞ն, թե՞ զուտ անգիտության պատճառներ ունի գերեզմանոցի նման տեղադրությունը։ Ավանդական սովորույթի համաձայն՝ գերեզմանոցները տեղադրվել են բլուրների վրա, իսկ գյուղը տեղակայված է եղել ավելի ներքև։ Այսօր, որոշ գերեզմանոցներ կարծես ավելի ընդարձակ են, քան իրենց հարակից գյուղը (Ալափարս…) կամ բնակավայրն ունի մեկից ավելի գերեզմանոց (Բջնի, Չարենցավան, Ջրվեժ…)։ Պատճառը, մասամբ, այն է, որ նույն ընտանիքի հանգուցյալները թաղված են կողք-կողքի և չեն դրվում «պահոցներում» իրար վրա, ինչպես օրինակ Ֆրանսիայում է արվում: Նաև Ֆրանսիայում, գրեթե բոլոր գերեզմանոցները շրջապատված են պատերով և հստակ սահմանազատված են բնակավայրի այլ հատվածներից: Հայաստանում շատ հազվադեպ է պատահում, օրինակ՝ Ալափարսում, Կարենիսում… Կարելի է գուշակել, որ այս ամենն էկոլոգիական օրհասական խնդիր կդառնա ապագայում, և լրջորեն պետք է մտածել թաղման այլ ձևերի մասին, ինչպես օրինակ՝ դիակիզումը:

Գալով գերեզմաններին, Հայաստանում ակնառու են բազալտե պատերով, չափազանց մեծ գերեզմաններ, որոնք արտահայտում են անհատապաշտությունը, չափազանցությունը, ցուցամոլությունն ու ամենաթողությունը։ Ժամանակակից գերեզմանոցներում միջնադարյան խաչքարերին (հույսը ներշնչող) կամ պատկերազարդ տապանաքարերին փոխարինել են հանգուցյալների դիմանկարները (քարացած անցյալը հիշող), և որոշ դեպքերում շքեղ արձանները (Խորհրդային Միության սովորությունները)։ Իսկ եթե կան ժամանակակից խաչքարեր, դրանք կանգնեցված են պատահականորեն՝ սխալ կողմնորոշմամբ (զարդաքանդակված երեսը դեպի արևելք, մինչդեռ պետք է լինի դեպի արևմուտք), և դրանք ավելի զարդարանքի առարկաներ են, քան հոգևոր խորհուրդ կրող հուշարձաններ։ 

Գյուղերի գերեզմանոցներում երբեմն համեստ գերեզմանները շրջապատված են երկաթե վանդակապատով, որը սահմանազատում է մի հանգուցյալի համար չափազանց մեծ «անհատական» տարածք։ Պատահում է, որ մի քանի տարի անց այդ գերեզմանները ծածկվում են մոլախոտերով, կոտրված ապակիներով (անհեթեթ ավանդույթների հետևանքները) և այլ թափոններով, քանի որ նախատեսված «տոհմական» տարածքն անօգուտ է դառնում ժառանգորդների արտագաղթի պաճառով։ Ինչպե՞ս վարվել այդ պարագայում։ Զարմանալի է տեսնել նաև, որ նոր գերեզմանները գտնվում են բանուկ ճանապարհների կամ փողոցների եզրին, ինչպես օրինակ՝ Գյումրիում, Դիլիջանում, Վանաձորում, Ջրվեժում և այլն։ Ինչպե՞ս կարելի է գերեզման կառուցել բնակավայրի գլխավոր ճանապարհին կամ մայրուղու վրա։ Անհարգալից վերաբերմունք և անհեթեթություն չէ՞։ 

Այս բոլոր խնդիրները, սակայն, հանգեցնում են մեկ այլ կարևոր հիմնահարցի, որին պետք է անդրադառնալ։ Հաճախ ժամանակակից և միջնադարյան գերեզմանոցների տարածքները հստակ սահմանազատված չեն, ինչի պատճառով առաջինները ներխուժում են երկրորդների տարածք։ Նման օրինակներից առավել ցցուն են Առինջի, Օշականի, Գառնիի, Եղվարդի եզակի միջնադարյան գերեզմանոցները, կամ նորագույն գերեզմանոցը Սանահինի վանքում, ինչպես նաև Արտաշատի հնավայրը հետզհետե ոչնչացնող ժամանակակից գերեզմանոցը։ Հնագույն տապանաքարերը տեղահանվում են կամ միախառնվում ժամանակակիցների հետ, իսկ երբեմն նույնիսկ ժողովրդի անտարբեր վերաբերմունքի պատճառով վնասվում են հնագույն խաչքարերը կամ հնագույն գերեզմանատեղիները, ինչպես նաև թաղված դիերի ոսկորները, ինչը սրբապղծություն է։ Արդյոք չի՞ կարելի դրանք ընթացակարգով հավաքել ու տեղափոխել հատուկ դամբարան։ 

Իհարկե, Հայաստանում ժառանգության դիտավորյալ ոչնչացում չկա, ինչպես արվում է Թուրքիայում և Ադրբեջանում հայկական պատմամշակութային ժառանգության հանդեպ։ Բայց կա անտարբերություն: Առկա է նաև հին և նոր խաչքարերի սխալ ցուցադրելու-կրկնօրինակելու արդի մշակույթը, որը հանգեցնում է բուն միջնադարյան արվեստի գործի թյուր ճանաչմանն ու արժեվորմանը։ Խաչքարերը զուտ զարդարանքային առարկաներ չեն՝ դասավորված արհեստականորեն շարքերով և սխալ կողմնորոշմամբ, ինչպես շատ հաճախ տեսնում ենք նորաստեղծ տարածքներում (օրինակ՝ Կոնդի եկեղեցու բակում շարքով դրված խաչքարերը, կրկնօրինակված Խաչքարերի պուրակը Վերնիսաժի հարևանությամբ, Տեղերի եկեղեցու և Գեղարդավանքի շարած խաչքարերի ուղին, էջմիածնի խաչքարաշարքը Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի դռների մոտ և այլն)։ Անհրաժեշտ է, որ օրենսդրությունը, եկեղեցու հսկողությունն ու ժողովրդի վերաբերմունքն արմատականորեն փոխվեն՝ այս իրավիճակը շտկելու համար։

Հայկական միջնադարյան գերեզմանոցները պետք է վերաիմաստավորել։ Պահպանելով անցյալի հետքերը (խաչքարեր, կոթողներ, տապանաքարեր և այլն), ըստ հնագիտական կարգերի, հարկավոր է սահմանազատել դրանք, արգելել թաղումներն այս պահպանված տարածքներում և կարգավորել դրանք պարզ ու իմաստալի նոր հայեցակարգով. այն է` վերաձևավորել միջնադարյան գերեզմանոցները հատուկ լանդշաֆտի (բնական տարածքի) հիմքի վրա։ 

Հատուկ լանդշաֆտի վերաձևավորումը ոչ թե շինարարական ճարտարապետական լուծումներ կառաջարկի, այլ` բնաշխարհի ճարտարապետություն՝ մեջտեղ բերելով տվյալ տարածքի հիմնական տարրերը (ռելիեֆ, բուսականություն, լույս, ջուր)։ Այդ տարրերի նոր համադրությունը հոգևոր շունչ կտա բնություն-մարդ-արվեստ եռյակի միջև։ Խաչքարը կդադարի ցուցադրական առարկա լինելուց, այլ կհիշեցնի մեր պատմությունը, մշակույթն ու ինքնությունը, և ամենից առաջ կիմաստավորի մեր կյանքն իրենց ճիշտ կողմնորոշման շնորհիվ` մարդը կոթողին նայելիս կնայի արևին, լույսին, ճանաչողությանը և գիտությանը։ Այդպիսով, վերաիմաստավորված միջնադարյան գերեզմանոցները կդառնան ինչպես հոգևոր ճապոնական պարտեզները, խոկման վայրեր, ուր յուրաքանչյուր ոք կշրջի այս նորաշունչ ճեմայգիների, բուրաստանների, ոչ թե մոլորված, այլ` կողմնորոշված ուղիներով։

Բայց եւ սակայն, անուամենայնիվ

ԵՎ այլն