մարդ ԱՌժամանակ. Քրիստին Սիմոն

EVN Report-ը մեկնարկել է «մարդ ԱՌժամանակ» կենդանի մտերմիկ զրույցների սահմանափակ շարքը՝ EVN Report ամենամյա մեդիա փառատոնին ընդառաջ, որն այս տարի կանցկացվի մայիսի 30-ից հունիսի 2-ը։
Սահմանափակ քանակով հանդիպումների շարքի հյուրերը տարբեր ոլորտների ականավոր ներկայացուցիչներ են ու կիսվում են ժամանակի շարժման իրենց պատմություններով։ 

Philanthropist and president of the Manoogian Simone Foundation, Christine Simone is our next guest on the Up Close and Personal series of intimate conversations. Simone talks about her relationship with her grandfather Alex Manoogian, the long journey to Soviet Armenia for the first time with her mother Louise Simone and how she is striving to continue their legacy of dedication and commitment to the Armenian nation. Today, Simone spends several months a year in Armenia giving her a unique insight into life in contemporary Armenia.

      Մարիա Թիթիզյան -Ողջույն, Քրի՛ս:

      Քրիստին Սիմոն -Ողջո՜ւյն:

Մ.Թ. Հիշում եմ… Կարծեմ՝ անցյալ տարի էր, մեր գրասենյակում էիր, EVN -ում: Խոհանոցում նստած՝ սուրճ էինք խմում: Չգիտեմ, թե ինչպես բացվեց թեման, չեմ հիշում, թե զրույցի ընթացքում ինչպես հասանք այդ հանգրվանին: Բայց ինչպես միշտ, ընկանք հիշողության գիրկը և հիշեցինք բազմաթիվ իրադարձություններ, որոնք պատահել են մեր բավական երկար փորձառության ընթացքում: Հատկապես Հայաստանում. անկախության շարժում, Ղարաբաղյան շարժում, պատերազմ և այն ամենը, ինչ պատահեց դրանից հետո: Հիշում եմ, դու պատմում էիր անկախության առաջին տարիների մասին, 1991-ի՝ անկախության ճանաչումից հետո: Պատմում էիր, որ Նյու Յորքում էիր, աշխատում էիր Միավորված ազգերի կազմակերպությունում, Հայաստանի մշտական ներկայացուցչությունում: Հիասքանչ պատմություններ էիր պատմում: Եվ խոհանոցում հավաքված մարդիկ, բոլորը հետո մոտենում էին ինձ ու ասում՝ այ քեզ բան, մենք չգիտեինք այս պատմությունները: Ոչինչ չգիտեինք: Եվ դա ճիշտ է, որովհետև բազմաթիվ առումներով, Քրիս Սիմոն, դու հանրային մարդ չես, ճի՞շտ է:

Ք.Ս. Ոչ, հանրային մարդ չեմ:

Մ.Թ. Բայց շատ հարուստ ժառանգություն ունես: Նկատի ունեմ, որ պապիկդ Ալեք Մանուկյանն է, մայրդ՝ Լուիզ Մանուկյան-Սիմոնը: Եվ նրանք շատ հանրային մարդիկ էին:

Ք.Ս. Այո, այո:

Մ.Թ. Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ ինձ էլեկտրոնային նամակ էիր ուղարկել։ Չգիտեմ՝ պատմել եմ քեզ, թե` ոչ, այն ժամանակ գաղափար չունեի, թե ով ես: Դու միշտ եղել ես պատմության կիզակետում, բայց երբեք չես երևացել: Ինչո՞ւ:

Ք.Ս. Գիտես, ես ունեի այդ առավելությունը: Պապիկիս և մայրիկիս շնորհիվ ինձ հնարավորություն էր ընձեռված ականատես լինելու, ներկա լինելու, անմիջական մասնակցություն ունենալու բազմաթիվ հրաշալի պահերի: Պապիկիս հետ ճամփորդում էի տասներկու տարեկանից: Ուստի, տեսնում էի, որ նրա գործունեությունը հիմնականում ուղղված էր սփյուռքին: Չնայած նա ի վերջո գործունեություն ծավալեց նաև Հայաստանում, եկավ Հայաստան, Վազգեն վեհափառի հետ կառուցեց Էջմիածնի գանձատունը: Իմ կարծիքով՝ առաջին անգամ էր, որ սփյուռքահային թույլ տվեցին շինություն կառուցել: Եվ հետո մայրս միացավ: Կուզեի վերադառնալ և պատմել թանգարանի բացման արարողության մասին. պապիկը մայրիկիս ու ինձ ասաց՝ դուք էլ ինձ հետ եկեք այդ ուղևորությանը: Մայրս ներգրավված չէր որևէ հայկական նախագծում, աշխատում էր Դեթրոյթում, մշակութային նախագծերի համակարգող էր, զբաղվում էր Դեթրոյթի վերականգնմամբ: Ես մեծացել եմ շատ ամերիկյան միջավայրում: 

Մ.Թ. Չէի՞ր խոսում հայերեն: 

Ք.Ս. Չէի խոսում հայերեն: Թե՛ մայրս, թե՛ հայրս հայ են, բայց չէին խոսում հայերեն: Տանը չկար այդ սովորությունը: Ճակատագրի հեգնանքով, պապիկս բազմաթիվ դպրոցներ, եկեղեցիներ ու կենտրոններ է կառուցել, որտեղ սովորեցնում են հայերեն, բայց երբեք չի ստիպել կամ պարտադրել ինձ:

Մ.Թ. Հյուսիսային Ամերիկայում ապրող այդ սերնդի ներկայացուցիչների մոտեցումը նույնն էր: Ուզում էին, որ իրենց երեխաներն ինտեգրվեն, ամերիկացի լինեն: 

Ք.Ս. Այո, և այնտեղ, որտեղ մեծանում էի, խտրականություն կար, և ես միանշանակ զգում էի այդ խտրականությունը: Ուստի, կարծում եմ, նրանք ցանկանում էին հեշտացնել կյանքս: Այնտեղ, որտեղ ապրում էինք, և հարակից քաղաքներում հայեր չկային: Ուստի ոչ, տանը չէինք խոսում հայերեն: Եվ հետո մեկնեցինք նրա հետ:

Մ.Թ. 1982 թիվն էր:

Ք.Ս. Այո, 1982-ն էր: Եվ մայրս մնաց Մոսկվայում, քանի որ, պարզվեց՝ վիզա չուներ, և նրան հետ ուղարկեցին, իսկ հետո վերադարձավ: Շատ հետաքրքիր, բայց երկար պատմություն էր:

Մ.Թ. Կներես, դու պատմել ես, բայց ուղղակի չեմ հասկանում՝ Լուիզ Սիմոնն ինչպե՞ս հայտնվեց Մոսկվայում, եթե վիզա չուներ:

Ք.Ս. Օդանավ նստելուց առաջ մենք հաշվառում անցանք, և նա ուներ վիզա: 

Մ.Թ. Որտե՞ղ հաշվառվեցիք:

Ք.Ս. Նյու Յորքում: 

Մ.Թ. Պարզ է: 

Ք.Ս. Չէ՞ որ նա օդանավ էր նստել:

Մ.Թ. Պարզ է:

Ք.Ս. Մենք գիտեինք, որ նա վիզա ունի, բայց չգիտեմ՝ ինչ պատահեց այդ ընթացքում: Անկեղծ ասած, երբ հասանք Մոսկվա, հիշում եմ, ասաց ինձ՝ վիզաս չեմ գտնում, վիզաս չեմ գտնում:

Մ.Թ. Անձնագրի մեջ չէ՞ր:

Ք.Ս. Ոչ, կցված չէր անձնագրին: Անձնագրի մեջ էր, բայց ամրացրած չէր:

Մ.Թ. Պարզ է:

Ք.Ս. Իսկ ես մի քանի ժամվա թռիչքից հետո առանձնապես կարեկցանք չդրսևորեցի: Ուղղակի հավատս չէր գալիս, որ կորցրել է: Ասում էի՝ խնդրո՜ւմ եմ: Բայց իսկապես կորցրել էր անձնագիրը, և նրան տարան, իսկ ես ասում էի՝ չեք կարող, դուք իրավունք չունեք: Չգիտեի՝ ինչ անել: Վերցրի նրա ուղեբեռը. հիմա չգիտեմ, թե ինչու:

Մ.Թ. Մայրիկին թողեցիր Մոսկվայում և եկար Երևա՞ն:

Ք.Ս. Ոչ, ոչ, չեկա:

Մ.Թ. Պարզ է:

Ք.Ս. Մնացի Մոսկվայում: Իրականում շատ հետաքրքիր պատմություն է: Երբ նրան տարան, չէի հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Հնարավորինս արագ հասա հեռախոսին ու զանգահարեցի մեր ծանոթներից մեկին, ով կապեր ուներ բարձր օղակներում…

Մ.Թ. Դու ինքդ էլ փաստաբան ես:

Ք.Ս. Կարճ ասած, փաստաբան լինելը չօգնեց այդ իրավիճակում: Ուստի, փորձեցի կապվել պետդեպարտամենտի հետ: Ուղղակի փորձում էի զանգել մի ծանոթ մարդու, բայց չկարողացա կապ հաստատել: Ուստի զանգեցի եղբորս: Մի խոսքով, այդպես: Նրանք սկսեցին աշխատել այդ ուղղությամբ: Բայց ես այնքան վրդովված էի, որ շատ մեծ սխալ թույլ տվեցի: Չզանգեցի պապիկիս ու չպատմեցի կատարվածի մասին:

Մ.Թ. Որտե՞ղ էր նա:

Ք.Ս. Նա դեռ Միչիգանում էր: Վախենում էի: Նա տարիքն առած էր, չէի ուզում անհանգստացնել: Ուղղակի չէի ուզում: Բայց չէի հասկանում, որ կապերը կարևոր են: Նրան ճանաչում էին: Ինչևէ, ամեն կերպ փորձում էի բացատրել, որպես համարձակ նյույորքցի զբոսաշրջիկ: Ասում էի՝ լսեք, ես պիտի իմանամ, թե որտեղ է մայրս, դուք պարտավոր եք հայտնել ինձ, և այլն, և այլն, և այլն: Բայց ոչինչ չէր ստացվում:

Մ.Թ. Դե, Խորհրդային Միությունն էր:

Ք.Ս. Այո, ասացի՝ հեռախոսագիրք տվեք: Հեռախոսագիրք ունե՞ք: Այդպես անցավ մեկ-երկու օր: Մի խոսքով, այնքան էի հոգնել, որ մի օր ուղղակի քայլում էի նախասրահում և նկատեցի, որ բոլորը նայում են ինձ, համարյա կարեկցանքով: Եվ մտածեցի՝ Աստվա՜ծ իմ, նրանք գիտեն՝ ինչ ես զգում, երբ տանում են հարազատիդ: Ու որոշեցի՝ ամբողջ օրը կնստեմ աթոռին, գլուխս կախ: 

Մ.Թ. Միտումնավո՞ր:

Ք.Ս. Միտումնավոր, որովհետև մտածում էի՝ ոչ մի կերպ չեմ կարողանա օգնել մայրիկիս: Եվ ահա որոշ ժամանակ հետո, կարծեմ՝ հաջորդ օրը, մեկը մոտեցավ ինձ, բռնեց ձեռքս ու թղթի կտոր դրեց ափիս մեջ: Ասացի՝ ի՞նչ է սա: Վերադարձա իմ սենյակ, որն, ի դեպ, արդեն երեք անգամ խուզարկել էին, ու մինչ ես այնտեղ զբաղված էի իմ գործերով, նրանք փորփրում էին մեր իրերը: Եվ թղթի վրա հեռախոսահամար էր: Զանգեցի այդ հեռախոսահամարով, և մայրիկս պատասխանեց: 

Մ.Թ. Մայրիկիդ հեռախոսահամա՞րն էր: 

Ք.Ս. Ասացի՝ մայրի՞կ: Որտե՞ղ ես: Եվ նա ասաց՝ պատկերացնո՞ւմ ես, ինձ բերել են քաղաքի ամենաթանկ հյուրանոցը, իսկ ես նրանց ասել էի՝ մենք վճարել ենք ուրիշ հյուրանոցի սենյակի համար: Ասացի՝ մայրի՛կ, արի կենտրոնանանք: Չեմ կարծում, թե հիմա դա մեր մեծագույն խնդիրն է:  Ասում եմ՝ ի՞նչ է կատարվում: Պատասխանում է՝ դե, տնային կալանքի տակ եմ: Դռան հետևում երկու պահակ է կանգնած: Ես նրանց ասացի՝ մի՛ կողպեք ինձ այստեղ, շատ կսրտնեղեմ: Ինչևէ, վերջիվերջո, ոչինչ չկարողացանք անել: Միակ բանը, որ երկար բանակցություններից հետո հաջողվեց, նրան տեսակցելու և ուղեբեռը փոխանցելու թույլտվությունն էր: Ասացին, որ նրան կուղարկեն երկրից:Ինչո՞ւ: Որովհետև չէին կարող վիզայի լուսանկար անել, փոքր լուսանկար: Ուստի, նա ստիպված էր մեկնել Հելսինկի և վերադառնալ:

Մ.Թ. Մի վայրկյան սպասիր: Ուրեմն նրան տանում են, պահում թանկ հյուրանոցում: Լուսանկարելու համար համապատասխան սարքավորումներ կամ տեսախցիկ չունենալու պատճառով նրան ուղարկում են Հելսինկի, որ լուսանկարվի, և հետո նա վերադառնո՞ւմ է:

Ք.Ս. Այո, հետո վերադառնում է:

Մ.Թ. Եվ այդ ընթացքում դու նրան սպասում էիր Մոսկվայո՞ւմ:

Ք.Ս. Այո: Իրականում, պիտի անկեղծ լինեմ քեզ հետ: Մենք մի քանի օրով մեկնեցինք Լենինգրադ: Դե, մայրիկը մի քանի օր Մոսկվայում չէր լինելու: Հետո վերադարձանք Մոսկվա, մայրիկը նույնպես հետ եկավ, և շարունակեցինք ուղևորությունը: Բայց գիտես, ես շատ բան սովորեցի, կարծես աչքերս բացվեցին: Ես ասում էի մարդկանց՝ գիտեք, ես ամերիկացի եմ և գնահատում եմ դա: Հիմա Ամերիկայի և Հայաստանի քաղաքացի եմ, բայց իսկապես գնահատում եմ Ամերիկան: Շատ եմ սիրում այդ երկիրը: Բայց երբ այն ժամանակ եկա Մոսկվա, ասացի՝ Աստվա՜ծ իմ, իսկ մենք դեռ բողոքում ենք: Մենք կարծում ենք, թե լուրջ խնդիրներ ունենք: 

Մ.Թ. Մենք գաղափար անգամ չունենք: 

Ք.Ս. Պետք է հասկանալ դա, իսկապես: Ես սկսեցի ավելի շատ գնահատել Ամերիկան: Շատ բարդ էր: Բարդ էր, որովհետև չգիտեի՝ ինչպես մանևրել: Ես անընդհատ սխալներ էի թույլ տալիս: Պետք էր զանգահարել պապիկին: Պետք էր զանգահարել Վեհափառին:

Մ.Թ. Երբ հետադարձ հայացք ես նետում, միշտ այդպես է:

Ք.Ս. Այո: Բայց ամեն դեպքում, այդ պատմությունն ինձ համար կյանքի դաս եղավ: Մայրիկը լավ էր: Նա վերադարձավ: Նա ուժեղ էր: Բողոքում էր, որ ստիպված է եղել վճարել հյուրանոցի համար: Ես էլ ասացի՝ դա խնդիր չէ:

Մ.Թ. Ուրեմն տնային կալանքի տակ է եղել, բայց նաև վճարել է հյուրանոցի համա՞ր:

Ք.Ս. Այո, հենց այդպես: Ասել է՝ բայց ինչո՞ւ, մենք հյուրանոց ենք վարձել: Ես կարող եմ ապրել այնտեղ, այդ սենյակում: Բայց իմ կարծիքով՝ նրանք ուզում էին բաժանել մեզ: Հենց դա էր խնդիրը: 

Մ.Թ. Լավ, ուրեմն այդ արկածից հետո ուղևորվեցիր Լենինգրադ, հետո եկաք Հայաստան: Առաջին անգա՞մ էիր Հայաստանում:

Ք.Ս. Այո:

Մ.Թ. Երկուսդ էլ առաջին անգամ էիք: 

Ք.Ս. Այո, այո:

Մ.Թ. Հիշում եմ, մենք շատ ենք քննարկել, Քրիս, և դու միշտ ասում էիր, որ սկզբում ամերիկյան կենսակերպ էիք վարում, չնայած պապիկդ անհավանական բարեգործական գործունեություն էր ծավալում սփյուռքի հայկական համայնքներում, իսկ ավելի ուշ՝ նաև Հայաստանում, և դու ասում էիր, որ ուղևորությունը փոխեց մայրիկին:

Ք.Ս. Այո, փոխեց մայրիկին: Մենք եկանք, բազմաթիվ պաշտոնական ընդունելություններ ու ճաշկերույթներ եղան, և արդեն երկրորդ օրը մայրիկն ասաց՝ ոչ, չենք կարող այսպես շարունակել: Մենք ուզում ենք տեսնել երկիրը: Խորհրդային ժամանակներ էին, չէիր կարող ազատ շրջագայել: Բայց մենք իսկապես շատ էինք ուզում տեսնել, թե ինչ կար Երևանից դուրս: Եվ Վազգեն վեհափառը կազմակերպեց մեզ համար, հանձնարարեց քահանայի, և դրանից հետո ամեն օր մեզ նոր վայր էին տանում: Առաջին օրը մեքենայի մեջ միայն երկուսով էինք: Չգիտեմ՝ ուր էինք գնում, ինչքան հիշում եմ, Աբովյան, և նա մեզ ցույց էր տալիս ամեն բան, իսկ հետո ասում էր՝ եկեք թակենք այս տան դուռը, իսկ մենք զարմացած ասում էինք՝ ի՞նչ: 

Մ.Թ.Դե, Նյու Յորքից էիք:

Ք.Ս. Մտածում էինք, որ կանհանգստացնենք մարդկանց, կկտրենք նրանց առօրյա կյանքից: Իսկ նա ասում էր՝ ոչ, ոչ: Եկեք թակենք: Եվ թակում էր դուռը, և մարդիկ մեզ ներս էին հրավիրում: Եվ մինչև մենք կհասցնեինք ինչ-որ բան ասել, սեղանն արդեն գցված էր, մենք զրուցում էինք, ու դա շատ կարևոր էր մեզ համար: Եվ հետո, երրորդ օրը, ուղևորությանը մասնակցող ուրիշ մարդիկ ասացին՝ մի րոպե սպասե՛ք, մի րոպե սպասե՛ք: Մեզ էլ վերցրեք ձեզ հետ: Չորրորդ օրը մենք արդեն մեծ ուղևորական մեքենայով էինք ճամփորդում: Չգիտեմ՝ ինչպես էին թույլտվություն ստացել, բայց ստացել էին: Ուղղակի մտածում եմ, որ մայրիկի ներսում ինչ-որ բան փոխվեց: Նա երբեք չէր մասնակցում հայկական նախագծերին, ներգրավված չէր: Անշուշտ, հարգանքով էինք վերաբերվում, անշուշտ, կապված էինք նրա հոր՝ իմ պապիկի հետ, և մասնակցում էինք նրա գործունեությանը: Բայց մայրիկն առանձնապես կապված չէր համայնքի հետ, և ինչ-որ բան փոխվեց նրա մեջ, և նա տեսավ երկիրն ու ասաց՝ Աստված իմ, ահա թե որտեղ է պետք էներգիա ներդնել: Այն ժամանակ նա դեռ չէր ղեկավարում կազմակերպությունը: Դեռ հպանցիկ առնչություն ուներ հայկական համայնքի հետ: Կարծեմ՝ աշխատում էր թեմի պարտքերը վճարելու ուղղությամբ: Դա անմիջապես տեղի չունեցավ, բայց ուղևորությունը փոխեց նրան: Եվ հետո, մոտավորապես 1985-ին կինոարտադրող թիմի հետ վերադարձանք Հայաստան, որպեսզի ֆիլմ նկարենք ցեղասպանության թեմայով: Եվ դարձյալ, շատ ճանապարհորդեցինք ամբողջ երկրում: 1986-87 թվականներին նա գործարարների էր բերում, օրինակ, Ռուբեն Թերզյանին, ով խաղալիքների ընկերություն ուներ: 

Մ.Թ. «Արմենթոյ»: 

Ք.Ս. Այո: «Արմենթոյը» հիմնադրվեց՝ որպես համատեղ ձեռնարկություն: Այն ժամանակ պայմանագրերը կնքվում էին ինչպես վայրի արևմուտքում:

Մ.Թ. Երկար ժամանակ հենց վայրի արևմուտք էր, որ կար:

Ք.Ս. Այո, շատ երկար, բայց դա խորհրդային բիզնեսի կառուցվածքն էր: 

Մ.Թ. Իհարկե, այո:

Ք.Ս. Եվ նա շարունակեց գործունեությունը:

Մ.Թ. Նա կենտրոնացած էր կոնկրետ ոլորտի վրա:

Ք.Ս. Այո, պետք է ասեմ, որ նա ուներ տեսլական: Նա պատկերացնում էր, թե ինչպիսին է լինելու երկիրը: Կարծում եմ՝ ինչպես բազմաթիվ սփյուռքահայեր, այնպես էլ մենք, գործունեության մեջ ունենում էինք դժվարություններ: Բայց սա կարևոր էր: Երկիր էր: Եվ մենք տեսնում էինք շարժման սկիզբը: Մինչ այդ…

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Ոչ 82-ին, մինչ այդ: Մինչ այդ արդեն հասկանում էինք տրամադրությունները, և  պիտի ասեմ, որ աջակցում էինք: Ասեմ նաև, որ իմ կարծիքով՝ շատերը չէ, որ աջակցում էին նրան: Դա նրա տեսլականն էր: 

Մ.Թ. Սփյուռքո՞ւմ:

Ք.Ս. Դե, սփյուռքը լայն հասկացություն է:

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Այն ժամանակ նա ՀԲԸՄ-ում էր, և այնտեղ թերևս կար մտահոգություն կամ ոչ լիարժեք աջակցություն: Եվ հետո տեղի ունեցավ երկրաշարժը: Հիշում եմ, ես նրա տանն էի, մենք զանգ ստացանք ու հասկացանք, որ վատ բան է պատահել: Ապա մի քանի ժամ հետո կամ հաջորդ օրը պետդեպարտամենտից զանգ ստացանք, և մեզ հայտնեցին, որ խումբ է մեկնում, որոնողական շներ են ուղարկում: Այո, հարցրին՝ մայրիկս ուզո՞ւմ է մեկնել այդ օդանավով: Եվ ես ասացի՝ Աստված իմ, ի՜նչ սարսափելի է: Եվ նա մեկնեց: Հենց այդ ժամանակ էլ սկսվեց գործընթացը, ահռելի քանակով նվիրատվություններ, դրանց համակարգումը: ԱՄՆ-ի կառավարությունը տրամադրում էր օդանավեր, որոնք բեռներ էին տեղափոխում, պետք էր կազմակերպել օդանավերի բեռնումը: Եվ հետո ես հունվար-փետրվարին դարձյալ եկա նրա հետ: Դա գործունեության մի ոլորտ էր: Կարծում եմ՝ այդ ժամանակ արդեն մտածում էր ՀԲԸՄ-ի գրասենյակ բացելու մասին: Եթե չեմ սխալվում, մոտավորապես 1989-ին Արմեն Տեր-Կյուրեղյանը և Միհրան Աղբաբյանը դիմեցին նրան համալսարան բացելու գաղափարով, որը պիտի ունենար սեյսմակայունության բարձր մակարդակ և կդիմակայեր երկրաշարժի դեպքում: Ես միշտ պատմում եմ այդ պատմությունը: Իրականում Արմենն է ինձ պատմել, բայց ես միշտ պատմում եմ, որովհետև դա վկայում է այն մասին, որ մայրս այդ ոլորտում չուներ խորքային իմացություն կամ կրթություն, բայց օժտված էր բացառիկ ունակությամբ և պարզապես ներքուստ զգում էր, թե երբ է պետք ինչ-որ բան կառուցել: Եվ ասաց նրանց՝ չեմ հասկանում, ես խոսում եմ երկու անհատների հե՞տ: Ձեզ պետք է հաստատություն, որը կանգնած կլինի ձեր թիկունքում: Եվ նրանք վերադարձան…

Մ.Թ. … և ստեղծեցին հաստատությունը:

Ք.Ս. Կալիֆոռնիայի համալսարանը հենք եղավ Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի ստեղծման համար: Եվ ահա, ՀԱՀ-ը հիմնադրվեց, և երբ նրանք վերադարձան, մայրս ասաց՝ լավ, հրաշալի է: Եվ դա ևս մի տեսալական էր: Այն ժամանակ, երբ մենք ՀԱՀ-ի համար հարմար շենք էինք փնտրում, ընտրությունը կանգ առավ այդ շինության վրա, և մենք ՀԲԸՄ-ի գրասենյակը բացեցինք ՀԱՀ-ի առաջին հարկում: Ահա այդպես էլ, կարծում եմ, 1989-ին Հայաստանում բացվեց սփյուռքի կազմակերպության առաջին գրասենյակը: 1989-ին:

Մ.Թ. Պիտի ընդհատեմ քեզ, որովհետև պատմությունը շատ թելեր ունի, և քո պատմությունը, քո ընտանիքի պատմությունը բազում շերտեր ունի: Եվ այսպես, տեղի է ունենում երկրաշարժը: Մայրդ առաջին օդանավերից մեկով գալիս է Հայաստան: Կարևոր դեր է խաղում Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի ստեղծման գործում: Հետո երկար տարիներ զբաղվում է բարեգործությամբ ու միաժամանակ աշխատում է: Այդ ընթացքում Ղարաբաղյան շարժումը թափ էր առնում: Դու մի շարք լուսանկարներ ես բերել Նահանգներից: Բոլորս տեսել ենք այդ լուսանկարները, և մարդկանց, որոնք ապրել են այստեղ, մարդկանց, որոնք դրսից են մասնակցել այդ գործին: Ուղղակի անհավանական պատկերներ են, և դա ոգեշնչման աղբյուր էր բոլորիս համար: Բայց մայրդ ձեր ընտանիքի միակ անդամը չէր, ով առանցքային դեր է խաղացել: Այն ժամանակ դու սկսեցիր աշխատել ՄԱԿ-ում Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցչությունում:

Ք.Ս. Այո, և նույնիսկ դրանից առաջ, որովհետև մայրիկի հետ մեկնեցի Արցախ, երևի 1989 կամ 1990 թիվն էր: Այնտեղ հանդիպեցինք Վոլսկուն: Գորբաչովը նրան նշանակել էր Արցախի հատուկ կառավարման կոմիտեի նախագահ, կարճ ժամանակով: Երբ վերադարձա տուն, հասկացա, որ իսկապես ցանկանում եմ մասնակցություն ունենալ: Եվ, իհարկե, շատ էական, էական խնդիրներ էին: Ես ակտիվիստ էի, երիտասարդ էի, Ամերիկայում զբաղվում էի քաղաքացիական իրավունքով: Բայց սա…

Մ.Թ. Սա ուրիշ էր:

Ք.Ս. Իսկապես ուրիշ էր: Այնքան սրտառուչ էր, որ մտածում էի՝ Աստվա՜ծ իմ, սա ոչ միայն իմ ժողովուրդն է, սա պայքար է, գոյաբանական պայքար, խոր, շատ խոր պայքար: Հայաստանը ներկայացուցչություն ուներ Նյու Յորքում, Ալեքսանդր Արզումանյանի գլխավորությամբ, մինչև ՄԱԿ ընդունվելը, և ես էի աշխատում նրա հետ ու փորձում էի օգնել՝ օգտագործելով իմ փաստաբանական հմտությունները: Եվ նա ասաց՝ կուզե՞ս մասնակցել: Հայաստանը դիվանագետներ չուներ բոլոր կազմակերպություններում: Ընդ որում, ոչ միայն Հայաստանը, այլև Բալթյան երկրներն առաջին տարիներին հենվում էին սփյուռքի վրա: Եվ ես մտածեցի՝ այո, կզբաղվեմ այս գործով, հետաքրքիր է: Թեև այդպես ասացի, բայց որոշակի ճնշում էի զգում: Ես իրավաբանական ոլորտում հմտություններ ունեի և կարող էի բանակցել բանաձևերի շուրջ, պայքարել այլ հարցերի համար, որոնցով զբաղվում էի, բայց դիվանագիտական փորձ, դիվա նագիտական գիտելիք չունեի: Եվ դա ինձ փոքր-ինչ շփոթեցնում էր: Հետագայում ընդունվեցի Հարվարդի համալսարան և մագիստրոսի աստիճան ստացա, որովհետև զգում էի, որ դա մեծ բաց է իմ կրթության մեջ: Ահա այդպես սկսեցի զբաղվել դիվանագիտական աշխատանքով, և կար ևս մի սփյուռքահայ, հետո ևս մեկը միացավ, և ես կատարում էի հանձնաժողովի հանձնարարությունները: Մենք պայքարում էինք: Այն ժամանակ Անվտանգության խորհուրդը քննարկում էր Արցախի, Լեռնային Ղարաբաղի հարցը: Մի խոսքով, շատ լարված ժամանակ էր: Պատմել եմ քեզ, որ երբ երկրորդ հանձնաժողովում՝ ֆինանսական հանձնաժողովում աշխատում էի մի հիմնախնդրի վրա, մենք գործընկերային հարաբերությունների մեջ էինք Ադրբեջանի հետ, որովհետև այդ հարցի շուրջ ունեինք ընդհանուր շահեր, բայց հետո վիճում էինք Անվտանգության խորհրդում: Այդ առումով որոշակի մասնատվածություն կար, բայց այո, հրաշալի փորձառություն էր: Ինչ խոսք, հրաշալի էր: Բայց ես թողեցի այդ գործը մի շարք պատճառներով: Չեմ ասի, թե գրասենյակն այդքան լավ էր աշխատում: Ուստի մտածեցի՝ կարող եմ ավելի լավ օգտագործել իմացությունս: Եվ նույն կերպ մեկնաբանում էին մյուս բոլոր դիվանագետները. բոլորն ասում էին՝ չգիտենք, թե ինչ է կատարվում: Տեղեկատվություն չկար: 1993 թվականն էր: Ուստի մտածեցի, որ կարող եմ համակարգել այդ ոլորտը: Փաստաբանական գործունեության ընթացքում ես օգտվում էի «Լեքսիս Նեքսիս» ընկերության ծառայություններից: Ստանում ես բոլոր լուրերը, եթե ինչպես հարկն է որոնում ես ծրագրում: Ես օրական 300 հոդված էի կարդում, ընտրում համապատասխան լուրերը. Հայաստան, Վրաստան, Ադրբեջան, Թուրքիա՝ այնքանով, որքանով վերաբերում էր Հայաստանին, և Ռուսաստան՝ այնքանով, որքանով վերաբերում էր Հայաստանին: Համակարգում էի այս ամենը, ամփոփում էի բոլոր լուրերն ու տեղադրում կայքում, իսկ հետո սկսում էի ֆաքսով ուղարկել: Ուղարկում էի Անվտանգության խորհրդի անդամներին: Ֆաքսով ուղարկում էի հայկական կազմակերպություններին:

Մ.Թ. Հետաքրքիր է՝ ոմանք, հատկապես երիտասարդները գիտե՞ն՝ ինչ բան է ֆաքսը:

Ք.Ս. Այո, այո, և դա ինձ շատ բան սովորեցրեց: Սովորեցրեց, որ երբ լցնում ես դատակությունը, առաջանում է պահանջարկ, լրատվության քաղց:

Մ.Թ. Տեղեկատվությունը շատ կարևոր հրամայական է:

Ք.Ս. Մարդիկ սկսեցին կապ հաստատել ինձ հետ ամենատարբեր վայրերից, որ լուրեր ստանան: Իսկապես հետաքրքիր էր: Չեմ սիրում այդպես ասել, որովհետև ինձ թվում է՝ շատ ծեր եմ, բայց այն ժամանակ մենք մոդեմ էինք օգտագործում, վերբեռնում ու ներբեռնում էլեկտրոնային նամակները: Եվ իրականում ստիպված էինք սովորեցնել մարդկանց, թե ինչպես է աշխատում համակարգը: Ես նույնիսկ հոդված գրեցի՝ «Մոդե՞մ, թե՞ մո՛դեմ»: Մի օր զանգ ստացա մի 75-ամյա մարդուց, նա ասում էր՝ շատ կուզեի լրահավաք ստանալ ձեզնից, բայց…

Մ.Թ. Բայց ինչպե՞ս:

Ք.Ս. Բայց չգիտեմ, թե ինչպես: Եվ ես ասացի՝ թոռ ունե՞ք: Կարո՞ղ եք խնդրել, որ զանգի ինձ: Այդպես էլ արեցինք, և այդպես էլ շարունակվեց:

Մ.Թ. Երկար տարիներ զբաղվում էիր դրանով, ճի՞շտ է: 

Ք.Ս. Այո, մինչև հրադադարը՝ ամենօրյա ռեժիմով: Երբ հրադադարի պայմանագիրը ստորագրվեց, լրահավաք թողարկում էի ամեն շաբաթ: Շատ, շատ էի հոգնել: Չէի կարողանում գտնել մեկին, ով կփոխարիներ ինձ: Եվ հետո այլ իրադարձություններ եղան: Մի աշխատող հայկական ուրիշ կազմակերպությունից սկսեց զբաղվել այս գործով: Ուստի նրան ասացի՝ լիազորություններս տալիս եմ ձեզ: 

Մ.Թ. Վերցրե՛ք:

Ք.Ս. Վերցրե՛ք և արե՛ք: Հայաստանը սկսեց աստիճանաբար ինքնուրույն զբաղվել տեղեկատվությամբ, նույնիսկ ՀԲԸՄ գրասենյակը սկսեց թողարկել իր սեփական լրահավաքը, ուստի ես կարող էի հեռանալ ոլորտից: Վերադարձա Հարվարդի համալսարան՝ մագիստրոսական կրթություն ստանալու հանրային կառավարումից, առավել խորանալու միջազգային անվտանգության, դիվանագիտության ոլորտում, հետո վերադարձա ՄԱԿ, որովհետև ցանկանում էի այդ գիտելիքը կիրառել այնտեղ: 

Մ.Թ. Անշուշտ: 

Ք.Ս. Զգում էի, որ հիմա կարող եմ:

Մ.Թ. Գործիքներ ունես:

Ք.Ս. Այո, գործիքներ ունեմ:

Մ.Թ. Բայց Քրիս, գիտես, սկզբնական շրջանում, նույնիսկ անկախությունից առաջ, մինչև շարժումը, մինչև պատերազմը, ընտանիքդ խորությամբ ներգրավված էր Հայաստանին աջակցելու գործում: Մի շարք ընտանիքներ էին ներգրավված, որոնք միջոցներ ունեին: Հավանաբար, ծայրահեղ լարված տարիներ էին, երբ մարդիկ, կառավարությունը, առաջնորդները դիմում էին սփյուռքին: Պատերազմը մոլեգնում էր, ուժերն անհամաչափ էին, և, իսկապես, աջակցության կարիք կար:

Ք.Ս. Մեր տեսանկյունից, սարսափելի լարված էր: Ճգնաժամեր, ճգնաժամեր, ճգնաժամեր: Ուղղակի չգիտեիր՝ ի՞նչ է սպասում քեզ, երբ առավոտյան արթնանաս:

Մ.Թ. Մենք մինչև հիմա այդպես ենք ապրում: 

Ք.Ս. Այո, դեռ այդպես ենք ապրում: Ես աղոթում եմ այն օրվա համար, երբ կազատվենք ցնցումներից, և ճգնաժամը կթեթևանա: Բայց շատ հուզիչ էր մասնակցել դրան: Մենք չէինք կենտրոնանում նրա վրա, թե ինչպես ենք անում: Ես մայրիկի հետ մշտական երկխոսության մեջ էի: Նա նաև էլեկտրոնային ամսագիր էր հրատարակում և այդ ամսագրով փորձում էր ցույց տալ սփյուռքին, թե իրականում ինչ է կատարվում հայրենիքում: Զրուցում էր Արցախի առաջնորդների հետ, Արցախի նախագահի հետ: Հանձնաժողովի անդամներից շատերն ընդգրկվեցին կառավարության կազմում, և նա սերտորեն աշխատում էր նրանց հետ: Հիմա հետադարձ հայացք նետելով՝ հասկանում ենք, որ մեզ շատ բաներ չէին ասում, բայց մենք որոշակիորեն հասկանում էինք, թե ինչ ուղղությամբ են գնում, ինչ են անում: Շրջափակում էր, էլեկտրականություն չկար: Կարելի էր ունենալ նպատակներ, բայց հնարավոր չէր հեշտությամբ իրագործել դրանք: Ուստի, այդ տեսանկյունից շատ դինամիկ հարաբերություններ էին: Իսկ մայրս շատ հարգված էր, և ինչպես ես ասացի, մշտապես կապի մեջ էր նրանց հետ: Իսկ ես արտոնյալ էի, քանի որ հնարավորություն ունեի մասնակցել և տեսնել դա:

Մ.Թ. Դու միշտ ներկա ես եղել, ճի՞շտ է: Մի անգամ պատմել ես, թե որքան էիր ուզում մոտ լինել պապիկիդ, իմանալ Հայաստանի, հայերի, պատմության մասին և այլն: Արդեն ասացիր, որ փոքր տարիքից քեզ իր հետ տանում էր ուղևորությունների: Նույնը՝ մայրիկիդ հետ: Դու փորձառությունների ու հիշողությունների մեծ գանձարան ունես: 

Ք.Ս. Այո, այն ժամանակ մայրիկն ուրիշ էր: Մենք ավելի շատ որպես գործընկեր աշխատում էինք պապիկի հետ: Այո, տանը նա շատ խաղաղ մարդ էր: Հանրային դաշտում նա փայլուն, վեհանձն մարդ էր, իսկ տանը շատ խաղաղ էր: Եվ ես ուզում էի նրա հետ մտերմություն հաստատելու ուղիներ գտնել:  Միշտ նրան տեսնում էի թերթ կարդալիս. Հայաստանի լուրերը, նամակներ, հաղորդակցություն, և այլն: Ես փորձում էի, թերթեր էի կարդում ու նրան հարցեր էի տալիս: Ես երկու եղբայր ունեմ, բայց նրանք ամենևին չէին մասնակցում գործընթացին:

Մ.Թ. Այո: Մենք ավելի ուշ կխոսենք այդ մասին: 

Ք.Ս. Իսկապես ցանկություն ունեի կապ հաստատել նրա հետ: Եվ նա շատ էր ուրախանում: Մայրս ուրիշ էր: Մենք կարծես քույրեր լինեինք, մայր ու դուստր, բայց ավելի շատ՝ գործընկերներ: Ես շատ հարցերում կարող էի օգնել նրան: Եվ իհարկե, վստահության աստիճանը բարձր էր, առանց պայմանականությունների: Եվ…

Մ.Թ. Խոսելով վստահության մասին: Ինձ հետաքրքիր է. Հայաստան-սփյուռք անջրպետը ոչ մի կերպ չի փոքրանում: Երբեմն նեղանում է, ուրիշ դեպքերում՝ անդունդ է, և մենք ի վիճակի չենք կամրջել այն: Ու երբեմն՝ հիմնավոր պատճառներով: Չեմ ուզում խորանալ այդ մանրամասների մեջ, բայց կենտրոնանանք առաջին տարիների վրա, որովհետև բոլորս հիշում ենք: Բոլորը մասնակցո՞ւմ էին:

Ք.Ս. Ես այլ տեսակետ ունեմ այդ առնչությամբ:

Մ.Թ. Լա՜վ:

Ք.Ս. Իրականում, ես կարծում եմ՝ այն օրերին վստահության ահռելի խնդիր կար: 

Մ.Թ. Իսկապե՞ս: 

Ք.Ս. Հիմա ավելի քիչ եմ զգում դա:

Մ.Թ. Լավ:

Ք.Ս. Այո, կարծում եմ, որ անջրպետ կար, և իսկապես …

Մ.Թ. Որովհետև մենք չէինք ճանաչում իրար:

Ք.Ս. Մենք չէինք ճանաչում իրար: Ես միշտ ասում եմ՝ դա նույնն է, ինչ երկվորյակներ ծնվեն, և նրանց առանձնացնեն: Եվ հետո նրանք միավորվեն քսան տարեկանում և հույս ունենան, որ մի ընտանիքի պես պիտի լինեն: Դրա համար ժամանակ է պետք: Չէ՞ որ նրանք կյանքի տարբեր փորձառություն են ունեցել, տարբեր կերպ են մեծացել: Մարդկային հարաբերություններում պետք է բանակցել: Ես կասեի՝ շատ բարդ էր: Գիտես, Հայաստանի հայերի մեջ որոշակի զայրույթ կար, որ իրենք պահում են երկիրը, իսկ մենք դրսում ենք, մենք լավ ենք ապրում, մեր կյանքը բարեկեցիկ է: Իմ դիրքորոշումը միշտ այսպես էր. մի րոպե սպասե՛ք: Օգտագործե՛ք իմ հմտությունները: Ես եկել եմ, որ օգնեմ: Ես պատրաստ եմ: Բայց ամեն ինչ այդքան էլ հեշտ չէր: Չէի ասի, թե խոսակցություններն անկեղծ էին: Զգում եմ, որ հիմա մարդիկ շատ ավելի անկեղծ են, ավելի բաց: Նախ և առաջ, Հայաստանն արդեն 30 տարով ավելի զարգացած է, իսկ այն ժամանակ ընդամենը երկու-երեք տարվա պատմություն ուներ: Եվ մարդիկ անցում էին կատարում խորհրդային հասարակությունից, որը, ամեն դեպքում, արտահայտվելու ազատություն չէր տալիս: Բայց գործընկերային կապեր հաստատելիս և համատեղ աշխատանքում հսկայական անջրպետ և ահռելի դժվարություններ կային: Կարծում եմ՝ դա է պատճառը, որ բազմաթիվ սփյուռքահայեր, որոնք ուզում էին օգտակար լինել, գալիս էին ու ինչ-որ բան ստեղծում: 

Մ.Թ. Բայց, ամեն դեպքում, նրանք շատ քիչ էին: Խնդիրը հիմնականում զգացմունքային էր: Մթնոլորտը լարված էր: Եվ դա է պատճառը, որ առաջին տարիներին բազմաթիվ բիզնեսներ ձախողվեցին, որովհետև չկար իրավիճակի, հանգամանքների փոխադարձ ըմբռնում:

Ք.Ս. Այդ պատճառով ձախողվեցին: Ձախողվեցին նաև, որովհետև չկար բիզնեսի համակարգ, մոդել:

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Կամ դատական համակարգ, որն իրականում աջակցում էր առողջ բիզնեսին: Եվ դա ահռելի խնդիր էր: Մարդիկ գալիս էին, բիզնես հիմնում, հետո նրանց խաբում էին: Նրանք չէին կարողանում որևէ հատուցում ստանալ: Կարևոր էր, թե ճանաչո՞ւմ ես արդյոք այս դատավորին, այն դատավորին: Իսկապես, լուրջ խնդիրներ էին: Եվ շատ էին խանգարում: Ես ուղղակի կարծում եմ՝ որոշ ժամանակ տևեց, մինչև այդ հարաբերությունները զարգացան: Այդպես եմ դիտարկում իրավիճակը: Ես տեսնում եմ փոփոխությունը 2010-ից մինչև հիմա: Դա ավելի շատ վերագրում եմ փաստին, որ այս ընթացքում բազմաթիվ մարդիկ դուրս են եկել երկրից, կրթություն կամ բիզնես փորձառություն ձեռք բերել:

Մ.Թ. Եվ վերադարձել են:

Ք.Ս. Եվ վերադարձել են, շատ ավելի լայնախոհ են, հմտությունների մակարդակը շատ ավելի բարձր է: Ուստի իմ կարծիքով՝ հիմա ավելի մեծ ներուժ կա: Եվ, ինչպես մենք արդեն խոսեցինք, դա է պատճառներից մեկը, որ ես այստեղ տուն գնեցի: 

Մ.Թ. Այո, ես ուզում էի հարցնել: Այսպես ասենք, դու դադար վերցրիր Հայաստանից:

Ք.Ս. Այո:

Մ.Թ. Ինչ-ինչ պատճառներով:

Ք.Ս. Այո: Գիտե՞ս, սիրո և ատելության հարաբերության պես մի բան էր: Սկզբնական շրջանում այնքան դժվար էր ամեն ինչ կազմակերպել, և իմ կարծիքով՝ հարաբերությունները շատ ավելի բարդ էին: Եվ ես այդպես էլ արեցի: Տասը տարվա դադար վերցրի, չնայած մեկնել էի կարճատև ժամանակահատվածով:

Մ.Թ. Տասը տարի: Բայց հիմա վերադարձել ես, և դա շատ հետաքրքիր է: Մենք խոսել ենք հայրենադարձության մասին: Վերջին տարիներին մեր կյանքում այնքան բան է կատարվել. փոփոխություններ, հեղափոխություն, հետո՝ պատերազմ, և Արցախի կորուստը: Մեզնից շատերի համար, որոնք հետևում են իրադարձություններին և խորությամբ ներգրավված են, և ներգրավված ասելով նկատի ունեմ՝ որտեղ էլ լինես, հետևում ես լուրերին, այս տարիները սարսափի, վախի ու հիասթափության շրջապտույտ էին: Եվ այդ ամենի կիզակետում դու կարող էիր ընտրել հեռու մնալ և հարմարավետ կյանք վարել, անկախ նրանից, թե ինչ է քեզ համար հարմարավետ կյանքը:

Ք.Ս. Այո, իհարկե, բոլորն էլ կարող են այդպես անել: Ցանկացած սփյուռքահայ կարող է այդպիսի ընտրություն կատարել: Բայց ես պատերազմի օրերին դիտավորյալ բնակարան գնեցի այստեղ: Դրանով իմ դիրքորոշումն էի արտահայտում:

Մ.Թ. Քեզ նման մի շարք մարդիկ կան, որոնց կյանքում պատերազմը շրջադարձային եղավ, և նրանք ասացին՝ վերջ, բավական է, ես պիտի այստեղ լինեմ:

Ք.Ս. Այո: Իմ դեպքում դարձյալ պիտի ասեմ. ես բացառիկ փորձառություն ունեմ: Ինձ համար պատերազմն այնքան էլ շրջադարձային չէր. ես այդ ճգնաժամի միջով անցել էի ութսունականներին, ավելի ճիշտ՝ ութսունականների վերջին, իննսունականներին: Ուստի, իմ կյանքում շատ ավելի բարդ շրջադարձային պահեր էին եղել: Ուղղակի այդպես էի զգում: Մայրս մահացավ, և հիմա ես երրորդ սերունդն եմ: Ամբողջ ընթացքում, երբ աշխատում էի նրա հետ, փորձում էի հասկանալ, թե որն է իմ ներդրումը: Ինձնից առաջ ևս երկու սերունդ կա, և կարծում եմ՝ ցանկացած մարդ, ով այդպիսի ժառանգություն է ստանում, ահռելի բեռ է զգում ուսերին: 

Մ.Թ. Ծա՞նր է:

Ք.Ս. Շատ ծանր է, որովհետև նախ և առաջ, ես չեմ կարծում, թե իմ գործունեությամբ կարող եմ հասնել նրանց, բայց պարտավոր եմ անել, ինչ կարող եմ: Պապիկս թողել է այս հրաշալի հիմնադրամը իր ռեսուրսներով, և ես չեմ կարող…

Մ.Թ. Չես կարող թողնել ու հեռանալ:

Ք.Ս. Ո՛չ, չեմ կարող: Օրինակ, կան մարդիկ, որոնք կարող են 50 միլիոն տրամադրել Կալիֆոռնիայի մի հիվանդանոցի և վերջ: Բայց ինձ այդպես չեն դաստիարակել: Ինձ սովորեցրել են այսպես՝ դու պարտավոր ես ազդեցություն ունենալ, քո նպատակը մարդկանց կյանքը փոխելն է: Դա էր հաջողության չափման միավորը: Հաջողության չափանիշը հետևյալն էր՝ ինչ էլ անես, բարելավի՛ր մարդկանց կյանքը: Իսկ եթե չես բարելավել, ուրեմն չես արել քո գործը, շարունակի՛ր, առա՛ջ գնա: Սա էր նպատակը և հետո, ակնհայտ է, որ ես պիտի հարգանքով վերաբերվեմ նրանց թողած ավանդին և շարունակեմ աշխատել: Մի տևական ժամանակահատած որոշում էի, թե ինչ կարող եմ անել: Նախ վերլուծեցի, թե ինչ են արել նրանք: Պապիկս կրթական հաստատություններ է հիմնել սփյուռքում, որովհետև այն ժամանակ Հայաստանն անկախ չէր: Եվ նրա գերնպատակն էր՝ պահպանել հայերի և համայնքի կապը, կենդանի պահել մշակույթը: Մայրիկս, ի վերջո, բարելավեց բարձրագույն կրթության ոլորտն այստեղ՝ Ամերիկյան համալսարանի միջոցով: Ես հետևում էի աշխատանքի ամբողջ ծավալին, որ սփյուռքահայերը կատարում էին երկրում: Եվ մի բան կա, որ, չգիտեմ, սխալվել եմ թե՝ ոչ, բայց զգում էի, որ ստեղծվել են կատարելության կղզյակներ, բայց համակարգային փոփոխություններ չկան:

Մ.Թ. Այո, կառուցվածքային լուծում: 

Ք.Ս. Ես հենց դրան էի ձգտում: Ուզում էի մտնել հանրակրթական համակարգ, աշխատել փոքր երեխաների հետ: Մի ամբողջ տարի լսում էի գաղափարներ ու մարդկանց առաջարկները, որ պետք է հիմնել մասնավոր դպրոցներ, և այլն, և այլն: Եվ մտածում էի՝ չէ, այդպես ճիշտ չէ, որովհետև նախ և առաջ, այդ դպրոցներում կսովորեն լավագույն և ամենապայծառ երեխաները: Այդ երեխաները միևնույն է, հաջողության են հասնելու: Լավ մասնավոր դպրոցներ կան: Իրականում ինչի՞ եմ ուզում հասնել դրանով: Գործընկերներիցս մեկն առաջարկեց փոխել ՍԹԵՄ կրթությունը տարրական և ավագ դպրոցներում: Եվ ես մոտավորապես մեկ տարի աշխատեցի այդ ուղղությամբ, բայց ծրագրում խնդիրներ ծագեցին, և ինձ չգոհացրեց արդյունքը: Ինձ չէր գոհացնում ծրագրին կից հաստատությունը: Եվ դարձյալ գալիս եմ եզրահանգման, որ եթե պետք լինի ընդգծել մեր ներուժը լիարժեք օգտագործելուն խանգարող առանձնահատկությունները, ապա ես կասեի, որ դա էգոն է և վերահսկողությունը:

Մ.Թ. Իհարկե: Դրանք ավելի շատ են:

Ք.Ս. Դե, այնքան էլ շատ չեն, եթե առաջնահերթությունը նպատակիդ հասնելն է: Շատ կարևոր է, որ նախագծի ղեկավարի էգոն չափավոր լինի: Որպես փաստաբան՝ ես, սովորաբար, ուսումնասիրում եմ հիմնադրամի կառուցվածքը: Միշտ այդպես եմ անում: Եվ հաշվապահությունը, կառուցվածքը և այլն: Իմ հարցը միշտ հետևյալն է՝ արդյոք դա բխում է նախագծի շահերից:

Մ.Թ. Նաև՝ շահառուների, բաժնետերերի շահերից: Իհարկե:

Ք.Ս. Այո: Կամ երկրի: Սա միակ հարցն է, որով պետք է կառավարվել որոշում կայացնելիս:

Մ.Թ. Տե՛ս, մենք էլ այդպիսի խնդիր ունենք, ճի՞շտ է: Սկսում ենք զրույցը, հետո արագորեն շեղվում: Եվ այսպես, դու որոշեցիր տուն գնել, տարածք: Պատերազմի ընթացքում:

Ք.Ս. Որովհետև ես ուզում էի…

Մ.Թ. Որովհետև ուզում էիր…

Ք.Ս. Ուզում էի հասկանալ: Օրինակ, երբ գալիս ես երկու շաբաթով, ապրում ես հյուրանոցում: Այո: Հանդիպում ես մարդկանց, ճաշում ես, շփվում, բայց իրականում չես ճանաչում: Մարդիկ չեն բացվում քո առաջ այնքան ժամանակ, քանի դեռ ժամանակ չես ունենում: Չես ծանոթանում նրանց ընտանիքների հետ: Չես իմանում, թե ինչ խնդիրներ են հաղթահարում: Գուցե ոմանց դա հաջողվում է, բայց երկու-երեք շաբաթվա այցի  շրջանակներում, հյուրանոցում, որտեղ չես կարող մարդկանց ճաշի հրավիրել, հանգստավետ միջավայր չի ստեղծվում: Նույնիսկ երբ գալիս էի տարեկան երկու անգամ, չէի կարողանում պատկերացում կազմել, թե ինչով կարող եմ օգնել: Նույնիսկ 30 տարիներին, իհարկե, որոշ ընդմիջումներով, իսկապես չէի զգում:

Մ.Թ. Դու մի քանի ամիս մնում ես: Չես գալիս ու գնում:

Ք.Ս. Երկու ամիս մնում եմ: Այո: Եվ դա ամեն ինչ փոխեց իմ կյանքում: Ամեն ինչ փոխեց: 

Մ.Թ. Որովհետև հասկացար մարդկանց առօրյա խնդիրներն ու ճանաչեցիր նրանց:

Ք.Ս. Նրանք բացվում են քո առաջ, և դու տեսնում ես իրավիճակի ամբողջ ճշմարտությունը: Սկզբում մարդիկ չեն անկեղծանում, չեն ցանկանում ծանրաբեռնել քեզ: Ուզում են ամեն ինչ լավ ներկայացնել: Ազատ չեն զգում: Բայց եթե ժամանակ ես ունենում, եթե այստեղ ես, լրիվ այլ է: Եվ մայրս ինձ միշտ մի բան էր սովորեցնում: Պապիկս էլ էր այդպես վարվում, բայց մայրս իսկապես սովորեցնում էր: Նա ասում էր, որ պետք է այցելել այն բոլոր վայրերը, որոնց աշխատանքներին մասնակցում ես: Պիտի գնաս, քո աչքով տեսնես, համոզվես, որ ամեն ինչ կարգին է: Սխալ է, երբ գալիս ես որոշ ժամանակով և ընդամենը 2 ժամով գնում ես ինչ-որ տեղ և ասում՝ ահա, ամեն ինչ հրաշալի է: Ուրիշ ձևեր կան պարզելու՝ արդյոք ամեն ինչ լա՞վ է, թե ոչ: Բայց երբ տեղում ես, զգում ես իրավիճակը: Անհավանական լիցքեր ես ստանում այցերից: Նույնիսկ մեր դեպքում, ճի՞շտ է, մեր ընկերությունն ամրապնդվել է երկար զրույցների միջոցով, խնդիրների մասին զրուցելով, ճի՞շտ եմ:

Մ.Թ. Այո, իհարկե:

Ք.Ս. Եթե դու գալիս ես, մենք ճաշում ենք, իսկ հետո ես մի շաբաթից մեկնում եմ: Գուցե երկրորդ անգամ էլ ճաշենք, բայց դա արդեն ուրիշ է:

Մ.Թ. Ճիշտ է: Դու նաև շատ բան գիտես իմ կյանքի մասին: Հասկանում եմ: Վերադառնալով պապիկիդ…

Ք.Ս. Բայց ուզում եմ մի բան ասել:

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Խնդիրը միայն իմանալը չէ, կարելի է շատ բան իմանալ կյանքիդ մասին: Այդ շփումը մեզ նաև հնարավորություն տվեց քննարկել աշխատանքին և, առհասարակ, տարբեր հարցերի առնչվող խնդիրներ:

Մ.Թ. Իհարկե, երկրի, պետության մասին:

Ք.Ս. Այո, նաև այդպես: Նաև խնդիրներ, որոնց առերեսվում ես քո աշխատանքում: 

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Կամ գուցե ես կարող եմ լսել, կարող եմ ինչ-որ կերպ աջակցել: Իմ կարծիքով՝ մարդիկ թերագնահատում են դրա կարևորությունը: 

Մ.Թ. Այո: 

Ք.Ս. Դու գալիս ես, սարքավորումներ ես բերում, այս ես բերում, այն ես բերում: Բայց երբ լսում ես մարդկանց, մասնակցություն կամ աջակցություն առաջարկում, կարծում եմ, դա ամենաարժեքավորն է սփյուռքի և հայերի համար, որովհետև այդպես հարաբերություններն ավելի հարստանում են, խտանում:

Մ.Թ. Մենք կարող ենք մի ամբողջ հաղորդում խոսել այն մասին, թե ինչպես նորոգեցիր բնակարանը:

Ք.Ս. Այո:

Մ.Թ. Եվ բոլոր հետաքրքիր արկածները, որոնց միջով անցար:

Ք.Ս. Դա հնարավորություն տվեց շատ բան սովորել, որովհետև, անշուշտ, կար մեկը, ով ինձ շատ օգնում էր բնակարանի հարցում:

Մ.Թ. Այո, և նա հանդիսատեսի շարքում է:

Ք.Ս. Հանդիսատեսի շարքում է, այո:

Մ.Թ. Եվ որի անունը չի հիշատակվում:

Ք.Ս. Ես առանց նրա չէի կարող: Մենք ամեն տեղ այցելեցինք միասին: Ես տեսա փոքր ու մեծ բիզնեսներ, զրուցեցի սեփականատերերի հետ, հասկացա, թե ինչպես են դրանք աշխատում: Մի աստիճանով էլ բարձրացրի իմ իմացության մակարդակը, ավելի լավ ըմբռնեցի, թե ինչն ինչոց է: Թե՛ պատերազմի ընթացքում, թե՛ պատերազմից անմիջապես հետո, իհարկե, մարդիկ նույնպես անկեղծանում էին շատ անձնական հարցերի շուրջ: Կամ եթե չէին անկեղծանում, զգում էիր, թե ինչ խիստ անձնական խնդիրներ ունեն: Այո, այդ փորձն ինձ շատ մեծ գիտելիք տվեց: Եվ, անկեղծ ասած, հեշտ փորձառություն չէր, բայց որակը գոհացրեց ինձ: Իսկապես տպավորված էի: Շատ բարդ էր, բայց միաժամանակ հաճելի:

Մ.Թ. Այստեղ որոշակի հակասություն կա: Ամեն ինչ շատ հեշտ է և միևնույն ժամանակ շատ բարդ: Հայաստանում քո կյանքում մի բան կարող է կատարվել մի վայրկյանում, իսկ մի ուրիշ բան՝ տևել տասը տարի: Բայց միևնույն ժամանակ էլ…

Ք.Ս. Ես կարծում եմ՝ խնդիրն այն է, որ մենք խանգարում ենք մեզ: Իմ կարծիքով՝ երկրում կա կառավարման հմտությունների լուրջ խնդիր: Կառավարման ոլորտում:

Մ.Թ. Մենք չենք մտածում համակարգերով և կառուցակարգերով:

Ք.Ս. Այո: Նույնիսկ բնակարանի հարցում: Իմ բնակարանը նորոգողներից մեկը չէր տիրապետում կառավարման հմտություններին: Խնդիրը միայն այն չէ, որ դժգոհ էի նրա աշխատանքից, բայց նա շատ ժամանակ էր վատնում իմ գործի վրա: Պիտի ավարտեր իմ գործն ու անցներ հաջորդին: Եթե դիտարկենք բիզնեսի տեսանկյունից, նա վնասում էր իր գործին, որովհետև այն չափից շատ ժամանակ էր խլում: Գործընթացն արդյունավետ չէր: Գործն առաջ չէր գնում, և այո, մենք խանգարում էինք իրար: Եվ այստեղ ես դարձյալ կնշեի, որ խանգարում էին էգոն, գործընթացը վերահսկելու ցանկությունը, բավականաչափ ներդրում չանելը: Կարծում եմ՝ եթե մարդիկ ավելի շատ նվիրվեն, վստահեն իրենց ներուժին կամ գոնե ըստ արժանվույն գնահատեն և օգտագործեն այն, գործը շատ ավելի լավ ու արագ առաջ կգնա: Եվ ես կարծում եմ՝ դա շատ լուրջ խնդիր է: 

Մ.Թ. Գիտես, ես ուզում եմ վերադառնալ պապիկիդ: Կենտրոնացել եմ նրա պատմության վրա: Երբեմն մեզ թվում է, թե այդպես էլ կա, բոլորը գիտեն, թե ով էր Ալեք Մանուկյանը, բայց երիտասարդ սերունդը, ամենայն հավանականությամբ, շատ բան չգիտի նրա մասին: Եվ երբ ես պատրաստվում էի հարցազրույցին, շատ նյութեր կարդացի պապիկիդ մասին: Չնայած հարցազրույցը Քրիս Սիմոնի մասին է, ես ուզում էի իմանալ նրա մասին: Ծնվել է Օսմանյան կայսրությունում, Զմյուռնիայում, փրկվել է ցեղասպանությունից: Նախ մեկնել է Հունաստան, հետո՝ Կանադա: Կանադայի մասին, ի դեպ, չգիտեի:

Ք.Ս. Ոչ, նա չի մեկնել Կանադա:

Մ.Թ. Չի՞ մեկնել:

Ք.Ս. Էլիս կղզի:

Մ.Թ. Էլիս: Ոչ, ոչ, Էլիս կղզու մասին գիտեի:

Ք.Ս. Ոչ, նա երբեք չի մեկնել Կանադա:

Մ.Թ. Տեղեկությունն կազմակերպության կայքում էր:

Ք.Ս. Կանադա՞: 

Մ.Թ. Այո:

Ք.Ս. Լավ, կճշտեմ:

Մ.Թ. Լավ: Գուցե հանե՞նք այս հատվածը: Լավ, ես համենայն դեպս կարդացել եմ:

Ք.Ս. Նա Քեսաբից էր, որ Զմյուռնիայից դուրս է:

Մ.Թ. Ճիշտ է:

Ք.Ս. Եվ հետո տեղափոխվել է Էլիս կղզի: Հետո մեկնել է Բրիջփորթ, Կոնեկտիկուտ:

Մ.Թ. Լավ:

Ք.Ս. Եվ հետո:

Մ.Թ. Լավ: Համաձայն եմ:

Ք.Ս. Դեթրոյթը մոտ է Կանադային: Չգիտեմ, գուցե ինչ-որ կապ է եղել:

Մ.Թ. Լավ, ինչևէ, այս պատմության ամենակարևոր պահը դա չէ: Պատմության ամենակարևոր պահն այն է, որ նա Ամերիկա է գալիս գրեթե դատարկաձեռն:

Ք.Ս. 50 դոլարով և առանց անգլերենի իմացության:

Մ.Թ. Այո, առանց իմացության: Նրա հայրը հացահատկի հայտնի մեծածախ վաճառող է: Բայց նա գալիս է ու այո, նա ոչինչ չունի: Նա սկսում է հիմնել շատ, շատ հաջողված ընկերություն՝ «Մասկո» կորպորացիան: Եվ հորինում է… ի՞նչ էր կոչվում:

Ք.Ս. Կատարելագործում է: Տեսնում է ծորակի դիզայնը, որն ինչ-որ մեկն արել էր: Ուղղակի տեսնում է ու սիրահարվում և ասում է՝ Աստվա՜ծ իմ:

Մ.Թ. Ծորա՞կ:

Ք.Ս. Սիրահարվում է: Ու անընդհատ ասում էր՝ ինչո՞ւ չի կարելի մի բան անել ոչ թե երկու, այլ մեկ ձեռքով: Բայց չստացվեց: 

Մ.Թ. Եվ նա կատարելագործեց:

Ք.Ս. Կատարելագործեց: Գնեց նախագիծն ու հետո բարեփոխեց:

Մ.Թ. Եվ հետո, երբ հաջողության հասավ, ուշադրությունը կենտրոնացրեց սփյուռքի վրա: Ուզում եմ մի մեջբերում անել, որը, հուսով եմ, ճիշտ է, որովհետև վերցրել եմ ընկերության կայքից, բայց ուզում էի կարդալ այն, որովհետև անմիջապես հիշեցրեց քո մասին: Պապիկդ է ասել: Դու երևի գիտես, բայց ամեն դեպքում կկարդամ: Նա ասում էր՝ մի՛ գոհացիր միջին արդյունքով: Ձգտի՛ր գերազանցության: Եթե չես կարող հաճախորդներիդ առաջարկել ավելի լավ արժեք ու ավելի լավ ապրանք, ուրեմն մի՛ վաճառիր ապրանքը: Գիտես, այս տարիներին, երբ մենք ընկերություն էինք անում ու ճանաչում էինք իրար, դու այնպիսի տոկունություն էիր ցուցաբերում և շատ մեծ սպասելիքներ ունես: Դու բարձրացնում ես դիմացինիդ, օգնում ես ավելի լավը դառնալ:

Ք.Ս. Այո: «Վիզուալ Հայաստան»-ում ինտերակտիվ ծրագրերի վրա աշխատող իմ գործընկերը միշտ ասում է՝ չափանիշներ, չափանիշներ:

Մ.Թ. Ինձ էլ ես ասել: Այո:

Ք.Ս. Այդպես էլ կա: Այո, միանշանակ այդպես է: 

Մ.Թ. Խոսքը հաշվետու լինելու մասին է: Քո տեսանկյունից՝ որպես բարեգործ: Քանի որ ես չեմ խոսում քո անունից, գուցե անում եմ պնդումներ, որոնք չպիտի անեմ: Ավելի վաղ խոսում էինք կտրոնը ստորագրելու, գումար տալու և հեռանալու մասին: Բայց Հայաստանի դեպքում չես կարող: Հայաստանի դեպքում անհրաժեշտ է ներդրում անել, և խոսքը գումարի տեսքով ներդրումների մասին չէ: 

Ք.Ս. Այո: Եվ դարձյալ, եթե ուզում ես ազդեցություն ունենալ, չես կարող ուղղակի գումար տալ ու վերջ: 

Մ.Թ. Այո:

Ք.Ս. Ինքդ պետք է ներգրավվես: Եթե ես որոշակի, թեկուզ նվազագույն գումար եմ տալիս, դուր է գալիս թե ոչ, պիտի ներգրավվեմ գործում: 

Մ.Թ. Իհարկե:

Ք.Ս. Պիտի նայեմ հա շվապահությունը: Անպայման: Ահա թե ինչի մասին է խոսքը: Այստեղ էլ սկզբնական շրջանում որոշ դժվարություններ եղան: Մայրս շատ ուղղախոս էր: Ես միշտ կատակում էի, որովհետև ինձ էլ նա էր սովորեցրել: Ես շատ ավելի ուղղախոս եմ՝ որպես իրավաբան: Միշտ ասում էի՝ արի շապիկ հագնենք, որի վրա գրված է՝ կարծում եք՝ մա՞յրն է խիստ: Ո՜չ, դուստրը: Բայց ես մղում եմ առա՜ջ, առա՜ջ, առա՜ջ: Սկզբում մարդիկ գուցե սրտին շատ մոտ են ընդունում, և սկսվում են հակադրվել, ապա՝ պաշտպանվել:

Մ.Թ. Միշտ այդպես է, մենք միշտ պաշտպանվողի դիրք ենք ընդունում: 

Ք.Ս. Բայց երբ տեսնում են, որ խնդիրը լավագույն արդյունքին հասնելն է, թողնում են  պաշտպանվողի դիրքն ու փորձում շարժվել նույն ուղղությամբ: Դա բարեգործների որոշակի տեսակի մոտեցումն է: Դարձյալ ասեմ, ոչ բոլոր բարեգործներն են ցանկանում ներգրավվել գործում, բայց խնդիրը միայն փող տալը չէ, այլ ավելացնել հմտությունները կամ խորհուրդներ տալ կամ ամեն բան անել և հասնել հնարավոր լավագույն հանգրվանին: Բարդ աշխատանք է. ներգործությունը հեշտ չէ: Դու անվերջ քննարկում ես, գնահատում ես, հընթացս շտկումներ ես անում, տեսնում ես՝ արդյոք ամեն ինչ քո մտածածո՞վ է զարգանում: Ահա թե որն է խնդիրը: Եվ այո, պապիկս նույնպես այդպես էր կարծում: Պապիկս համոզված էր, որ այդպես է պետք: Մայրս՝ առավել ևս: Պապիկիս մոտեցումն ավելի թեթև էր: Մայրս չուներ այդ թեթևությունը:

Մ.Թ. Գիտես, ես մտածում էի, որ ինձ համար բարդ հարցազրույց է լինելու, որովհետև մենք նաև ընկերներ ենք: Երբ ընկերներ չենք, ինձ համար ավելի հեշտ է: Մենք հաճախ ենք խոսել ժառանգության բեռի մասին, այն մասին, թե ինչպես ես լուծում այդ խնդիրը: Հարցը ոչ թե գերազանցելու, այլ ժառանգությունը շարունակելու մասին է: Եվ ես մտածում էի պապիկիդ մասին: Մոլորակի վրա չկա որևէ հայկական համայնք, որի վրա նա ազդեցություն ունեցած չլինի կամ ինչ-որ կերպ առնչված չլինի, եկեղեցու, համայնքային կենտրոնի կամ դպրոցի տեսքով: Նրա ուշադրության կենտրոնում սփյուռքն էր: Եվ հետո, 1982-ին եկավ մայրդ, բացառիկ մասնակցություն ունեցավ գործընթացին, ընդհուպ մինչև մահը. նրա ուշադրության կենտրոնում նույնպես Հայաստանն էր: Եվ մտածում էի՝ իսկ ո՞րն է Քրիսի ժառանգությունը: Ուստի մի բանաձև մշակեցի: Մտածեցի, որ պապիկդ, ով հոր պես է եղել քեզ համար…

Ք.Ս. Այո, այդպես է:

Մ.Թ. Նրա գործունեությունը նվիրված էր սփյուռքին, մայրիկիդ գործունեությունը՝ Հայաստանին, իսկ գուցե Քրիսը կամո՞ւրջ է այդ երկուսի միջև:

Ք.Ս. Այո, բայց ես այնքան էլ ներգրավված չեմ սփյուռքի գործունեության մեջ, պիտի անկեղծ լինեմ: Չգիտեմ՝ գուցե… լավ, կարևոր չէ, չեմ ուզում հիշատակել այդ մասին: Գուցե, այստեղ լինելով, ես կարող եմ ինձնով կամրջել հայրենիքը և սփյուռքը: Բայց, չգիտեմ… Սփյուռքում ես մեծ ներգրավվածություն չունեմ: 

Մ.Թ. Ես նկատի չունեմ բուն մասնակցությունը, նկատի ունեմ, ինչպես դու ասացիր, քո խորաթափանցությունը, փորձագիտական իմացությունը, գիտելիքը և փորձառությունը, որը խորն է, հարգանքի արժանի և բարձրացնում է նախագծի որակը: 

Ք.Ս. Նախագիծը, որի վրա աշխատում եմ հիմա, «Վիզուալ Հայաստան»-ը, առաջարկում է ինտերակտիվ ծրագրեր, որոնք մտնելու են հանրակրթության ոլորտ:

Մ.Թ. Դպրոցներ: 

Ք.Ս. Մենք զրուցում էինք Հովհաննես Ղազարյանի հետ, որը հիմնադրամի գործադիր տնօրենն է: Խոսում էինք այն մասին, որ սա կատարյալ համադրություն է: Կան որոշ բաներ, որոնք նա օրգանապես գիտի, որովհետև մեծացել է, ապրել է այստեղ: Իսկ ես բերում եմ որոշակի գաղափարներ, որոնք այլ որակ են հաղորդում: Օրինակ, ինչպես արդեն ասացի, ես զբաղված էի դպրոցներում ՍԹԵՄ համակարգը գործարկելով, որը ձևակերպվում էր՝ որպես առաջնահերթություն:

Մ.Թ. Բոլորը խոսում են ՍԹԵՄ-ի մասին:

Ք.Ս. Այո, բոլորը խոսում են: Բայց ես ներքին զգացողություն ունեմ, ու վստահ եմ, որ դու՝ նույնպես: Ես շտապում եմ:

Մ.Թ. Այո, բոլորս ունենք այդ զգացողությունը:

Ք.Ս. Մենք հրատապ խնդիր ունենք լուծելու: Ուստի, ես մտածեցի, որ սա ամենաարագ ճանապարհն է: Նա ասում էր՝ ոչ, պատմությունը կարևոր է, հումանիտար գիտությունները կարևոր են, բայց պատմությունը՝ հատկապես. մարդը պետք է իմանա, թե ով է:

Մ.Թ. Հասարակական գիտությունները:

Ք.Ս. Այո: Եվ այն կստեղծի ավելի հայրենասեր հասարակություն, ժողովրդին կկապի երկրին, կսովորեցնի քննական մտածողություն, որովհետև իմանալով պատմությունն ու ներկան՝ մարդիկ կկարողանան ուսումնասիրել օրինաչափությունները: Ես նրան խոստովանել եմ, որ սկզբում չէի հավատում դրան: Մի քիչ աջակցում էի, բայց համակարծիք չէի: Եվ իմ կարծիքով՝ Հայաստանում սփյուռքի հմայքը հենց դա է. հարգել գաղափարը, նույնիսկ եթե ամբողջությամբ համակարծիք չես: Եվ ես հիմա միանշանակ տեսնում եմ արդյունքը, տեսնում եմ երեխաների մեջ:

Մ.Թ. Տեսնում ես ազդեցությունը, ճի՞շտ է:

Ք.Ս. Այո: Տեսնում ենք, թե երեխաներն ինչպես են համեմատում 7-րդ դարի պայմանավորվածություններն ու այսօրվա բանակցությունները: Կարծում եմ՝ այո, իսկապես կարևոր է, սա մեր պատմությունն է: Ինձ համար սա երկու մշակույթների գեղեցիկ միաձուլվածք է: Եվ ես անհամբեր եմ, ես մղում եմ առաջ, պահանջում եմ ավելի շատ առարկաներ, ավելի մեծ արագություն, ավելի շատ դասարաններ: Իմ կարծիքով՝ ստացվում է: Կցանկանայի ավելին. իսկական գործընկերություն, վստահություն և հարգանք: Եվ, հավատա ինձ, հեշտ չի ստացվել:

Մ.Թ. Ոչինչ հեշտ չի ստացվում:

Ք.Ս. Այո, սկզբում ծանր օրեր ենք ունեցել, բայց գտել ենք մի վայր, որտեղ իրական վստահության բարձր մակարդակ կա, և հիմա ուղղակի քննարկում և համատեղ աշխատում ենք:

Մ.Թ. Ինչպես ասում եմ, միսս Սիմոն, շատ շնորհակալություն: Գիտեմ, որ հաճախ հարցազրույցներ չես տալիս կամ ընդհանրապես չես տալիս: Շնորհակալություն, որ մեզ հետ կիսեցիր քո կյանքի ճամփորդության մի փոքր հատվածը:

Ք.Ս. Շնորհակալություն: Շնորհակալ եմ հրավերի համար: 

մարդ ԱՌժամանակ