Ժառանգությունից՝ «հայփ»

Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր:

Փառատոներն աշխույժ հարթակներ են, որոնք միավորում են մարդկանց ընդհանուր թեմայի կամ օրակարգի շուրջ՝ խթանելով հանդիպումները, հասարակական հարակցությունը՝ միևնույն ժամանակ աշխուժացնելով այն բոլոր վայրերը, որտեղ դրանք անցկացվում են: Զուգահեռաբար, մայրաքաղաքում և մարզերում տարբեր ստեղծագործական համայնքներ նախաձեռնում են կինոյի, մեդիայի, երաժշտության, ճարտարապետության և ժամանակակից արվեստի փառատոներ՝ նպաստելով տնտեսական և հասարակական աշխուժացմանն ու հավաքական լիազորմանը, սա ի լրումն գաստրո, գինու և արհեստների մեծաթիվ փառատոների: 2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո նմանատիպ համատեղ մշակութային դրսևորումները, որոնք հրամցվում են հանրությանը խիտ ժամանակացույցով, կարևոր դեր են խաղում նաև համայնքային կապերի, համերաշխության ու դիմակայության ամրապնդման մեջ և ինքնարտահայտման ապահով տարածք տրամադրում՝ շարունակական ճգնաժամին դիմակայելու և մեր հավաքական հոգեխոցերը հաղթահարելու համար: Բայցևայնպես, փառատոնի տեսլականի և մատուցման թերացումները կարող են վտանգել այդ նույն արժեքները՝ հարցեր բարձրացնելով դրանց մտադրությունների և ազդեցության վերաբերյալ: 

Մեկամյա «Ճարտարապետության գրադարանի» տասներկու ամիս տևողությամբ ծրագրի շրջանակում «Էլեկտրիկ Արքիթեքթս» (Electric Architects) ճարտարապետական ընկերության նախաձեռնած «Տոտալ Դրամա» փառատոնը տեղի ունեցավ Երևանում, 2024-ի հունիսին: «Էլեկտրիկ Արքիթեքթս»-ը «Ռամբալկոշե» (RAMBALKOSHE) ժամանակակից արվեստի թանգարանի հետ համատեղ կազմակերպեց փառատոնի առաջին արարը մայիսի 31-ից մինչև հունիսի 2-ը՝ նախորդ տարի նախաձեռնված «Ռամբալկոշե» «թանգարան» (musæum) նախագծի շրջանակում: Այս անկախ կազմակերպությունները երեք օր անընդմեջ Երևանի Արաբկիր վարչական շրջանի Լևոն Խեչոյան փողոցում համատեղ զբաղեցրել էին 5000 քառակուսի մետր տարածքով շինություն: Տասնյակ արվեստագետներ, ստեղծագործական խմբեր, ապրանքանիշեր և խանութներ էին հրավիրված՝ առաջարկելու «տարածության ու ծավալի մեջտեղում թատերական արկածների՝ նմանը չունեցող փորձ», ինչպես նշում են կազմակերպիչները: Փառատոնի մասին հայտարարության մեջ, որը սոցիալական ցանցերում տարածվեց բացումից մեկ շաբաթ առաջ, հիշատակվում էին մասնակից արվեստագետների անունները, հասցեն, տարածքի տպավորիչ չափսերը և ԱՏեԷս (ATS) անվանումը: Բնականաբար, շատերիս հետաքրքրում էր, թե ինչ ահռելի շենք ենք բացահայտելու, և արվեստագետներն ինչպիսի մասնակցություն են ունենալու միջոցառմանը: 

Մենք երեքս բացման արարողությանը եկանք իրարից անկախ, բայց, երբ հանդիպեցինք տարածքում, բոլորիս համակեց վարանման և անհանգստության ընդհանուր զգացումը՝ պայմանավորված փառատոնի որոշ առանձնահատկություններով: Ապշեցինք՝ իմանալով, որ ԱՏեԷՍ-ի շենքը, այսինքն՝ տարածքը, որտեղ տեղի էր ունենում փառատոնը, քանդվելու էր միջոցառումից անմիջապես հետո, և միջոցառումը հովանավորում էր նույն ընկերությունը, որը պատասխանատու էր քանդման համար: Հոդվածի հաջորդ պարբերությունները ոչ մի կերպ նպատակ չունեն անտեսելու արվեստագետներին և ցուցադրված արվեստի գործերը: Ճիշտ հակառակը, մեր նկատառումների նպատակն է երկխոսություն սկսել այս փառատոնի (և բազմաթիվ այլ նմանատիպ փառատոների) համադրման և մշակութային ժառանգության վայրերի ու հանրության հետ փոխազդեցության հայեցակարգային որոշ մտահոգությունների շուրջ:

Ստեղծարար վերաիմաստավորման տրամադրվածությո՞ւն

Հայաստանի ամբողջ տարածքում կարելի է հանդիպել ճարտարապետական ժառանգության լքված տարածքերի/շենքերի, որոնք պատկանում են ինչպես մոդեռնիստական, այնպես էլ ավելի վաղ ժամանակաշրջաններին: Պետական կամ մասնավոր սեփականություն հանդիսացող այս վայրերից շատերը գայթակղիչ են ստեղծագործողների համար՝ ապրեցնելու կամ աշխուժացնելու գրավչությամբ լի: Սակայն, նման համադրությունը պետք է ուղեկցվի մի շարք հարցերի հանդեպ քննադատական ներգրավվածությամբ. ինչպե՞ս հաղթահարել միջավայրի լքվածությունը՝ առանց ավերակը ռոմանտիզացնելու: Ինչպիսի՞ ստեղծագործական միջամտություն առաջարկել, որը հաշվի կառնի պատմական պարունակը և ամբողջականությունը՝ միաժամանակ արդի հանդիսատեսի համար ստեղծելով վառ, աշխույժ և իմաստալից հանդիպումներ և փորձառություն: Լքված մշակութային ժառանգության տարածքում ստեղծագործական գործունեություն կազմակերպելը բավական բարդ է, իսկ անհապաղ քանդման ենթակա վայրում միջոցառում կազմակերպելը, ընդ որում, երբ միջոցառումը ֆինանսավորում է կառուցապատող գործակալությունը, լուրջ մտորումների տեղիք է տալիս:

Իսկապես, «Տոտալ Դրամա» փառատոնը նպատակ ուներ արվեստն ու մարդկանց միավորել անտեսված տարածքում, մինչդեռ հանրությունը (մեծամասամբ՝ անտեղյակ) անգիտակցաբար ընդամենը հադիսացավ շուտով ոչնչացվելիք շինության դիտող: Արդյունքում բազմաթիվ մտահոգություններ առաջացան արվեստի, ժառանգության և անշարժ գույքի ոլորտների խաչաձևման վերաբերյալ: Երկրում անշարժ գույքի շուկայի հանդեպ քննական դիրքորոշում ձևավորելու կամ շինությունը ստեղծագործաբար վերաիմաստավորելու գործընթացը պաշտպանելու փոխարեն կազմակերպիչներն ու արվեստագետները միջոցառումը հովանավորող կառուցապատողների ձեռքին վերածվեցին գործիքի: Փառատոնն ինքնին դարձավ միջոցառում, որը լքված տարածքն օգտագործեց՝ որպես ստեղծագործական ինքնարտահայտման մթնոլորտային ետնապատկեր՝ միևնույն ժամանակ նպաստելով կառուցապատողի գործողությունները դրական լույսի տակ ներկայացնելուն: Այս լքված մոդեռնիստական շինությունները զուտ որպես ետնապատկեր կիրառելու արդյունքում տարածքը դառնում է ներկայացում և ժամանց մատուցելու միջոց: Կենտրոնանալով «ավերակի» տեսողական գրավչության վրա՝ փառատոնն անտեսել էր իր էթիկական պարտավորությունը, այն է՝ մատուցել այս տարածքները այցելուներին՝ դրանց նախկին և ներկա նշանակության ներքո: Այդ ինչպե՞ս:

Պարունակ և ամբողջականություն 

Որպես ճարտարապետական ընկերության կողմից կազմակերպված փառատոն, որն  իրականացվել էր «Ճարտարապետության տեսությունը քննարկելու և նոր գաղափարներ ներկայացնելու համար» անկախ հարթակ հանդիսացող «Ճարտարապետության գրադարան»-ի ծրագրի շրջանակում, բնականաբար, կարելի էր մտածել, որ փառատոնը կներկայացներ շենքի և շրջակա միջավայրի մասին բովանդակություն, որպեսզի այցելուներն ավելի խորությամբ հասկանան տեղավայրի պատմությունը: Ինչի՞ համար էր այն օգտագործվում: Ինչո՞ւ դատարկվեց: Ինչո՞ւ էր շենքը տեղակայված հենց այս թաղամասում: Միջոցառման ընթացքում մենք պատահաբար լսեցինք, որ շինությունը, որը սոցիալական ցանցով փառատոնի գովազդում հիշատակվել է որպես ԱՏեԷՍ, ժամանակին եղել է Արաբկիր վարչական շրջանի հեռահաղորդակցության կայան:

Հաշվի առնելով կառույցի հաղորդակցական բնույթը՝ կարելի է կարծել, թե այն ենթադրում է համադրողական դիրքորոշում՝ արվեստագետներին, արվեստի գործերը և համայնքները կապելով տարածքի հետ: Ինչո՞ւ օգտագործել այս տեղավայրի տեսողական գրավչությունը՝ առանց դրա տարածական և պատմական հենքի հետ ավելի խոր փոխազդեցության: Կազմակերպիչների դիրքորոշումը «ճարտարապետության թատերականության և թատրոնի տարածականության» վերաբերյալ, ինչպես նշված է նրանց հայտարարության մեջ, բացահայտվեց շինության տխուր ճակատագրի միջոցով: Տպավորություն էր, թե մոտալուտ քանդումը նախատեսված էր՝ որպես մասնավորապես այս «դրամատիկ» պատումի վերջին, արտասովոր արար: Առանց շենքի նշանակությանը հղում տալու` մի՞թե չի ստացվում, որ փառատոնի նպատակը մակերեսային, պարզունակ փորձառության վրա հիմնված արվեստի ուրախ-զվարթ, «Ինստագրամ»-յան վառ ակնթարթներով լեցուն միջոցառում կազմակերպելն էր: Մի՞թե փառատոները չպիտի քաջալերեն քննական միտքն ու քննարկումները տարածքների մասին, որոնք զբաղեցնում են, հատկապես, երբ այդ տարածքները լի են պատմական բովանդակությամբ և ոչնչացման եզրին են:

Միսակ Սամոկատյանի աշխատանքն իմաստալից տեղհատուկ ժամանակակից տեղադրման փայլուն օրինակ է, որը համապատասխանում է վերոնշյալ արժեքներին. «Լուսային հարձակում» իստալյացիան ստեղծված էր տվյալ տարածքի համար և առաջացնում էր ոչնչացման տագնապալի զգացողություն: Գեղեցիկ բացահայտում էր խորհրդային շրջանի բեմական-թատերական մանրակերտերի ներկայությունը, որը փառատոնին ավելացրեց մի պատմաշերտ և զավեշտորեն ընդգծեց շինության կարևորությունը, կառույց, որը շուտով դադարելու էր գոյություն ունենալ:

Փոխազդեցության նկատառումներ

Թերևս, մեզ ամենից շատ անհանգստություն էր պատճառում շենքի առաջին հարկի հիմնական ցուցասրահը: Մտնելուն պես ձախ պատին տեսանք տեղեկատվություն փառատոնի հիմնական կազմակերպիչների մասին։ Ընդարձակ հարկում տեղակայված էր երկու բան. կենտրոնում դրված սեղանը, որի վրա ցուցադրված էին ճարտարապետական մանրակերտեր շրջապատված առաստաղից կախված բազմաթիվ ճոճանակներով: Մանրակերտերը ներկայացնում էին «Սանդեյ Թաուերս» (Sunday Towers) առաջարկվող բնակելի թաղամասը, որը կառուցվելու էր այն շինության տեղում, որտեղ կանգնած էինք մենք: Սեղանին դրված էին նաև նոր նախագիծը գովազդող գրքույկներ, և եթե դա բավարար չէր գովազդային ռազմավարության տեսանկյունից, գործակալը մոտենում էր այցելուներին՝ ընդգծելու նախագծի որոշ առանցքային առանձնահատկություններ, օրինակ, այն, որ ինչ-որ հարկում լողավազան է լինելու կամ, որ ամբողջ բնակելի թաղամասը լինելու է «առանց ավտոմեքենաների»: Խիտ երթևեկությամբ, հանրային տրանսպորտի համեստ ենթակառուցվածքով քաղաքում, թվում էր, պետք է գոհ լինեինք մասնավոր բարձրակարգ բնակելի ներսատարածքից, որի սահմաններում կախվածություն չկա մեքենաներից, կամ որտեղ արտոնյալ այցելուների համար լողավազան կա:  

Ի լրումն քաղաքային պարունակի բացակայության, որը կվերլուծեր և կտեղակայեր առաջարկված նախագիծը հասարակական-տնտեսական միջավայրում, խորապես անհանգստացնող էր նաև այն, որ փառատոնի ժամանցային օրակարգը և հանրային բնույթը կառուցապատողներին սխալմամբ ներկայացնում էր՝ որպես սոցիալապես պատասխանատու գործիչներ: Շահագրգիռ կողմերի պատշաճ ջանքի և հանրության հետ աշխատանքի բացակայության պայմաններում, ինչը պետք է ուղեկցի քաղաքային զարգացման ցանկացած խոշոր նախագիծ, հատկապես եթե այն տեղակայված է խիտ բնակեցված քաղաքային տարածքում և ենթադրում է ապամոնտաժում, մի՞թե ակնկալում էին, որ գոհ կմնանք մի քանի ճոճանակից: 

Կառուցապատողներն օգտագործո՞ւմ էին արվեստի հմայքը՝ առաջիկա նախագծի գրավչությունը բարձրացնելու համար՝ այդպիսով մշակութային փորձառությունը վերածելով ապրանքի: Այս միջոցառումն ընկնո՞ւմ է այսպես կոչված «արվեստի լվացման» ծուղակը, որը ներկայում տարածված է ամբողջ աշխարհում, երբ արվեստն օգտագործվում է որպես մշակութային փոխազդեցության խաբկանք այն դեպքում, երբ դրա հիմքում ընկած շարժառիթը շահույթի հետապնդումն է: Եվ դարձյալ խոսակցություններից լսեցինք, որ նոր «Սանդեյ Թաուերս» թաղամասը նախագծում է «Էլեկտրիկ Արքիթեքթս» ընկերությունը՝ փառատոնի համակազմակերպիչներից մեկը: Մի՞թե նրանք չեն դառնում շենքի ապամոնտաժման անմիջական մասնակիցներ: Մի՞թե փառատոնը չի վերածվում մշակութային ժառանգության տարածքի ցինիկ հրաժեշտի խնջույքի (եթե չասենք թաղման արարողության):

Դեպի առաջ

Նկատի առնելով այն, որ «Էլեկտրիկ Արքիթեքթս»-ը ոչ միայն փառատոնի կազմակերպիչն է, այլև առաջարկվող բնակելի նախագծի ճարտարապետական ընկերությունը, արդյոք այսպիսի փառատոնը կատարյալ վայր չէ՞ քաղաքային վերլուծությունը, նախագիծը և թիմի ստեղծագործական գործընթացը ներկայացնելու համար՝ կառուցապատող ընկերության գովազդներում վերջնական առաջարկը տպագրելուց առաջ: Բնակելի թաղամասի նախագծի ճարտարապետական առանձին մանրակերտերը որպես պարունակից զրկված «ready-made»-ներ ներկայացնելը վտանգավոր է այն առումով, որ ոչ միայն կարող է անտեսել, ամենայն հավանականությամբ, նախագծին ծնունդ տված քաղաքային պարունակը, այլև փոքրացնում է ճարտարապետության և քաղաքային նախագծման գիտակարգը՝ այն հասցնելով իրենց շրջապատող իրականությունից կտրված գույքի:

 Արդարացվա՞ծ էր արդյոք կազմակերպիչների որոշումը՝ մշակութային-տնտեսական աճի տեսլական այլևս չունեցող վայրում ներդրել ժամանակ և միջոցներ ու կազմակերպել փառատոն: Քանի որ Երևանում բազմաթիվ պատմական վայրեր վտանգված են, այսպիսի փառատոներն ունեն նոր մշակութային պատումներ և հասարակական-տնտեսական ենթակառուցվածքներ ստեղծելու ներուժ՝ տեղավայրերը փրկելով անուշադրությունից և պահպանելով ապագա սերունդների համար:

Քանի որ մենք ականատես ենք համաշխարհային միտման, երբ մշակութային միջավայրում գերիշխում է «արագ արվեստը» և փորձառական ժամանցը՝ մարդկանց և պատմության հետ ավելի խոր կապեր ունեցող արվեստի փոխարեն, հարկ է խորհել հասարակության մեջ մեր դերի մասին: Մի՞թե արվեստագետների, համադրողների, ճարտարապետների և քաղաքային պլանավորողների պատասխանատվության տիրույթում չէ բարձրաձայնել խրթին հարցեր՝ միևնույն ժամանակ խթանելով, ոգեշնչելով և պաշտպանելով հանրային բարիքը: Ինչպե՞ս կարելի է հավասարակշռել այս ոլորտները, որպեսզի արվեստը մնա թե՛ հաճելի, թե՛ իմաստալից:

Չնայած այսօրվա շարունակվող ճգնաժամի պայմաններում ցանկալի է տարածություն տրամադրել ուրախության, խաղի և թեթևության համար, ինչը շռայլորեն առաջարկում էր այս փառատոնը, ստեղծագործական համայնքի սոցիալական պատասխանատվությունը դեռևս ցանկացած կայուն և տոկուն դրական փոփոխության բանալին է, որը բոլորս ցանկանում ենք տեսնել հասարակության մեջ: Հույս ունենք, որ այս նկատառումները կընդունվեն որպես երկխոսության առաջարկ՝ համատեղ փոխգործակցելու և խնամքով ու իմաստով հարաբերվելու տարածքների հետ, որոնք ժառանգություն ենք ստացել և պետք է շարունակենք ապրեցնել:

ԵՎ այլն

Բայց և սակայն, այնուամենայնիվ