Ռազմավարական համարձակություն` ի հեճուկս Բաքվի ապակառուցողականության

Հայաստանի և Ադրբեջանի ընթացիկ բանակցությունների կառուցվածքը չի գործում: Եթե Երևանը, Բրյուսելն ու Վաշինգտոնը շարունակվող գործընթացը դիտարկում են որպես բազմամակարդակ նախաձեռնություն, որի նպատակը մոտավորապես հանդուրժելի խաղաղության հասնելն է, ապա Բաքուն այդ գործընթացը համարում է իր առավելապաշտական և իրրեդենտիստական ձգտումների ամրապնդման նախավարժանք, իսկ Մոսկվան նախընտրում է սառեցնել գործընթացը, որպեսզի ստեղծի մի նոր, վերահսկելի ստատուս քվո: Ադրբեջանը չի բանակցում, այլ թելադրում է մի շարք ոչ բանակցելի պահանջներ և ակնկալում լուռ համաձայնություն: Այսպիսով, Բաքուն չի բանակցում, այլ գործում է վերջնագրերի ու սպառնալիքների տիրույթում: Հարթակները, որոնք ձևավորվել են այսպիսի բանակցություններ վարելու համար, այս պարունակում համապատասխան չեն գործընթացի հետ. Վաշինգտոնն ու Բրյուսելը բանակցություններ են վարում` ենթադրելով Բաքվի բարի կամքը, իսկ Ռուսաստանը վարում է բանակցություններ, որոնք ուղղված են սեփական շահերի առաջխաղացմանը: Գոյություն ունեցող հարթակներից ոչ մեկը չի հանգեցնում խաղաղության հաստատմանը. եվրոպական հարթակը հանդարտեցնում է Բաքվին` հուսալով, որ Ալիևը չի հեռանա բանակցությունների սեղանից, ամերիկյան հարթակն օգտագործում է իր  համաշխարհային հեգեմոնի կարգավիճակը, որպեսզի ստիպի Բաքվին առնվազն բարի կամք դրսևորել, իսկ Ռուսաստանի հարթակը Բաքվին լուրջ լծակներ է տալիս` ի վնաս հայկական շահերի: Այս բոլոր` երբեմն փոխկապակցված, երբեմն անջատ բանակցային գործընթացների ընդհանուր հայտարարն այն կեղծ ընկալումն է, թե Բաքուն ցանկանում է անաչառ խաղաղություն: Բայց այդպես չէ: Ըստ էության, խաղաղության պայմանագիրը հակասում է Ալիևի վարչակարգի ռազմավարական շահերին: Որպես այդպիսին, բանակցային հարթակներում Բաքուն զբաղված է ցուցադրական քաղաքականությամբ, որի հիմքում ընկած տրամաբանությունը բավական պարզ է. կա՛մ տվեք մեզ այն ամենը, ինչ ուզում ենք, կա՛մ…

Հնարավո՞ր են արդար հարաբերություններ ուժերի անհամաչափության դեպքում: Երբ մի կողմն իրեն պահում է այնպես, ասես բանակցություններ է վարում, բայց իրականում առաջ է քաշում պահանջներ, որոնք ենթակա չեն քննարկման, արդյոք չե՞նք զբաղվում ինքնաժխտմամբ: Եվրոպացիները կո՞ւյր են, թե՞ հույսեր են փայփայում ի հեճուկս ամեն ինչի: Ամերիկացիները միամի՞տ են, թե՞ հենվում են միայն բլիթի ու մտրակի սկզբունքի վրա: Ռուսաստանին, առհասարակ, հուզո՞ւմ են Հայաստանի շահերը, թե՞ Մոսկվան լքել է Երևանը և Բաքվի հետ առաջ է տանում տարածաշրջանային իր պայմանավորվածությունները: Սրանք միմյանց հետ կապակցված հարցեր են, և բոլորը բերում են մեկ եզրահանգման. եթե Երևանը չբարելավի իր բանակցային կարողությունները, Եվրոպան և Ամերիկան չեն կարող իրենց վրա կրել այդ բեռը, իսկ Ռուսաստանը կշարունակի անտարբերությամբ վերաբերվել իր «դաշնակից» պետության խնդիրներին: Ինչպիսի՞ն պիտի լինի այդ բարելավումը: Անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման մոտեցում:

Անհամաչափ ագրեսիվ սակարկումը համեմատաբար ավելի թույլ պետության կողմից քաղաքական և ռազմական տեսանկյունից վտանգավոր միջոցների կիրառումն է ավելի հզոր պետության դեմ` բանակցություններում առավել ուժեղ դիրք ձեռք բերելու համար: Կա երկու համակարգային գործոն, որոնք փոքր պետությանը մղում են անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման. անվտանգության բարձր կախվածություն ավելի մեծ պետությունից և թույլ անվտանգային ճարտարապետություն: Ռուսաստանի հետ անվտանգության ոլորտում ոչ արդյունավետ պայմանավորվածությունները ներկայացնում են առաջին, իսկ Ադրբեջանից լսվող շարունակական սպառնալիքները` երկրորդ կետը:

Ավելի հզոր դաշնակից

Երբ ավելի փոքր պետություններն անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման մեջ են մտնում իրենց հովանավորների կամ դաշնակիցների հետ, որոնք խոշոր տերություններ են, նրանց մեղադրում են «անտրամաբանական» վարքագծի մեջ: Անհանգստացնում է այն, որ ավելի մեծ տերությունը կա՛մ կհրաժարվի իր պարտավորություններից, կա՛մ կդիմի պատժիչ գործողությունների: Սակայն հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ անհամաչափ ագրեսիվ սակարկումը ոչ միայն բանական, այլև ռազմավարական տեսանկյունից բեղմնավոր կարող է լինել: Ինչ վերաբերում է կորուստներին, օրինակ, ավելի փոքր պետության անվտանգության մակարդակն այնքան կարող է նվազել, որ հզոր դաշնակցի պատժիչ սպառնալիքները կորցնեն ուժը: Այսպիսով, որքան վատթարացել է Հայաստանի անվտանգության իրավիճակը, այնքան նվազել են ռուսական լծակներն ու ազդեցությունը: Ըստ էության, որքան շատ կոցնելու բան ունի փոքր պետությունը, այնքան խոցելի է, բայց որքան քիչ բան ունի կորցնելու փոքր պետությունը, այնքան պակաս խոցելի է (քանի որ կորցնելու շատ բան այլևս չունի): Այսպիսով, «հովանավոր-հաճախորդ» պետական հարաբերություններում փոքր դաշնակիցը կարող է հանդուգն գործել հզոր դաշնակցի նկատմամբ` բանակցություններում իր դիրքն ամրապնդելու համար:

Կարևոր ուսումնասիրությունները նաև ցույց են տալիս` փոքր պետությունը կարիք չունի անհանգստանալու, որ իր խոշոր դաշնակիցն ամբողջությամբ կլքի իրեն, որովհետև վերջինս չափազանց հավատարիմ է ու չի հրաժարվի իրենից [1]։ Այս պարունակում, այն վախերը, որ ագրեսիվ սակարկումը, օրինակ՝ Ռուսաստանի հանդեպ, կհանգեցնի նրան, որ Ռուսաստանը կհրաժարվի կատարել Հայաստանի նկատմամբ իր անվտանգային պարտավորությունները, ինչպես, օրինակ՝ Թուրքիայից Հայաստանը պաշտպանելը, բացարձակ անհիմն են: Եվ ոչ թե անվտանգության ոլորտում պարտավորությունների պատճառով, այլ որովհետև դա կհակասի հենց Ռուսաստանի ռազմավարական շահերին: Մասնավորապես, Հայաստանը կարող է համարձակ լինել Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում, որովհետև Ռուսաստանը նույնպես կախված է Հայաստանից անվտանգության հարցերում, քանի որ Ռուսաստանի ամբողջ հարավային անվտանգային թևը կախված է Հայաստանում նրա ներկայությունից: Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ դաշինքի ներսում բանակցային կառուցվածքի կարևորագույն որոշիչ գործոններից մեկը ոչ թե դաշնակիցների հարաբերական հնարավորություններն են, այլ անվտանգությունից նրանց հարաբերական կախվածությունը [2]։ Այս պարունակում, ըստ գրականության [3], Հայաստանը պետք է ագրեսիվորեն Ռուսաստանից պահանջի ավելին և չխուսափի  ագրեսիվ սակարկումից:

Փորձառական տվյալները հանգեցնում են երեք կարևոր կանխադրույթի.

1.Երբ փոքր պետությունն օգտվում է հզոր դաշնակցի աջակցությունից, քիչ հավանական է, որ դիմի ագրեսիվ սակարկման:

2.Երբ փոքր պետությունն ունի այլընտրանքային դաշնակից, որը կարող է բավականաչափ աջակցություն ցույց տալ, քիչ հավանական է, որ կդիմի ագրեսիվ սակարկման:

3.Երբ փոքր տերությունը մեծապես կախված է իր հզոր դաշնակցից, բայց վերջինս ցանկություն չունի աջակցելու, փոքր պետությունը պետք է դիմի հանդուգն սակարկման [4]։

Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանը զգալի աջակցություն չի ստանում Ռուսաստանից, և հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանը չունի կայացած այլընտրանքային դաշնակից, որը կարող է համապատասխան աջակցություն տրամադրել, ըստ փորձառական տվյալների, Հայաստանը պետք է ագրեսիվ սակարկման մեջ մտնի Ռուսաստանի հետ` անվտանգային երկընտրանքի և Ադրբեջանի հետ բանակցային գործընթացում իր դիրքերն ամրապնդելու համար:

Հակառակորդ

Հակառակորդի նկատմամբ անհամաչափ ագրեսիվ սակարկումը հանգեցնում է ռիսկի ու կորստի հարաբերակցության, ինչպես նաև ռազմական հակամարտության հավանականության զգալի աճի: Ադրբեջանի դեպքում Հայաստանի կողմից անհամաչափ ագրեսիվ սակարկմանը խոչընդոտում է մեկ հիմնական գործոն. Թուրքիան: Մասնավորապես, եթե Թուրքիան, որպես Ադրբեջանի հզոր դաշնակից, առաջարկում է կայուն և անվերապահ աջակցություն, ապա Ռուսաստանը, որպես Հայաստանի հզոր դաշնակից, հրաժարվում է պատասխանատվությունից և չի կատարում իր պարտավորությունները: Այս պարունակում անհավասարությունը ոչ միայն, համապատասխանաբար, Հայաստանի ու Ադրբեջանի, այլև յուրաքանչյուր պետության հզոր դաշնակցի աջակցության մեջ է: Այսպիսով, եթե Ադրբեջանը կարիք չունի անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման մեջ մտնել Թուրքիայի հետ, ապա Հայաստանն այլ տարբերակ չունի, քանի որ Ադրբեջանի ուժերի հավասարությունը գերազանցում է Հայաստանին երկու առումով էլ: Սա, միանշանակ, փոխում է բանակցային գործընթացի փոխդասավորությունները, քանի որ Ադրբեջանին հնարավորություն է տալիս լինել թե՛ ավելի առավելապաշտական, թե՛ ավելի ապակառուցողական:

Այս խնդիրը լուծելու և իր բանակցային հնարավորությունները բարելավելու համար Հայաստանը պետք է ձևակերպի անհամաչափ ագրեսիվ բանակցային ռազմավարություն, որը ներառում է հինգ բաղադրիչ.

1. Անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման քաղաքականություն վարել Ռուսաստանի նկատմամբ` բանակցային գործընթացում Մոսկվայի դիրքորոշումը փոխելու համար, մեղմելու այն անհավասարությունը, որը ստեղծվում է Ադրբեջանին Թուրքիայի կայուն աջակցության արդյունքում:
2. Ներկայացնել այլընտրանքային դաշնակից, որը կարող է բավականաչափ աջակցություն տրամադրել` որպես ազդեցության լծակ թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Ադրբեջանի դեմ` հաշվի առնելով առաջինի հրաժարվելն ու երկրորդի ագրեսիան:
3. Որպես անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման գործոն` հրաժարվել Ռուսաստանի կազմակերպած ցանկացած բանակցային հարթակից այնքան ժամանակ, մինչև Ռուսաստանը կփոխի իր դաշնակցի հանդեպ վարքագիծը:
4. Բանակցային գործընթացում Ֆրանսիան դիրքավորել որպես այլընտրանքային դաշնակից և ագրեսիվորեն առաջ տանել Ամերիկայի վարած բանակցությունների հարթակը:
5. Տարբերակել բանակցային հարթակները. տեխնիկական և փորձագիտական բանակցություններ` Եվրոպական Միության կազմակերպած հարթակները կիրառելու համար, և լայն քաղաքական/տարածաշրջանային/անվտանգային բանակցություններ` Ամերիկայի կազմակերպած հարթակները կիրառելու համար:

Հաշվի առնելով այն, որ Ադրբեջանի նպատակներն են խոչընդոտել ու վարկաբեկել բանակցությունները և այդ արդյունքների հիման վրա օգտագործել ուժերի անհավասարությունը` կա՛մ պատերազմով սպառնալու, կա՛մ առավելապաշտական արդյունքների հասնելու նպատակով հիբրիդային պատերազմի հնարավորություններն ընդլայնելու համար, Ռուսաստանի կազմակերպած բանակցային հարթակները շարունակում են առավելապես համապատասխանել Ադրբեջանի նպատակներին: Բաքվի տեսանկյունից, այն որ նրա հակառակորդն աջակցություն չի ստանում առավել հզոր դաշնակցից, Բաքվին էլ ավելի մեծ լծակներ է տալիս: Հայաստանի համար եվրոպական և ամերիկյան հարթակներն առաջարկում են ավելի մեծ հավասարություն, քանի որ առաջինը նպաստում է կառուցողական զարգացումներին, իսկ երկրորդը չի հանդուրժում ապակառուցողական վարքագիծ: Եթե Ռուսաստանի ղեկավարած հարթակը զուրկ է թե՛ կառուցողական բաղադրիչներից, թե՛ հանդուրժում է Բաքվի ապակառուցողական  վարքագիծը, ապա արևմուտքի կրկնակի հարթակները մեղմում են երկու խնդիրն էլ` միևնույն ժամանակ բանակցային գործընթացում Հայաստանին առաջարկելով այլընտրանքային հզոր դաշնակից պետություն` Ֆրանսիան:

Անշուշտ, գաղտնիք չէ, որ անհամաչափ ագրեսիվ սակարկման մոտեցումը մտահոգությունների տեղիք է տալիս. Բաքուն չի համաձայնի բանակցային հարթակներին: Բայց գուցե հենց դրանում է հայեցակարգի հիմնական նպատակահարմարությունը. այնպես անել, որ Բաքուն հայտնվի այնպիսի իրավիճակում, որի դեպքում ստիպված կլինի դիմադրել Եվրոպային և Միացյալ Նահանգներին, ապա միջոցներ ծախսել` փորձելով արդարացնել իր ապակառուցողական վարքագիծը: Ցանկացած փոխդասավորության դեպքում էլ Հայաստանի բանակցային շահերից է բխում լուսանցքայնացնել ու սահմանափակել Ռուսաստանի դերը` միաժամանակ ամրապնդելով Եվրոպայի ու հատկապես Միացյալ Նահանգների դերը: Այս դիրքավորումը հիմնվում է ոչ թե գաղափարական դրույթների, այլ զուտ ռազմավարական հնարամտության վրա. Վաշինգտոնը չի հանդուրժի Բաքվի մոտեցումը: Ինչպես բացատրվեց, Ադրբեջանի մոտեցումը հետևյալն է` թելադրել մի շարք ոչ բանակցելի պահանջներ, ապա սպառնալիքների ու վերջնագրերի միջոցով հասնել համաձայնության: Ռուսաստանն անվերապահորեն թույլ է տալիս, որ Բաքուն «մարսի» դա, իսկ Եվրոպան չունի անհրաժեշտ ուժ ու միջոցներ` Ադրբեջանի վարքագիծը փոխելու համար: Սակայն Բաքվի այս վարքագիծը չի հանդուրժվի բանակցություններում, որոնք ընթանում են ամերիկյան հարթակի հովանու ներքո, Ամերիկայի թելադրանքի պայմաններում: Ըստ էության, հաշվի առնելով այն, որ Ամերիկան հանդես է գալիս որպես միջնորդ, ստիպված կլինի դիմել կտրուկ քայլերի, եթե Ադրբեջանը խոչընդոտի կամ վարի հարկադիր դիվանագիտություն:

Ծանոթագրություններ.

[1] Ռոբերտ Քեոհեյն, 1971: “Big Influence of Small Allies”, Արտաքին քաղաքականություն, համար 2, Տե՛ս նաև Յան Տրիսկա, խմբ., 1986: “Dominant Powers and Subordinate States: The United States in Latin America and the Soviet Union in Eastern Europe” (Duke University Press):
[2] Գլեն Հ. Սնայդեր: 1984: “The Security Dilemma in Alliance Politics”: Համաշխարհային քաղաքականություն, հատոր 36:
[3] Հյուբերտ Մ. Բլալոք Կրտսեր: 1984: “A Power Analysis of Conflict Process”, Էդվարդ Լոլերի և Բարի Մարկոկսկիի խմբ., Առաջընթաց խմբային գործընթացում (JAI Press):
[4] Յասուհիրո Իսումիկավա: 2007: “Security Dependence and Asymmetric Aggressive Bargaining: North Korea’s Policy toward the Two Superpowers”: Ասիական անվտանգություն, հատոր 3:

Անվտանգության զեկույց

Բոլոր անվտանգության զեկույցները տեսեք այստեղ