
Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր
2020-ի Արցախյան պատերազմից հետո Հայաստանի անկախացումից ի վեր ձևավորված անվտանգային համակարգը հետևողականորեն ի ցույց է դնում իր անկարողունակությունը՝ արձագանքելու, դիմակայելու և հակազդելու Հայաստանի ազգային անվտանգության շահերին սպառնացող արտաքին մարտահրավերներին: Արդյունքում, մի կողմից հնարավոր չէ հենվել առկա անվտանգային համակարգի վրա, քանի որ այն կրում է առավելապես նմանակող բնույթ, իսկ մյուս կողմից այն զգալի խոչընդոտներ է ստեղծում Հայաստանի համար՝ ինքնուրույն արտաքին քաղաքականություն վարելու, տարբեր ուժային կենտրոնների հետ փոխշահավետ ռազմաքաղաքական հարաբերություններ ձևավորելու և երկրի ազգային, պետական շահերի պաշտպանությունը կայուն հիմքի վրա դնելու համար:
Հայաստանի Հանրապետությունը 1992 թվականից ի վեր իր անվտանգային համակարգը կառուցել և ամրապնդել է Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության շուրջ: Կազմակերպության մեկնարկը Հավաքական անվտանգության մասին պայմանագիրն էր, որը ստորագրվեց Հայաստանի, Բելառուսի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Ռուսաստանի և Տաջիկստանի կողմից: 1993-ին Պայմանագրին միացան նաև Ադրբեջանը, Վրաստանն ու Բելառուսը, բայց 1999-ին Ադրբեջանը, Վրաստանը և Ուզբեկստանը հրաժարվեցին ստորագրել Պայմանագրի երկարաձգման արձանագրությունը:
90-ականներին Պայմանագրի մասնակից պետությունների ռազմական քաղաքականության հիմքում ընկած էր այն գաղափարը, ըստ որի՝ Պայմանագրի մասնակից պետությունները միավորված էին ռազմաքաղաքական և տնտեսական շահերի, ձևավորված ռազմատեխնիկական բազայի և ենթակառուցվածքների առումով ու ձգտում էին վարել համաձայնեցված քաղաքականություն՝ Հավաքական անվտանգության ապահովման ուղղությամբ: Արդյունքում, 2002-ի հոկտեմբերի 7-ին Քիշնևում, Պայմանագրի մասնակից պետությունները հիմնադրեցին Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ)՝ որպես տարածաշրջանային ռազմական դաշինք:
Կազմակերպության խարիսխը Պայմանագրի 2-րդ և 4-րդ հոդվածներն են, և ՀԱՊԿ-ն իր ողջ էվոլյուցիայի ընթացքում մշակել և ընդունել է ռազմավարական նշանակության փաստաթղթղեր, ձևավորել է ոլորտային համագործակցության և գործնական նշանակության մեխանիզմներ՝ մի կողմից հենվելով սույն հոդվածների դրույթների վրա, և մյուս կողմից՝ նպատակ ունենալով ամրապնդել դրանց գործառնական կիրառումը: Սույն արձանագրումը կրում է առանցքային նշանակություն՝ վերլուծելու և գնահատելու համար Հայաստանի՝ ՀԱՊԿ-ին անդամակցության արդյունավետությունը՝ կայուն անվտանգային միջավայր ձևավորելու, իր տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու և ՀԱՊԿ-ից դուրս համակարգային ռազմաքաղաքական հարաբերություններ զարգացնելու համատեքստում:
2-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետության անվտանգությանը, կայունությանը, տարածքային ամբողջականությանն ու ինքնիշխանությանը վտանգ է սպառնում, ապա Կազմակերպության մնացած անդամ պետությունները պետք է համատեղ խորհրդակցություններ մեկնարկեն՝ իրենց դիրքորոշումները համակարգելու համար, ինչպես նաև մշակեն և ձեռնարկեն միջոցներ Հայաստանին օգնություն ցուցաբերելու համար՝ առաջացած սպառնալիքը վերացնելու նպատակով։ Ինչ վերաբերում է 4-րդ հոդվածին, ապա այն նախատեսում է հավաքական պաշտպանության պատասխանատվություն: Մասնավորապես, եթե, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետությունը ենթարկվում է ագրեսիայի, ապա դա մասնակից պետությունների կողմից դիտվում է որպես ագրեսիա Պայմանագրի բոլոր մասնակից պետությունների նկատմամբ, և նրանք, Հայաստանի խնդրանքով, պարտավորվում են անհապաղ նրան տրամադրել անհրաժեշտ օգնություն, ներառյալ՝ ռազմական:
2021-ի մայիսին և նոյեմբերին, երբ Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ իրականացրած հարձակումների հետևանքով Ադրբեջանը գրավեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի շուրջ 45 քառակուսի կմ տարածք՝ Հայաստանը ՀԱՊԿ-ին դիմեց 2—րդ հոդվածով, ինչը լուրջ քննադատության արժանացավ փորձագիտական և վերլուծական լայն շրջանակների կողմից: Այդ ժամանակ, պատկան մարմինները որևէ հոդաբաշխ բացատրություն չտվեցին վերոնշյալ դիրքորոշման դրդապատճառների վերաբերյալ: Միևնույն ժամանակ, ակներև է, որ 2020-ի Արցախյան պատերազմի հետևանքով կրած տարածքային և մարդկային կորուստները, բարոյահոգեբանական, քաղաքական և ռազմական հարվածները Հայաստանին մտցրել էին այնպիսի փակուղի, երբ պատերազմի ավարտից ընդամենը 6 ամիս հետո, յուրաքանչյուր համարձակ քաղաքական քայլի ռիսկերի գնահատումն առնվազն պետք է լիներ 70/30-ի հարաբերակցությամբ, որպեսզի դիտարկվեր և կիրարկվեր պետության կողմից: Հավանականությունը շատ մեծ է նաև, որ երկկողմ խողովակներով ՀԱՊԿ դաշնակիցները հորդորել, կամ, եթե կուզեք, եղբայրաբար խորհուրդ էին տվել Հայաստանին՝ զերծ մնալ իրավիճակը Կազմակերպության 4-րդ հոդվածով բնորոշելու և, հետևաբար, նաև ՀԱՊԿ-ին 4-րդ հոդվածով դիմելու համար:
Բացի այդ, Ռուսաստանը, որպես 2020-ի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության կողմ, դիրքավորվել և ներկայանում էր, որպես հետպատերազմյան իրավիճակի կարգավորման առաջնային միջնորդ, իսկ ՀԱՊԿ-ին 4-րդ հոդվածով դիմելն ուղիղ համեմատական կլիներ Ռուսաստանի միջնորդական ջանքերը տապալված հռչակելու հետ, ինչը Հայաստանի և Արցախի համար հղի էր անկանխատեսելի հետևանքերով: Արդյունքում, Ադրբեջանի 2021-ի մայիսյան ագրեսիայի ժամանակ, ՀԱՊԿ-ն իրավիճակը բնութագրեց ընդամենը Հայաստանի Սյունիքի մարզի սահմանային իրավիճակ՝ ընդգծելով, որ իրավիճակի զարգացումից ելնելով, անհրաժեշտության դեպքում գործողություններ կկիրառվեն՝ հավաքական անվտանգության պայմանագրի դրույթներին ու ՀԱՊԿ-ի կանոնադրությանը համապատասխան:
2022-ի սեպտեմբերյան ագրեսիայի ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունը դիմեց ՀԱՊԿ-ին Պայմանագրի 4-րդ հոդվածի հիման վրա: ՀԱՊԿ-ը որոշեց իրադրությունը տեղում գնահատելու համար առաքելություն գործուղել Հայաստան՝ զուգահեռաբար հայտարարելով, որ Կազմակերպությունը նախապատվությունը տալիս է քաղաքական-դիվանագիտական միջոցներին և ՀԱՊԿ-ի ներգրավմամբ ռազմական ուժի կիրառման մասին խոսք լինել չի կարող: Սույն ժամանակահատվածում, հայկական կողմն իր հերթին հայտարարում էր, որ ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի առաքելությունն արձանագրել է Ադրբեջանի կողմից հարձակման և Հայաստանի տարածքների օկուպացիայի փաստը և ՀԱՊԿ-ից ակնկալում է հստակ քաղաքական գնահատական և Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու ճանապարհային քարտեզի ընդունում: Մինչդեռ, հոկտեմբերի 28-ին տեղի ունեցած Հավաքական անվտանգության խորհրդի նիստի ժամանակ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի խոսքն ընդամենն ընդգծեց սահմանների դելիմիտացիայի, տրանսպորտային ուղիների ապաշրջափակման կարևորությունը՝ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կայուն կարգավորման հասնելու համար: Ավելին՝ Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն, Հռոմի պապից առավել կաթոլիկ երևալու մոլուցքով տոգորված, հանդես եկավ ՀԱՊԿ կանոնադրական փաստաթղթերի դրույթներին և առհասարակ՝ Կազմակերպության ոգուն և տառին հակոտնյա ձևակերպումներով: Հաջորդիվ, Հայաստանի Հանրապետության նախագահությամբ 2022-ի նոյեմբերի 23-ին Երևանում տեղի ունեցած ՀԱԽ հերթական նիստն իր հերթին կարծես թե ստորակետները փոխարինեց վերջակետներով, քանի որ հայկական կողմը հրաժարվեց ստորագրել «ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության խորհրդի հռչակագիրն ու Հայաստանի Հանրապետությանը օժանդակություն ցուցաբերելու համատեղ միջոցառումների մասին» նախագիծը՝ ընդգծելով, որ Հայաստանի անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին՝ չի զսպել Ադրբեջանին ագրեսիվ գործողությունների դիմելիս, իսկ ՀԱՊԿ-ն էլ որպես ռազմաքաղաքական կառույց, ցայսօր չի կարողացել որոշում կայացնել Հայաստանի դեմ Ադրբեջանի ագրեսիայի արձագանքի վերաբերյալ։ Այլ կերպ ասած, ՀԱՊԿ-ը զերծ է մնացել իր անդամ պետության դեմ ռազմական ագրեսիան ագրեսիա կոչելուց, հետևաբար և՝ հավաքական պաշտպանության գործառույթ դիտարկելուց:
Հաշվի առնելով այն, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի ՀԱՊԿ մի շարք դաշնակիցների միջև ձևավորված են փայլուն ռազմաքաղաքական հարաբերություններ, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ «ՀԱՊԿ + Ադրբեջան» կազմաձևում Հայաստանը միակն է, որտեղ ներկայիս իշխանությունները ոչ միայն պետության ղեկը վերցրել են համազգային ժողովրդավարական հեղափոխական ալիքի հիման վրա, այլև՝ վերընտրվել են նույնիսկ Արցախյան երկրորդ պատերազմի պարտությունից հետո՝ հայաստանյան քաղաքական և փորձագիտական շրջանակները դժվար թե ունենային պատրանք առ այն, որ ՀԱՊԿ-ը ձեռնամուխ կլինի Հայաստանի նկատմամբ իր կանոնադրական պարտականությունները կատարելուն: Սույն պատկերն ավելի է բյուրեղանում, երբ դիտարկում ենք նաև Ռուսաստանի ընդգծված բացասական վերաբերմունքը Հայաստանի ջանքերին՝ միտված Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և Եվրոպական Միության միջնորդական ջանքերի միջոցով Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորմանը:
Միևնույն ժամանակ, պարզ, բայց սկզբունքային հարց է առաջանում՝ արդյոք Հայաստանը՝ որպես ՀԱՊԿ անդամ պետություն, ունի բարոյական և իրավական իրավունք իր դաշնակիցներից ակնկալելու ոչ միայն ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի վերաբերյալ հստակ քաղաքական դիրքորոշում, այլև՝ հավաքական անվտանգության սկզբունքից բխող ռեալ գործողություններ՝ միտված ադրբեջանական զինված ուժերին իր ինքնիշխան տարածքից դուրս շպրտելուն և իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելուն:
Այսպես՝ ՀԱՊԿ-ը հավաքական անվտանգություն ասելով նկատի ունի անդամ պետությունների հավաքական շահերի պաշտպանվածության այնպիսի վիճակ, որը յուրաքանչյուր անդամ պետությանը թույլ կտա ապահովել իր անկախությունը, տարածքային ամբողջականությունը, ինքնիշխանությունը, պաշտպանունակությունը և սպառնալիքներից պաշտպանությունը՝ համատեղ գործունեության համակարգման և իրականացման հիման վրա: ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության համակարգն իր հերթին հանդիսանում է Կազմակերպության մարմինների ու պետական կառավարման ազգային մարմինների, ՀԱՊԿ անդամ պետությունների ուժերի և միջոցների մի ամբողջություն, որոնք, միջազգային իրավունքին ու ազգային օրենսդրությանը համապատասխան, ապահովում են անդամ պետությունների հավաքական շահերի, ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության պաշտպանությունը՝ հավաքական հիմունքներով: Հետևաբար, Հայաստանը, տասնամյակներ շարունակ, քաղաքական, ռազմական, ռազմատեխնիկական ոլորտներում համատեղ գործունեության համակարգման և իրականացման միջոցով ամրապնդել է Ռուսաստանի, Բելառուսի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Տաջիկստանի հավաքական անվտանգության պաշտպանվածության մակարդակը, ինչն էլ իր հերթին Հայաստանին հնարավորություն պիտի ընձեռեր ապահովելու իր անկախությունը, տարածքային ամբողջականությունը, ինքնիշխանությունը, պաշտպանունակությունը և սպառնալիքներից պաշտպանությունը:
Մաս կազմելով Հավաքական անվտանգության համակարգի ուժերի և միջոցների (ՀԱՊԿ զորքեր)՝ Հայաստանը, տասնամյակներ շարունակ, ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում մոտարկել է պաշտպանության և անվտանգության ոլորտում օրենսդրական ակտերի հիմնական դրույթները, ընդհանուր մոտեցումներ է մշակել և կիրարկել զորքերի ուսուցման ձևերի և միջոցների, օպերատիվ և մարտական կիրառման, ռազմական կադրերի պատրաստման հարցերում, ինչպես նաև Հայաստանի ՀԱՊԿ գործընկերների հետ համակարգել է զենքի և ռազմական տեխնիկայի մշակման, արտադրության, մատակարարման և վերանորոգման պլանները:
Ի աջակցություն ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության շահերի ապահովման՝ Հայաստանը հետևողականորեն ընդլայնել է քաղաքական համագործակցությունը գլոբալ և տարածաշրջանային անվտանգության ապահովման ոլորտում և համակարգել իր արտաքին քաղաքական դիրքորոշումները, ինչը, արձանագրենք՝ առավելապես ներկայում, Հայաստանի Հանրապետության համար հղի է անցանկալի հետևանքներով: Բավարար է միայն հիշեցնել այն հանգամանքը, որ ՆԱՏՕ-ն ներկայում Ռուսաստանին որակում է առավել նշանակալի և անմիջական սպառնալիք Եվրաատլանտյան անվտանգության համար, իսկ Եվրոպական Միության օրենսդիր մարմինը, իր հերթին, Ռուսաստանը ճանաչում է ահաբեկչության հովանավոր պետություն:
Ի աջակցություն Հավաքական անվտանգության համակարգի ուժերի և միջոցների (ՀԱՊԿ զորքեր)՝ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ միասին մաս է կազմել ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության կովկասյան տարածաշրջանում առկա զորքերի միացյալ խմբավորման և հակաօդային պաշտպանության միավորված տարածաշրջանային համակարգի, իսկ Հավաքական անվտանգության ուժերն ու միջոցներն իրենց հերթին նախատեսված են կանխելու և/կամ հետ մղելու ՀԱՊԿ մեկ կամ մի քանի անդամ պետությունների նկատմամբ զինված հարձակումը (ագրեսիան), հակազդելու անդամ պետությունների անվտանգության մարտահրավերներին ու սպառնալիքներին, աջակցելու ռազմական գործողությունների հետևանքով առաջացող վտանգներից բնակչության պաշտպանությանը և այլն:
Հայաստանը, 1992-ի մայիսի 15-ի Հավաքական ավտանգության մասին պայմանագրի գործառնական իրականացման նպատակով ՀԱՊԿ շրջանակներում ձևավորել և խորացրել է ռազմատեխնիկական ոլորտում համագործակցություն և արտոնյալ պայմաններով ռազմական նշանակության արտադրանք է ձեռք բերել Հավաքական անվտանգության տարածաշրջաններում բազմակողմ ուժերի և միջոցների կազմի մեջ հատկացվող ազգային զորամիավորումների համար: Ընդ որում, մատակարարող կողմն իրավունք ունի վերահսկողություն իրականացնել մատակարարված արտադրանքի նպատակային օգտագործման նկատմամբ, այլ խոսքերով՝ ստուգել դրանց առկայությունը Հավաքական անվտանգության տարածաշրջաններում բազմակողմ ուժերի և միջոցների կազմում հատկացված զինվորական կազմավորումներում: Ռազմատեխնիկական համագործակցության սույն մոդելը նույնպես միտված է ապահովելու Պայմանագրի գործնական իրագործումը, իսկ ավելի ստույգ՝ 2-րդ և 4-րդ հոդվածների կիրարկումից բխող գործառույթներ: Հետևաբար, արձանագրենք, որ ՀԱՊԿ շրջանակներում իրականացվող զենքի և ռազմական տեխնիկայի առևտուրը միտված է Հավաքական անվտանգության կարիքների ապահովմանը և Հայաստանի կողմից դիտարկվում և/կամ դիտարկվել է որպես իր տարածքային ամբողջականությունն ու ինքնիշխանությունը հավաքական հիմքի վրա պաշտպանելու հնարավորություն:
Հայաստանը պարտավորվել է իր տարածքում Կազմակերպության անդամ չհանդիսացող պետությունների զորքերի խմբավորումներ, ռազմական ենթակառուցվածքի օբյեկտներ տեղակայելու մասին որոշում կայացնելուց առաջ համաձայնեցնել իր դիրքորոշումը մյուս անդամ պետությունների հետ: Այլ բառերով՝ Հայաստանը, հանդիսանալով ՀԱՊԿ անդամ պետություն, ինքնուրույն չի կարող որոշում կայացնել տարածաշրջանային անվտանգության և կայունության հաստատմամբ շահագրգիռ այլ դերակատարների աջակցությամբ իր տարածքում համակարգային ռազմական մեխանիզմներ և միջոցներ հիմնելու վերաբերյալ՝ արտաքին մարտահրավերներից և սպառնալիքներից իր ինքնիշխան տարածքի անվտանգությունը պաշտպանելու համար: Օրինակ, եթե ՀԱՊԿ-ը շարունակում է կրավորական դիրք գրավել Հայաստանի հանդեպ իրականացվող ադրբեջանական ռազմակենտրոնացված արտաքին քաղաքականության նկատմամբ և շարունակում է չկատարել իր կանոնադրական պարտականությունները՝ ապա ՀԱՊԿ կարգավորումների համաձայն, Հայաստանը մանևրելու հնարավորություն առհասարակ չի կարող նույնիսկ դիտարկել:
Այստեղ հարց է առաջանում․ արդյոք Հայաստանի նման փոքր պետությունը, նեկայիս անվտանգային մարտահրավերների պարագայում, կարող է ամբողջովին իր պետության գոյությունը ապավինել ՀԱՊԿ դաշնակիցների քաղաքական հայեցողությանը միայն այն պատճառով, որ դե-յուռե հանդիսանում է ՀԱՊԿ անդամ պետություն, բայց դե-ֆակտո չի ստանում հավաքական պաշտպանությունից բխող ռազմական աջակցություն: Եվ վերջապես, արդյոք Հայաստանի նման փոքր պետության պարագայում, առհասարակ, արդյունավետ է անվտանգային բլոկային համակարգի մաս կազմելը:
Տեսեք նաեւ
Քաղաքականություն
Լեռնային Ղարաբաղի ինքնիշխանության խնդրի լուծումը
Դոկտոր Ներսես Կոպալյանի ծրագրային հետազոտությունն ուրվագծում է Լեռնային Ղարաբաղի հարցում Հայաստանի հայեցակարգային քաղաքականության հնարավոր տարբերակը` այդպիսով ձևակերպելով «ինքնիշխանություն հանուն փրկության» գաղափարի ընդհանուր ռազմավարությունը մշակելու համար անհրաժեշտ փորձառական և իրավական հիմքը:
Read moreՄաս 3. Ի՞նչ կարող է պատահել Լեռնային Ղարաբաղի հայերին
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը նվիրված շարքի հաջորդ հատվածում Սոսի Թաթիկյանը փորձում է լուծում առաջարկել ներկա իրավիճակում, որն անվտանգության երաշխիքներ կտրամադրի հայկական բնակչությանն ու առաջընթաց կգրանցի հակամարտության լուծման հարցում:
Read moreՄաս 2. Ի՞նչ կարող է պատահել Լեռնային Ղարաբաղի հայերին
Որպեսզի հասկանանք, թե ինչ կարող է պատահել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի հետ, եթե նրանց համար չապահովվեն անվտանգության և մարդու իրավունքների պատշաճ միջազգային երաշխիքներ, Սոսի Թաթիկյանը ներկայացնում է մի շարք նմանատիպ հակամարտությունների զարգացումը։
Read moreՄաս 1. Ի՞նչ կարող է պատահել Լեռնային Ղարաբաղի հայերին
Երեք մասից բաղկացած հոդվածաշարի առաջին մասում Սոսի Թաթիկյանը վերլուծում է Լեռնային Ղարաբաղի անորոշությունները և հնարավոր սցենարները, եթե Հայաստանի ղեկավարությունը ճանաչի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։
Read moreԿարծիք
Սեփական շահերին և ուժերին ապավինմանը, ինքնավստահությանն ու համախմբմանն այլընտրանք չունենք
Խաղաղության հետամուտ լինելը վեհ և կենսական նպատակ է, բայց միայն այն դեպքում, երբ այն անկեղծ է: Խաղաղության մասին ադրբեջանական և թուրքական հռետորաբանությունն այս պահին առավել քան համոզիչ չէ։ Միակողմ խաղաղությունն անկայուն է և փխրուն։ Այն չի աշխատի, եթե ձեռք բերվի ի հաշիվ մեզ։
Read moreԻնչու է Հայաստանին պետք ռեալպոլիտիկ, հիմա՛
Ավելի քան 30 տարիների ընթացքում մշտապես խոսվել է Հայաստանի ազգային նպատակների արդարացիության և չափազանց քիչ` այդ նպատակներին հասնելու միջոցների և ընտրված նպատակների իրագործելիության մասին:
Read moreՄարդ եւ օրենք
Նոր օրենք․ զենքի ձեռքբերման ազատականացու՞մ, թե՞ խստացում
Հայաստանում ընդունվել է զենքի շրջանառությանը վերաբերող նոր օրենք։ Աստղիկ Կարապետյանն ուսումնասիրել է օրենքի ռիսկերը, վտանգներն ու առավելությունները։
Read more