ՄԱԿ-ում Ուկրաինայի հարցով Հայաստանի քվեարկության համատեքստը

2022 թվականի մարտի 2-ին  «Միավորվել հանուն խաղաղության» պատմական նստաշրջանում Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր ասամբլեան ընդունեց բանաձև, որը վերահաստատում էր Ուկրաինայի ինքնիշխանությունը, անկախությունն ու տարածքային ամբողջականությունը: 

Այն Ռուսաստանի Դաշնությունից պահանջում է անմիջապես դադարեցնել Ուկրաինայի դեմ ուժի կիրառումն ու «անհապաղ, ամբողջությամբ ու առանց պայմանների դուրս բերել զինված ուժերն Ուկրաինայի` միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններից»: Բանաձևը պաշտպանել է 91 երկիր, կողմ է քվեարկել 141 երկրի ներկայացուցիչ, ձեռնպահ` 35, դեմ` 5, իսկ մի շարք երկրներ չեն մասնակցել քվեարկությանը: Ադրբեջանը, որն Ուկրաինայում պատերազմի մեկնարկի նախօրեին դաշնակցային փոխգործակցության մասին հռչակագիր ստորագրեց Ռուսաստանի հետ, չմասնակցեց քվեարկությանը: Հայաստանը ձեռնպահ քվեարկած երկրներից է, ինչն ամենայն հավանականությամբ հարուցել է մի կողմից ավանդական դաշնակից Ռուսաստանի անբավարարվածությունը, մյուս կողմից` վճռականորեն Ուկրաինային աջակցող արևմտյան երկրների դժգոհությունը:

Ներկայիս պատերազմն Ուկրաինայում և միջազգային հանրության արձագանքը խառը զգացողություններ է առաջացնում Հայաստանում, ինչն ունի մի շարք համալիր պատճառներ: Այն հավասարապես բարդ առնչություններ ունի Հայաստանի ու Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) հետ: Չնայած հակասական և նույնիսկ բևեռացված ընկալումների` Հայաստանում գոյություն ունեն մի շարք ընդհանուր համոզմունքներ.

• տարբեր հակամարտություններ միջազգային ուշադրության են արժանանում երկակի չափանիշներով, 
• 2020-ի Արցախյան պատերազմից հետո Ադրբեջանի անպատժելիությունն արդարացրեց պատերազմը` որպես բանակցությունների միջոցով վեճերը լուծելու այլընտրանք,
• աշխարհաքաղաքական շահերին գերապատվություն է տրվում մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության արժեքների նորմատիվային հենքի համեմատ, ինչը ներկայումս սպառնում է միջազգային կարգին:

Անտեսելով ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար Անտոնիո Գուտերեշի` ՔՈՎԻԴ-19-ի պայմաններում համընդհանուր հրադադարի 2020-ի մարտի կոչը և հունիսին ՄԱԿ-ի ընդունած համապատասխան բանաձևը, 2020-ի սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանը սկսեց վաղուց ծրագրված լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ, այն է` պատերազմ Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղ) դեմ, որը որոշ դրվագներում ընդգրկում էր նաև Հայաստանի Հանրապետության սահմանային շրջանները: Սա ՄԱԿ-ի Կանոնադրության «Վեճերի խաղաղ կարգավորման» մասին Հոդված 33-ի ակնհայտ խախտում էր: Ադրբեջանը որդեգրել էր պատերազմը որպես իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու օրինական գործողություն արդարացնելու քաղաքականություն` մանիպուլյատիվ և աղավաղված մեկնաբանելով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 822 (1993-ի ապրիլի 30), 853 (1993թ-ի հունիսի 29), 874 (1993-ի հոկտեմբերի 14) և 884 (1993-ի նոյեմբերի 12) բանաձևերը և մեղադրելով, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ համաձայնեցված սկզբունքների հիման վրա ընթացող բանակցությունները առաջընթաց չեն գրանցել: 

Ըստ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, 2022-ի փետրվարի 9-ի դրությամբ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում զինծառայողների և քաղաքացիական բնակչության շրջանում զոհերի թիվը 3812 է, մասնավորապես` 3736 զինվորական և 76 քաղաքացիական անձինք: Շուրջ 217 մարդ համարվում է անհայտ կորած, որոնցից 196-ը` զինվորական անձնակազմից, 21-ը` քաղաքացիական անձ: Պատերազմի ընթացքում քաղաքացիական բնակչության մեծ մասը տարհանվել է Հայաստան` քաղաքացիների շրջանում զոհերի մեծ թիվը կանխելու համար: Սակայն զինծառայողների մեծ մասը ոչ թե պրոֆեսիոնալ զինվորականներ էին, այլ 18-20 տարեկան ժամկետային զորակոչիկներ, ինչը նշանակում է փոքր ազգի մի ամբողջ սերնդի նշանակալի կորուստ: 

Պատերազմն ուղեկցվեց միջազգային մարդասիրական իրավունքի, սովորութային իրավունքի և մարդու իրավունքների բազմաթիվ խախտումներով: Ադրբեջանը հետևողականորեն  ռմբակոծում էր բնակելի շինություններն ու քաղաքացիական ենթակառուցվածքները կասետային զենքով ու ռումբերով, բալիստիկ հրթիռներ ու հրթիռային կայաններ կիրառում մայրաքաղաք Ստեփանակերտում, ինչպես նաև այլ քաղաքներում ու գյուղերում` Շուշիում, Մարտակերտում, Մարտունիում ու Հադրութում` թիրախավորելով մանկապարտեզներ, դպրոցներ, վանքեր ու եկեղեցիներ և բժշկական հաստատություններ, այդ թվում և ծննդատուն: Կանայք, երեխաներն ու ծերերը պատսպարվում էին ռմբապաստարանների վերածված նկուղներում: Կան քաղաքացիական անձանց, զինծառայողների ու ռազմագերիների խոշտանգումների ու գլխատումների մասին բազում վկայություններ: Մինչ օրս պահվող ռազմագերիների ու քաղաքացիական գերիների թիվն անհայտ է, և Ադրբեջանը Հայաստանից զիջումներ պահանջելիս նրանց օգտագործում է որպես խաղաթուղթ: Գերիներից ոմանք ենթարկվում են քրեական հետապնդման, ոմանց գերության մեջ ենթարկել են տանջանքների ու սպանել են. վերջիններիս թվում կան քաղաքացիական անձինք և նույնիսկ կանայք: Այս հանցագործություններից շատերը կատարվել են ազգային ատելության և ռասսայական խտրականության հիմքով: Դրանք հետաքննվել են մարդու իրավունքների ազգային ու միջազգային կազմակերպությունների, ինչպես նաև Հայաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանի կողմից: Ռազմական հանցագործությունների մի մասն արտացոլված է Արդարադատության միջազգային դատարան (ICJ)  Հայաստանի՝ Ադրբեջանի կողմից «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման վերաբերյալ կոնվենցիայի» (CERD) խախտումների կապակցությամբ հարուցված հայցում: 

Ադրբեջանը գրավել է ոչ միայն նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը (ԼՂԻՄ) շրջապատող տարածքները, որոնք բանակցությունների առարկա էին, այլև բուն ԼՂԻՄ-ի հատվածներ` Շուշի քաղաքը և Հադրութի շրջանը: Եթե Շուշին պատմականորեն բազմազգ քաղաք է եղել, ապա Հադրութն իր պատմության ամբողջ ընթացքում եղել է բացառապես հայկական շրջան: Այժմ հայերը չեն կարող նույնիսկ այցելել Շուշի կամ Հադրութ: Մինչ ամբողջ քաղաքացիական բնակչությունը տարհանվել էր Շուշիից, նրանք, ովքեր հրադադարի եռակողմ  հայտարարությունից հետո փորձեցին վերադառնալ իրենց տներ ու վերցնել իրերը, առևանգվեցին որպես այլախոհներ կամ նույնիսկ ահաբեկիչներ: Կան նաև Հադրութի իրենց տներում մնացած տարեց քաղաքացիների տանջանքների, խոշտանգումների ու սպանությունների փաստեր: Ակնհայտ վկայություններ կան նաև առ այն, որ Ադրբեջանն արշավ է սկսել հայկական վանքերի ու եկեղեցիների դեմ` մշակութային յուրացման և պատմության աղավաղման միջոցով փորձելով ջնջել դրանց հայկական պատկանելությունը:

Ավելին, Ադրբեջանը սկսել է հերքել Լեռնային Ղարաբաղի` որպես շրջանի, ինչպես նաև առհասարակ Ղարաբաղյան հակամարտության գոյությունը, վիրավորական բառապաշար կիրառել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հասցեին և արգելափակել նրանց դերը հակամարտության լուծման գործում` հակադրվելով նրանց այն հայտարարությունների, որ հակամարտությունը լուծված չէ:

Արցախի բնակչությունը 140,000 է, Հայաստանի բնակչությունը` 2.9 միլիոն, Ադրբեջանի բնակչությունը` 10 միլիոն: Հայաստանը եղել է Արցախի անվտանգության երաշխավորը, և պատասխանատվություն է կրում Արցախի ժողովրդին պաշտպանելու համար` պայմանավորված ընդհանուր ազգային պատկանելության, Արցախի փոքր բնակչության, տարածքի ու խոցելիության գործոններով` հաշվի առնելով հակամարտության պատմությունը, նրա չլուծված բնույթը և Արցախում միջազգային խաղաղապահ առաքելության բացակայությունը:

Անհերքելի փաստեր կան առ այն, որ Թուրքիան, որն ունի ՆԱՏՕ-ի երկրորդ ամենամեծ բանակը, թե՛ քաղաքական, թե՛ ուղղակի ռազմական աջակցություն է տրամադրել Ադրբեջանին, մասնավորապես` հազարավոր ջիհադիստ վարձկանների հավաքագրում և տեղափոխում Սիրիայից ու Լիբիայից, թուրքական հարվածային անօդաչու բայրաքթարների օգտագործում և թուրք ռազմական հրահանգիչների ու օդաչուների ներկայություն Ադրբեջանում: Ադրբեջանը նաև օգտագործել է իսրայելական դրոններ, բելառուսական և ռուսական բալիստիկ հրթիռներ, կասետային զինամթերք և այլ ծանր հրետանի, որի մեծ մասն արգելված է միջազգային հումանիտար և սովորութային օրենքով, քանի որ դրանք անխտրական ձևով թիրախավորում են նաև քաղաքացիական բնակչությանն ու ենթակառուցվածքները, և մարդկային մեծ տառապանք են պատճառում: Ադրբեջանը նաև սպիտակ ֆոսֆոր է կիրառել Լեռնային Ղարաբաղի անտառներում, որտեղ պատերազմի ավարտին ապաստան էին գտել քաղաքացիականներն ու զինվորականները` այդպիսով վնասելով թե՛ մարդկանց, թե՛ շրջակա միջավայրը: Չհաստատված և հավանաբար կեղծ տեղեկությունների համաձայն` սպիտակ ֆոսֆորը մատակարարել է Ուկրաինան` Ադրբեջանին զենքի հինգերորդ խոշորագույն մատակարարը Ռուսաստանից, Իսրայելից, Բելառուսից և Թուրքիայից հետո: 

Հայերն իրացնում էին ինքնապաշտպանության իրավունքը` իրականացնելով Արցախի հայերին պաշտպանելու և իրենց բնիկ հողում ռազմական ագրեսիայի ընթացքում արցախահայերի էթնիկ զտումը կանխելու իրենց պարտականությունը: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատմության ընթացքում եղել են էթնիկ զտումների ողբերգական դրվագներ, այդ թվում (և ոչ միայն) ադրբեջանցիների կողմից հայերի զանգվածային սպանություններ Շուշիում` 1920, Սումգայիթում` 1988 և Բաքվում` 1990-ականներին: Արցախը պատմականորեն հայկական է եղել, բայց Սովետական Միության ստեղծման տարիներին Ստալինի որոշմամբ բռնակցվել է Ադրբեջանին որպես ինքնավար մարզ: Մարզը Սովետական Միությունից անկախություն հռչակեց միության փլուզման ժամանակ` 1991-ին, Սովետական սահմանադրության համաձայն: Ի պատասխան դրա, Ադրբեջանը սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմը, որը շարունակվեց մինչև 1994-ը` երկու կողմին էլ պատճառելով ծանր կորուստներ: Այն ավարտվեց 1994-ին ռուսական կողմի միջնորդությամբ հրադադարի պայմանագրով, բայց Ռուսաստանի, Միացյալ Նահանգների ու Ֆրանսիայի հովանու ներքո ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջոցով ընթացող բանակցությունների արդյունքում չհաջողվեց հասնել խաղաղության համապարփակ համաձայնագրի: 

Հայաստանի և Արցախի պաշտոնատար անձինք ավանդաբար ընդգծել են Արցախի հայերի ինքնորոշման իրավունքը և այն գոյաբանական սպառնալիքը, որին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը կբախվեն Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո: 2020-ի Արցախյան պատերազմի ընթացքում, հատկապես մինչև հոկտեմբերի 19-ը, երբ Ռուսաստանի միջնորդությամբ պատերազմը դադարեցնելու ուղղությամբ բանակցությունները ձախողվեցին, հայկական կողմն ակտիվորեն կիրառում էր «անջատում հանուն փրկության» և «ճանաչում հանուն փրկության» եզրույթները: Հայկական մոտեցումը համահունչ էր «Պաշտպանելու պատասխանատվություն» սկզբունքին, որը 2005-ի Համաշխարհային գագաթնաժողովում ՄԱԿ-ի անդամ երկրները ճանաչել են որպես գլոբալ քաղաքական պարտավորություն, և որը հետագայում արտացոլվել է 2009-ի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի` «Զինված հակամարտություններում քաղաքացիական բնակչության պաշտպանության» մասին 1894 բանաձևում: 

Միևնույն ժամանակ, միջազգային հանրությունը ընդհանուր առմամբ Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչել է Ադրբեջանի մաս: Տարածքային ամբողջականության և ինքնորոշման սկզբունքների հակասությունը, որն արտացոլված է ՄԱԿ-ի Կանոնադրության մեջ և ԵԱՀԿ Հելսինկիի եզրափակիչ ակտում, միջազգային իրավունքի ամենաբարդ երկընտրանքներից մեկն է, ինչը հիմնականում հանգեցնում է փակուղու` ի օգուտ տարածքային ամբողջականության: Անկախություն շնորհելու միջոցով ինքնորոշումը հիմնականում կիրառվել է ապագաղութացման, ինչպես նաև նախկին խորհրդային հանրապետությունների և Հարավսլավիայի նախկին Սոցիալիստական Դաշնային Հանրապետության պետական միավորների մեծ մասի անկախության դեպքում: Միևնույն ժամանակ, այն չի կիրառվել նույն Խորհրդային Միության և Բալկանյան տարածաշրջանի այլ քաղաքական միավորների դեպքում, ինչը հանգեցրել է տևական զինված հակամարտությունների, ներառյալ էթնիկ զտումների փորձեր և դաժան վերաբերմունք քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ` որոշակի էթնիկ խմբերի թիրախավորմամբ: 

Եղել են դեպքեր, երբ կիրառվել է «անջատում հանուն փրկության» գաղափարը, ինչպես, օրինակ, Կոսովոյում, Արևելյան Թիմորում և Հարավային Սուդանում: Իր բնույթով «անջատում հանուն փրկության» սկզբունքը ռեալպոլիտիկ, շահերի վրա հիմնված գաղափար չէ, այլ լիբերալ  արժեքների վրա հիմնված մոտեցում, որն արդարացնում է տվյալ միավորի անջատումը, ինչպես նաև այդ նպատակով միջազգային հանրության միջամտությունը մարդու իրավունքների և հումանիտար օրենքի տեսանկյունից: Սակայն դրա կիրառությունը հաճախ պայմանավորված է եղել ոչ միայն այդ միավորներում մարդու իրավունքների խախտումներով, այլև մեծապես աշխարհաքաղաքական գործոններով և երկակի ստանդարտներով:

Եթե կենսապահպան անջատմանը միտված շարժումներն արդարացվում ու աջակցություն էին գտնում Արևելյան Թիմուրում, Կոսովոյում և Հարավային Սուդանում` հիմնվելով մարդու իրավունքների լրջագույն խախտումների վրա, ապա Մերձդնեստրի, Հարավային Օսեթիայի և Աբխազիայի հակամարտությունները որակվում էին որպես չարդարացված անջատողականություն, որին աջակցում էր Ռուսաստանը: Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, ապա այն ժամանակ առ ժամանակ խմբավորվում էր երկրորդ զամբյուղում, սակայն կար որոշ ըմբռնում, որ այն  տարբերվում էր այդ խմբի հակամարտություններից:

27 տարի տևած բանակցությունների ընթացքում ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ Ադրբեջանը կարծես թե շահագրգռված չէին հակամարտության լուծմամբ: Հայաստանը հիմնականում փորձում էր պահպանել ստատուս քվոն, իսկ Ադրբեջանը պատրաստվում էր նոր պատերազմի: 2005-ին Ադրբեջանը սկսեց գործարկել նավթի և գազի խողովակները, դարձավ Եվրոպայի էներգետիկ մատակարար և սկսեց ածխաջրածնային ոլորտից շահույթի նշանակալի մասը ներդնել ռազմաարդյունաբերության մեջ` տարածաշրջանում ռազմական հավասարակշռությունն իր օգտին փոխելու համար: Աշխարհի խնդիրների հետազոտության ստոկհոլմյան ինստիտուտի (SIPRI) տվյալներով` 2011-2020 թվականներին Ադրբեջանի զենքի ներկրումը 8.2 անգամ գերազանցել է Հայաստանի ցուցանիշը: Ադրբեջանը նաև իրականացնում էր հակամարտության բնույթի մասին կեղծ նարատիվների ագրեսիվ արշավ, որն ուղեկցվում էր ինստիտուցիոնալ կոռուպցիայով` «ադրբեջանական լվացքատան» և «խավիարային դիվանագիտության» տեսքով: Հայաստանին հիմնականում չհաջողվեց մշակել բազմավեկտոր արտաքին քաղաքականություն և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերաբերյալ ձևավորել իրեն հայանպաստ դիվանագիտական նարատիվ:

Երբ 2020-ին սկսվեց Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ լայնամասշտաբ պատերազմը, հայերն ակնկալում էին միջազգային հանրության աջակցությունը: Նրանցից շատերը, հատկապես ազատական, առաջադեմ և կրթված մասնագետները, ակնկալում էին, որ միջազգային հանրությունը կձեռնարկի միջոցներ, որոնք այժմ կիրառում է Ուկրաինայի պատերազմում. ՄԱԿ-ում, ԵԱՀԿ-ում և այլ միջկառավարական կազմակերպություններում ընդունել բանաձևեր, որոնք կդատապարտեին Ադրբեջանին, կիրառել պատժամիջոցներ պատերազմը սանձազերծելու և ռազմական հանցագործությունների համար:

Սակայն միջազգային հանրությունը մեծ մասամբ անտարբեր էր Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցողի նկատմամբ: Միջազգային կազմակերպությունների, մասնավորապես ՄԱԿ-ի, ԵՄ-ի, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի, ՀԱՊԿ-ի և առանձին երկրների արձագանքը հիմնականում սահմանափակվում էր երկու կողմին ուժի կիրառումը դադարեցնելու կոչերով: Նրանք մեծամասամբ պահպանում էին հավասարակշիռ ձևակերպումներ, որոնք արտացոլում էին նրանց կողմից հակամարտության ընթացքում որդեգրած հավասարության քաղաքականությունը: Նույնիսկ չճանաչվեց այն հանգամանքը, որ պատերազմը սկսել էր Ադրբեջանը, իսկ հայկական կողմը պաշտպանում էր հայ քաղաքացիական բնակչությանն իր հայրենի հողում:

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը պատերազմից հետո բազմիցս հրապարակավ խոստովանել է, որ Ադրբեջանն է սանձազերծել պատերազմը «հակամարտությունը լուծելու համար»: Հետագայում նա նույնը հաստատել է հանրային ելույթների ու հարցազրույցների ժամանակ: Դժվար է պատկերացնել, որ խոշոր տերությունների հետախուզական ծառայությունները տեղյակ չէին, թե կողմերից որն է սկսել ռազմական գործողությունները: Հարձակումից օրեր առաջ Բաքվում ԱՄՆ դեսպանատունը նույնիսկ նախազգուշացում էր տարածել զբոսաշրջիկների համար: 

2020-ի Արցախյան պատերազմի ընթացքում ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը երկու նիստ է գումարել ընթացող զինված հակամարտության թեմայով՝ 2020-ի հոկտեմբերի 8-ին և 19-ին: ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը բանաձև չի ընդունել, նախագահը հայտարարություն չի արել, և նիստերի վերաբերյալ միայն մամուլի հաղորդագրություններ են տարածվել: Հայկական փորձագիտական համայնքը փորձել է հասկանալ, թե որ երկրներն են արգելափակել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում պաշտոնական փաստաթղթի շուրջ կոնսենսուսը: Ըստ տարբեր տվյալների` հնչում են Միացյալ Թագավորությունը, Չինաստանը և «Չմիավորված երկրների շարժման» երկրները, սակայն այդ ենթադրություններից ոչ մեկը չի հաստատվել:

Ռուսամետ հայերն ակնկալում էին, որ Ռուսաստանը կամ ՀԱՊԿ-ը կկասեցնեն Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիան` Հայաստանի հանդեպ իրենց պարտավորությունների, երկկողմանի և հավաքական պաշտպանության դաշինքների համաձայն: Սակայն նրանք չմիջամտեցին` բերելով այն փաստարկը, որ ռազմական ագրեսիան չէր ծավալվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում: Մինչև հիմա Հայաստանում հակասական ենթադրություններ կան առ այն, թե ինչու Ռուսաստանը, որն ավանդաբար համարվել է Հայաստանի դաշնակից, չկարողացավ կանխել պատերազմը, այլ դադարեցրեց այն միայն 44 օր անց:

Հաշվի առնելով անջրպետը Հայաստանի ժողովրդավարական արժեքների և Ադրբեջանի ժառանգական ավտորիտարիզմի միջև` արևմտամետ հայերն ակնկալում էին Եվրոպական Միության, Եվրոպայի Խորհրդի, ԵԱՀԿ-ի, Միացյալ Նահանգների և այլ այն դերակատարների աջակցությունը, որոնք դավանում են մարդու իրավունքներ և ժողովրդավարական արժեքներ: 2018-ի ապրիլ-մայիս ամիսներին Հայաստանում տեղի ունեցավ թավշյա հեղափոխություն, և Հայաստանը հռչակեց ժողովրդավարական բարեփոխումների օրակարգ, իսկ 2020-ի մարտին Արցախը կազմակերպեց ժողովրդավարական ընտրություններ: Արևմտամետ հայերն ակնկալում էին, որ ՆԱՏՕ-ն կզսպի պատերազմի ընթացքում իր դաշնակից Թուրքիայի ռազմական աջակցությունն Ադրբեջանին, այդ թվում և վարձկանների հավաքագրումը: Սակայն ԵՄ-ն, ԵԱՀԿ-ն, Եվրոպայի խորհուրդն ու ՆԱՏՕ-ն «երկու կողմին» կոչ էին անում դադարեցնել ռազմական գործողությունները` չհստակեցնելով, թե որ կողմն է ագրեսոր, իսկ որը` պաշտպանվող: Ինչ վերաբերում է Եվրոպական հարևանության երկրներին, Ուկրաինան աջակցում էր Ադրբեջանին, իսկ Վրաստանը պատերազմի ընթացքում արգելեց իր տարածքով ռազմական օգնություն տրամադրել Հայաստանին:

Արևմտյան երկրների հավաքական դիրքորոշումը մեծամասամբ հիմնված էր նրանց աշխարհաքաղաքական շահերի, նավթով և գազով հարուստ, բայց ավտորիտար Ադրբեջանի և շատ ավելի ժողովրդավար Հայաստանի միջև հավասարության քաղաքականության վրա: Այս մոտեցումը խիստ քննադատվեց Հայաստանի պահպանողական քաղաքական ուժերի ու խմբերի շրջանակներում` սնելով ժողովրդավարության և ազգային անվտանգության միջև հակադիր հարաբերակցության վերաբերյալ նրանց դավադրապաշտական տեսությունները: Արևմտյան գործընկերների կողմից աջակցության բացակայությունը հիասթափություն առաջացրեց Հայաստանի առաջադեմ ու ազատական քաղաքացիական հասարակության շրջանում:

Մեկուկես ամիս տևած պատերազմի ընթացքում ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի միջնորդությամբ հրադադարի երեք անհաջող փորձից հետո պատերազմը վերջապես կանգ առավ Ռուսաստանի Դաշնության միջնորդությամբ ռազմական գործողությունները դադարեցնելու վերաբերյալ եռակողմ հայտարարությունից հետո, որը խիստ անբարենպաստ է Հայաստանի համար: Այն օրինականացնում էր Ադրբեջանի կողմից պատերազմի սանձազերծումը և նոր զիջումներ պահանջում Հայաստանից, որոնք պիտի կատարվեին անհապաղ կամ մոտ ապագայում և որևէ ձևաչափով նախատեսված չէին հակամարտության 27 տարիների բանակցությունների ընթացքում: Այն ոչ միայն չտրամադրեց արցախահայերի անվտանգության խնդիրների կայուն լուծումներ և մարդու իրավունքների երաշխիքներ, այլև վատթարացրեց նրանց վիճակն ու սրեց այն գոյաբանական սպառնալիքները, որոնց նրանք բախվում են: Արցախցիներն իրենց կյանքը չեն պատկերացնում ադրբեջանական վերահսկողության ներքո և ոչ էլ իրենց տեսնում են առանց կարգավիճակի և խաղաղապահ ուժերի կողմից անվտանգության երաշխավորման:

Հետպատերազմական իրականության մեջ ռուսական խաղաղապահ ուժերը դարձել են Լեռնային Ղարաբաղի հայերի անվտանգության միակ երաշխավորը: Ի տարբերություն նմանատիպ այլ հակամարտությունների գոտիների, օրինակ, Կոսովոյի, Արևելյան Թիմորի և Հարավային Սուդանի, որտեղ քաղաքացիական բնակչությունը սպառնալիքի տակ էին, հրադադարը չի ուղեկցվել պաշպանելու առաքելությամբ միջազգային կամ տարածաշրջանային խաղաղապահ ուժերի ստեղծմամբ: Ըստ 2020-ի նոյեմբերի 10-ի եռակողմ հայտարարության` Արցախում տեղակայվել են ռուսական միակողմանի խաղաղապահ ուժեր` առանց միջազգային իրավական մանդատի, հինգ տարվա ժամկետով և երկարաձգման հնարավորությամբ: 

Ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլը դադարել է, սակայն 2021-ին տեղի ունեցած հրադադարի խախտումները և հայկական կողմի նոր կորուստները շարունակվել են: Ալիևը սպառնում է, որ եթե Հայաստանը փորձի վերականգնել իր պաշտպանական կարողությունները կամ չհամաձայնի անվերջ միակողմանի զիջումներին, որոնք տարածվում են Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններից այն կողմ, այն կսանձազերծի նոր պատերազմ: Ադրբեջանը ձեռնարկել է մի շարք ռազմական հարձակումներ, ինչպես նաև սողացող բռնակցում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում` դա արդարացնելով  երկու երկրների միջև դելիմիտացիայի ու դեմարկացիայի հիմնախնդրով, ինչը հանգեցրել է նոր զոհերի, ռազմագերիների ու Հայաստանի տարածքային կորուստների: Ադրբեջանը շարունակում է ագրեսիվ տարածքային պահանջներ ներկայացնել Հայաստանին՝ ընդհուպ մինչև մայրաքաղաք Երևան` պահանջելով արտատարածքային միջանցքի տրամադրում, որպեսզի Հայաստանի ինքնիշխանության հաշվին Ադրբեջանը կապվի Թուրքիայի հետ: Ավելին, Ալիևն իր հանրային ելույթներում հայերի հասցեին շարունակաբար ատելության խոսք է հնչեցնում, ինչպես, օրինակ, Բաքվի ռազմական ավարի պուրակի բացման արարողության ժամանակ, որտեղ երեխաներին ցույց էին տալիս հայ զինծառայողների մանեկեններ: Եվ այնուամենայնիվ, չնայած այս ամենին, միջազգային հանրությունը հիմնականում Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ պահպանում է հավասարության քաղաքականություն և օգտագործում չեզոք բառապաշար: 

Ամփոփելով նշենք, որ Հայաստանը դեռևս անցնում է 2020-ի Արցախյան պատերազմի անվտանգային, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական և հոգեբանական ծանր հետևանքների փորձության միջոց: Հրադադարի մասին Ռուսաստանի, Ադրբեջանի ու Հայաստանի եռակողմ հայտարարությունները չեն արտացոլում Հայաստանի շահը, քանի որ Ադրբեջանի նախագահը շարունակում է սպառնալ ուժի հետագա կիրառմամբ, ադրբեջանական զինված ուժերը ներխուժում են սահմանային տարածքներ, և Հայաստանն առերեսվում է քաղաքական ու ռազմական ճնշման այլ տեսակների, որոնց միջոցով պարտադրվում են նորանոր զիջումներ: 

Այս համատեքստում Հայաստանի չեզոքությունը միակ խոհեմ քայլն էր, որի նպատակն էր իր ամենակենսական անվտանգային մարտահրավերները հավասարակշռել արժեքային համակարգի և ինքնիշխանության մտահոգությունների հետ: Ավելին, այդ  քվեարկությամբ Հայաստանն արտացոլեց մի կողմից ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների հռչակված արժեքների, մյուս կողմից` աշխարհաքաղաքական տնտեսական և անվտանգային շահերի հակասությունը, որին բախվել էր միջազգային հանրության շրջանում 2020-ի Արցախյան պատերազմի ընթացքում:

Կարդացեք նաև