EVN Report-ը մեկնարկել է «մարդ ԱՌժամանակ» կենդանի մտերմիկ զրույցների սահմանափակ շարքը՝ EVN Report ամենամյա մեդիա փառատոնին ընդառաջ, որն այս տարի կանցկացվի մայիսի 30-ից հունիսի 2-ը։
Սահմանափակ քանակով հանդիպումների շարքի հյուրերը տարբեր ոլորտների ականավոր ներկայացուցիչներ են ու կիսվում են ժամանակի շարժման իրենց պատմություններով։
Ստորև՝ զրույցի սղագրված տարբերակը
Մարիա Թիթիզյան -Ողջույն Մանուշակ։ Ես հաճախ մտածում եմ, որ պատմությունը մեզ խեղդում է․ հուշեր, հույզեր, պայքար, կորուստ, հաղթանակներ և այլն։ Բայց կարծես այս օրերի ներկան է մեզ խեղդում։ Եվ շատ հետաքրքիր երկար ճանապարհ եք անցկացրել և՛ Հայաստանում, և՛ Արցախում։ Եվ էս շարքը, երբ սկսեցինք, նպատակը ոչ թե Արցախի մասին խոսելը կամ 1988-ի շարժման մասին խոսելն էր, բայց ոնց որ բոլոր ճանապարհները տանում են մեզ այդ ուղղությամբ։ 88-ի շարժման մասնակից եք եղել։ Նախ ծնվել եք Երևանում և 89-ին որոշեցիք տեղափոխվել Արցախ։ Ես երկար խոսեցի ձեր անդրանիկ որդու հետ՝ Արեգ Բալայանի հետ, նայեցի ձեր հարցազրույցները, որ տվել եք ուրիշ տեղ, և մի բան հասկացա, որ պատմությունը և ներկան ոչ թե ձեզ խեղդում է, այլ ձեզ ուժ է տալիս, ոնց որ։ Եվ հսկայական գործունեություն եք ծավալել Արցախում։ Բայց ուզում եմ նախ սկսենք Շարժումով։ Այդ օրերը, երբ դուք ապրում էինք Սայաթ-Նովա-Խանջյան խաչմերուկում և ամեն օր գնում էիք Սպանդարյանի արձանի մոտ, ոնց որ էդ ձեր անշարժ գույքը լիներ։ Էդ օրերը, որ հիմա հիշում եք, ի՞նչ եք զգում։
Մանուշակ Տիտանյան -Պիտի ասեմ, որ էդ շարժումը ավելի շուտ էր սկսվել իրականում, այլ ոչ թե էդ օրերին, որովհետև մինչև էդ կար բնապահպանական շարժումը և ինչ-որ ձևով էդտեղ ներգրավված էինք, հասարակության ակտիվ մասն էինք։ Անգամ մի անգամ կարողացել եմ թաքուն տեղեկություններ հավաքել օդի մասին, որը շատ ավելի շատ աղտոտված էր, քան պետք էր։ Ուզում եմ ասել, էդ պայքարը, պասիվ, դեռ արդեն սկսված էր և, իհարկե, առաջին միտինգը եղավ ոչ թե 1988 թվականին, այլ 1987 թվականի դեկտեմբերին էր։ Եվ քիչ մարդ էր, երևի մի 50 հոգի էին եկել՝ Իգոր Մուրադյանն էր, Մանվել Սարգսյան, Գագիկ Սաֆարյան… Եկան, ասին, դե ոչինչ, հիմա ցրվեք, մեզ ասել են պետք չի հավաքվել, հարցերը լուծվելու են, եթե չլուծվեն՝ մենք էստեղ 10 անգամ ավել մարդ կհավաքենք։ Դա դեկտեմբերն էր դեռ, բայց ստորագրահավաքները արդեն Արցախում սկսված էին։ Եվ, իհարկե, արդեն 88-ին, փետրվարին, որ սկսվեց, անմիջապես բոլորս տառապում էինք դրանով։ Գիտեք, ես որ փոքր էի նաև երաժշտական դպրոցում էի սովորում և մեր դպրոցի մոտ կար մի հատ հրաձգարան, քաղաքային հրաձգարան, որտեղ ամեն դասից հետո մայրիկս տանում էր, որ մենք կրակենք, երկու քույր էինք մեր տանը, ասում էր՝ սովորեք, որովհետև մի օր թուրքի հետ կռիվ ա լինելու։ Դա 70-ական թվականներն էր, որ անհավանական էր էդ ամեն ինչը, բայց, ոնց ասեմ, մեզ պատրաստում էին, որ դա անպայման պիտի լինի։ Եթե անգամ չլիներ մեր կյանքի օրոք, միևնույն ա, էդ պայքարի և կորսվածը վերադարձի գաղափարը մեր տանը կար։ Էն ժամանակ շատ քչերն էին մեքենա վարում, մեզ մեքենա վարել սովորեցրին, լողի ենք գնացել անպայման, որ լող տալ իմանանք, կարող ա գետը անցնենք և այլն։ Ասածս ինչ ա, պատրաստ էինք դրան, դրա համար, երբ 88 թիվը եկավ, դա, իհարկե, շատ-շատ բուռն վերելքի շրջան էր, որովհետև հավանականություն արդեն կար, որ մենք ինչ-որ բան կարող ենք անել։ Եվ, իհարկե, բոլորս վազեցինք դեպի հրապարակ, բայց հետո, իհարկե, դա զարգացավ, արդեն հաջորդ ամիսներին հետո, իհարկե, մենք չէինք կարող անմասն լինել դրանից, որովհետև, վերջիվերջո, մտավորականը եթե հայրենասեր չի, նա ուղղակի կրթված մարդ ա։
Մ․Թ․ Ես զարմանում եմ՝ ինչքան հեռատես ա եղել քո մայրը, որ մտածել ա՝ մի օր կռիվ կարող ա լինի, մի օր կարող ա պետք գա և քո անցած 30 ավել տարիները Արցախում փաստեց, որ դրա կարիքը կար։
Մ․Տ․ Հա, գիտեք, պապիս 1937 թվին գնդակահարել են, բայց երկու տիպի մարդիկ կային. որոնք վախեցած էին 37 թվից և հաճախ իրենց երեխաներին ասում էին, որ գործ չունեք։ Եվ հակառակը կար, որոնց էդ 37 թիվը ոչ թե վախեցրել էր, այլ հակառակը, ավելի էր պնդացրել։ Մենք գիտեինք մեր պապը ինչ տեսակ ա ու ինչի են իրեն տարել, և, ի միջի այլոց, իր կերպարը զուգահեռ գնացել ա մեզ հետ. որ ինքը շատ պինդ էր, անկոտրում էր և դրա համար իրեն տարան, բայց դա չէր նշանակում, որ դա վատ էր։ Շատ կարևոր էր սա։ Եվ ունեինք նաև մեր նախնիների մեջ մի այլ կերպար, որը նման չէր նրան, Ռաֆայել Իսրայելյանը ճարտարապետ։ Ինքն էլ գիտեք ինչ տեսակ էր, ինքը սուս-փուս, անընդհատ նպատակին գնացող մարդ էր՝ շատ բարձր գաղափարով, և շատ կարևոր էր էդ երկուսը ունենալ։ Որովհետև պապս, փաստորեն, պինդ էր, բայց ոչինչ չարեց շատ, որովհետև գնդակահարեցին, իսկ Իսրայելյանը ավելի զուսպ էր, բայց շատ-շատ բան արեց։
Մ․Թ․ Մամայիդ քեռին էր, չէ՞։
Մ․Տ․ Մամայիս քեռին էր, հա։ Եվ էդ երկուսի կերպարը, միշտ գիտես, երբ դու մեծանում ես և հատկապես պայքարի ժամանակ ա գալիս, դու սկսում ես մտածել՝ ինչ անել, որն ա ճիշտ, որն ա սխալ, որ ճանապարհը ընտրել և ես կարծում եմ, որ էդ երկուսի կերպարը շատ կարևոր դեր խաղաց, համենայն դեպս՝ իմ կյանքում։
Մ․Թ․ Որպես ճարտարապետ՝ Իսրայելյանի թողած ժառանգությունը այսօր անգնահատելի է՝ Սարդարապատի հուշահամալիրը, Չարենցի Կամարը ու շատ-շատ ծրագրեր, հուշահամալիրներ։ Մանուշակ, կյանքդ նվիրեցիր հուշարձանների վերականգմանը։ Վերադառնալով 1988 թվականին, ինչպե՞ս եղավ, մենք համարյա սերնդակից ենք և էդ տարիներին դուք էստեղ, ես ոչ էստեղ, բայց հետևում էինք սրտատրոփ, երիտասարդ կանայք էինք էդ տարիների և շատ անկյունադարձային երևույթ էր այդ շարժումը, ինձ թվում է բոլորիս համար, կարևոր չէր ուր էինք ապրում, բոլոր հայերի սիրտը էդ օրերին միևնույն ժամանակ տրոփում էին։ Ինչպե՞ս եղավ, որ 1989-ին որոշեցիր փոքր երեխայով, Արեգը էն ժամանակ 8-9 տարեկան էր, տեղափոխվես Արցախ։
Մ․Տ․ 9 տարեկան։
Մ․Թ․ Եվ Արցախում եղե՞լ էիք։
Մ․Տ․ Չէ երբեք չէի եղել, բայց մայրիկս, երբ ինձնով հղի էր, ծանր հղիություն էր տանում, և ասել էին պիտի օդդ փոխես։ Եվ երբ մայրս ինձնով հղի էր, տանում են Արցախ։
Մ․Թ․ Էնտեղից սկսվել էր ձեր ճանապարհը։
Մ․Տ․ Եվ, իհարկե, էստեղ շատ էական բան կար, որ տատիկիս հայրը՝ Իսրայելյանի հայրը՝ Սարգիս Իսրայելյանը արցախցի էր, շատ հետաքրքիր կերպար էր, գիտեք։ Ամուր, շատ պինդ ու շատ բարի մարդ և իր կերպարը շատ-շատ կարևոր էր մեր կյանքում, հատկապես, որ մայրիկիս և քեռուս ինքն էր պահել, որովհետև իրենց հայրը չկար և ինքը շատ էր սիրում Արցախը ու էդ մեր սերը Արցախի նկատմամբ նաև, ընդհանուր առմամբ, մենք մեր աշխարհը շատ էինք սիրում, հայրենասեր էին մեզ դաստիարակել, բայց Արցախի նկատմամբ էլ կար արյունական սեր, արյունակցական սեր։ Ու դրա համար, փաստորեն, մայրիկին տանում են էնտեղ, ու հետո, հետագայում, երբ էդ առիթը եղավ, ես Արեգի հետ գնացի, բայց ես միտք չունեի լրիվ տեղափոխվեմ, ի միջի այլոց։ Մենք աշխատում էինք, որովհետև ես էստեղ արվեստանոցում էի, գնում էինք, գալիս էինք, Արեգին էլ արձակուրդներին էի տանում, էստեղ էր սովորում․ ձմեռվա արձակուրդ, ամառվա, գարնան։ Ուղղակի հետագայում, երբ արդեն սկսվեց ընդհատակյա շարժումը և մարտական ինչ-որ գործողություններ մինչև 1992 թիվը, գիտեք, ես, որ գալիս էի, ինձ թվում էր էնտեղ աշխարհը շուռ ա գալիս իսկ ես ստեղ եմ մնալու, ու տեղյակ չլինեմ էնտեղ ինչ ա կատարվում։ Երբ գնում էի էնտեղ՝ ես հանգիստ էի, երբ գալիս էի՝ շատ անհանգիստ էի և հետո արդեն ուրիշ գործերում էլ, փաստորեն, մի տեսակ մասնակից դառա։
Մ․Թ․ Օրինա՞կ։
Մ․Տ․ Օրինակ, առաջին շիֆռը բանակի ես եմ տարել։
Մ․Թ․ Շիֆռը չգիտեմ ինչ է:
Մ․Տ․ Ուրեմն ասեմ` գաղտնաբառը, գաղտնաբառերը կապի, երբ կապը հաստատվեց, առաջինը, փաստորեն, ես եմ տարել։ Հետո էնտեղ խնդիրներ էր մեկ-մեկ լինում, ընդհատակյա տղաներ ունեինք, որոնք վիրավոր էին, Հայաստանից ինչ-որ հարցեր էր լինում, ինձ որպես Հայաստանի ներկայացուցիչ, եթե պետք էր լինում, ինչ-որ ձևով ընդգրկում էին:
Մ․Թ․ Ինչ-որ հիվանդանոցի հետ կապված պատմություն կա:
Մ․Տ․ Հա, հիվանդանոցի հետ կապված պատմություն կա. առաջին անգամ էնտեղ, համեմատաբար, ընկա էդ ալիքների մեջ, որովհետև վիրավոր տղաներ կային, Բերդաձորի տղաներն էին, չորս հոգի էին եղել մեքենայում, մեկը զոհվեց, երեքը վիրավոր էին ծանր և, իհարկե, իրենց նայել էր պետք, մեկ-մեկ ես էլ գնում օգնում էի։ Բայց էստեղ ավելի էական բան եղավ, քանի որ չգիտեին ինչ պիտի անեին էտ տղաներին, իրենց սենյակներից դուրս նստում էր ռուս զինվորականը, որովհետև, փաստորեն, իրենք էնտեղ ոչ օրինական ձևով էին էնտեղ և զինված, Բերդաձորում էին էդ ջոկատները նստում էին, լրիվ ընդհատակյա ժամանակներ, և քանի որ ռուսներն էին իրենց բերել, նրանք համարվում էին մեղսագործներ, և զինվորականներ էին, դռնից դուրս պահակներ կային և չգիտեինք ինչ են անելու տղաներին: Ես գնացի, ասեցի ես ազգական եմ, եկել եմ, իմ ազգականն է, ուզում եմ տանեմ Երևան, հիվանդ ա, վիրավոր է էդ տղան, ոչ վիրահատել են, ոչ մի բան։ Բայց շատ հետաքրքիր բան եղավ, ուրեմն հենց ես հետաքրքրվեցի, իրենց որոշեցին տանեն Կիրովաբադ, էտ տղաներին, դե տղեքը ասին մենք չենք կարող, որովհետև ծանր վիրավոր էր էդ տղաներից մեկը, ասեց, եթե երկու անգամ իմ ոտին խփեն, ես ամեն ինչ կասեմ, ինքը էդ սուտ էն հերոսներից չէր, ասեց մի բան արեք` ինձ էստեղից տարեք, և իսկապես, էտ տղաներին փախցրեցին և ուղղաթիռով բերեցին: Քանի որ ես արդեն այնտեղ եղել էի, անունս գրել էին որպես ազգական, ասեցի ես էլ չեմ կարող ինքնաթիռով գնալ։ Էն ժամանակ ինքնաթիռ կար, փաստորեն, ինքնաթիռով միանագամից տեսնելու էին, որ ես եմ, իսկ թուրքերը դեռ օդանավակայանում էին էդ ժամանակ ու տենց էդ օդանավից զրկվեցի, սկսեցի ուղղաթիռով գնալ գալ: Բայց հետաքրքիրը ինչ էր, որ մի քանի օր շարունակ էդ զինվորականները հերթափոխվում էին, ներսում արդեն չկային հայերը, մեր տղաները, բայց իրենք ձեն չէին հանում, հերթով փոխում էին և երևի երրորդ օրն էր, թե ինչ, նոր պարզեցին, որ ոչ ոք արդեն այնտեղ չկա։
Մ․Թ․ Չէի՞ն նայում, չէի՞ն ստուգում։
Մ․Տ․ Չէ, կային, դրսում հերթափոխում էին, երևի ինչ-որ մեկը գլխի էր ընկել, որ չկա, չէր ասել, նրան էր հերթը տվել։ Մի խոսքով, արդեն նման բաների մեջ ընկա։ Հետո առիթ եղել ա գնանք, տեսնենք տղաները ինչ են, ինչ չեն, բայց քանի որ էնտեղ, իհարկե, կասկած կար, ընհանրապես, բոլորի նկատմամբ, որովհետև ռուսները հլը կային, էդ ԿԳԲ-ն կար և այլն և այլն, շատ զգույշ էին։ Ուզում եմ ասեմ` տենց ընկա նաև նման ալիքների մեջ։ Հետո եկանք, որպեսզի էդ ռացիայի, ռադիստ, որ լինեինք, մի թեթև կուրս անցանք, և էդ գաղտնագիրը, փաստորեն, տվեցին ինձ, որ ես բերեմ Արցախ, Կոմանդոսի հետ եկանք նույն ուղղաթիռով, ի միջ այլոց, տենց էլի, տենց ընկա էդ ամեն ինչի մեջ:
Մ․Թ․ Տենց պարզ, հանգիստ…
Մ․Տ․ Էդ էնքան, տենց էլ պիտի լիներ, մեզ համար դա էնքան պարզ էր, որովհետև ջահել էինք հատկապես, ինչ պետք ա` պիտի անեինք, ո՞վ պիտի աներ։ Հիմա, իհարկե, մենք պիտի անեինք, ես 30 տարեկան էի մոտ, հլը չկա էի երևի, էն ամենատենց, և որ միշտ հասուն ես, ջահել` պինդ ես էլի։
Մ․Թ․ Հետո էնտեղ ծանոթանում ես…
Մ․Տ․ Հետո էնտեղ ես, քանի որ ամեն կիրակի գնում էինք Գանձասար պատարագի, էնտեղ երգչախմբում երգում էին ապագա ամուսնուս քույրը նաև, էնտեղ ծանոթացա իրենց հետ։ Հետո իրենք հաճախ Բերդաձոր էին գնում` տղաների մոտ, ընկերուհի ունեինք, որ մեր երգչուհիներից էր, երգում էին, համերգ էին… Մի խոսքով, տենց աղջիկների հետ ծանոթացա, հետո էնտեղ էլ ծանոթացա իրենց եղբոր հետ ու տենց։
Մ․Թ․ Դարձավ ձեր ամուսինը և ունեցաք երեք երեխա ևս, չորս տղա։
Մ․Տ․ Չորս տղա։
Մ․Թ․ Հերոս մայր եք։
Մ․Տ․ Հա և մի անգամ շատ հետաքրքիր դեպք եղավ Գանձասարի հետ կապված. ուրեմն ճանապարհին էլի հարձակում էր եղել մեքենայի վրա և երգչախումբը վախեցավ գնա Գանձասար, գնացինք ես էի, մեր ճարտարապետ խմբի ղեկավարն էր` Ֆրանգուլյան Էդիկը, փաստորեն, երկուսով Նիվա ունեինք, երկուսով էդ Նիվայով գնացինք Գանձասար ու երգչախումբ չկար և քանի որ երգչախումբ չկար, դե ես էլ էդ պատարագի նոտաները գիտեի, անգիր չգիտեի, բայց էդ պատարագի դպիրների դերում ես էի ու էսօրվա Շիրակի թեմի առաջնորդ Աջապահյանը` եպիսկոպոսը, էն ժամանակ ինքը վանահայր էր, երկուսով, փաստորեն, ամբողջ պատարագը երգեցինք, որովհետև ոչ ոք չէր եկել, վախեցել էի։ Շատ հետաքրքիր էր ու սրբազանն ասեց իսկական վանական պատարագ էր, որովհետև վանքում դե չեն լինում, համայնք չկա, միայն վանականներ են լինում ու ես էի էդտեղ ավելը, շատ, ուրիշ օր էր էլի, իսկապես։
Մ․Թ․ Էդ տարիներին պատերազմը կսկսվի, բայց դուք միևնույն ժամանակ հուշահամալիրների վերականգման աշխատանքներին լծված էիք նաև, էս ամբողջ ընթացքում մի բան ասեցիր անցյալ օրը, որ խոսում էինք, որ միշտ մտքիս մեջ մնացել է` որսորդից ավել կամ որսորդի նման Արցախի բոլոր անկյունները գիտես։
Մ․Տ․ Մենք գնացինք էնտեղ, ի միջի այլոց, էն ժամանակ կարողացանք անգամ մինչև Վերիշեն, Շահումյան գնալ, որովհետև Վերիշենի եկեղեցին պիտի նորոգեինք, Շահումյանում ուզում էին նոր եկեղեցի կառուցեին, գնացինք Շահենը Մեղրյան մեզ ընդունեց։ Անգամ, ուզում եմ ասեմ, էնտեղ հասանք, բայց, տեսեք, մենք աշխատանքներ արեցինք մինչև 91 թվի հոկտեմբեր, 91 թվի հոկտեմբերին արդեն Տողի ազատագրումը եղավ և դրանով, փաստորեն, սկսվեց մարտական ակտիվ գործողությունները, հատկապես ինչով էր շատ հատկանշական Տողի օպերացիան, որովհետև դա առաջին օպերացիան էր, երբ բոլոր ջոկատները ընդհանուր հրամանատարությամբ հանդես եկան Կոմանդոսի, որովհետև բոլորը հավաքվեցին ու իրեն ասեցին` գիտես ինչ, չի լինի սենց ցաք ու քրիվ, պիտի դու ղեկավարես, որովհետև մեզ պետք ա, մի խոսքով, ասածս ինչ ա, շատ կարևոր է և դրանից հետո արդեն ակտիվ գործողությունները շատացան և, իհարկե, բոլոր աշխատանքները դադարեցին, վերականգնման և ընդհանրապես շինարարական, բոլորի ձեռքից մեքենաները վերցրեցին բանակի համար։ Մենք էլ Նիվա ունեինք, որ սար ու ձոր ամեն տեղ գնայինք, էդ Նիվան էլ վերցրեցին, մի խոսքով դադարեց էդ բոլոր աշխատանքները և քանի որ չկար` ես փոխեցի իմ պրոֆիլը և 93-ից, տղաս համարյա մի տարեկան էր, ես գնացի սկսեցի աշխատել հայպետնախագիծը էնտեղ ուներ դուստր ձեռնարկություն, հա՞, արվեստանոց էր բացել, էնտեղ սկսեցինք աշխատել: Հիմնական գործը, իհարկե, դա շենքերի վերականգնումն էր, որովհետև ռմբակոծությունից տուժել էին, արդեն 93 թիվն էր, պատերազմը դեռ գնում էր, բայց վերականգնման աշխատանքներն արդեն սկսվել էին և, իհարկե, բանակաշինության հետ կապված նախագծում էր, որովհետև էտ զորամասերը` Ասկերանն էր, չգիտեմ, Մարտունիում, Մարտակերտում, մի խոսքով, զորամասերը պիտի կառուցվեին և, փաստորեն, լծվեցինք դրա նախագծման գործին։ Հետո արդեն ավելի ուշ, երևի, ո՞ր թվերն էր, 2000-ից հետո նորից սկսեցին հուշարձաններով զբաղվել։
Մ․Թ․ Կվերադառնանք հուշարձաններին, քանի որ հետաքրքիր է ինձ համար, բայց ականատես եղաք առաջին պատերազմին, հետո բոլոր դժվարությունները և բարգավաճումը, և մարտահրավերները` Քառօրյա պատերազմ, հետո 2020 պատերազմը, իհարկե, վրա հասավ և սեպտեմբեր 19, 20, 23։ Ուզում եմ սկսենք էդտեղից, նորից, ի՞նչ եկավ այդ օրը ձեզ։
Մ․Տ․ Ո՞ր օրը։
Մ․Թ․ Սեպտեմբերի 19-ին։
Մ․Տ․ Մենք ինստիտուտում էինք, դասի էի, մեկ էլ տեսա մի աղջիկ հուզված, անընդհատ հեռախոսի մեջ ա։ Ասում եմ` ինչ ա, ինչի՞ ես անընդհատ հեռախոսի մեջ էլի, լեկցիա էր, դասախոսություն էր, բայց տեսա, որ էլի հուզված ա ինչ-որ։ Հետո ձայները արդեն եկան։ Շատերը բանակում հարազատներ ունեին և մայրը գրել էր արդեն իրեն, որ ինչ-որ բան կա։ Եվ էդ աղջիկը, փաստորեն, հուզվել էր։ Առաջի կուրսն էր։ Հետո սկսվեց ռմբակոծությունը։ Իհարկե, խուճապը սկսվեց։ Ինչն էր ամենաահավորը․․․ երեխաները դպրոցում, մանկապարտեզում․․․ ոչ ոք չգիտեր։ Շատ մոտ էին ձայները։ Ճիշտ է, իրենք Ստեփանակերտին չէին խփել, բայց շատ մոտ էին և ոչ ոք չգիտեր ինչ ա լինելու, ինչ չի լինելու։ Եվ հիմնական ահավորը ինչն էր, քանի որ վառելիք չկար, այսինքն դու որպեսզի գնայիր քո երեխային հասնեիր, իսկ մեր ինստիտուտը ծայրամասում էր քաղաքի, պիտի ոտով գնայիր, մեքենա չկար։ Եվ ամենածանրը էդ էր, ո՞նց հասնես երեխայիդ կամ երեխայիդ ո՞ւր են տարել, ասենք թաքստոց, որտեղ ա գնացել։ Նկուղ կար ինստիտուտում։ Մենք բոլորին իջեցրեցինք նկուղ։ Բավական երկար մնացինք։ Մի քանի ժամ։ Հետո, որ հասկացանք քաղաքին չեն… շատերը եկան, սկսեցին ուսանողներին տանել։ Մենք քոլեջ ունեինք, որտեղ դպրոցահասակ երեխաներ էին, ծնողները եկան, սկսեցին տանել։ Ու էդ պահը, որ գալիս էին՝ ստեղ ա, ստեղ չի։ Կապ էլ տենց չէր, որ կար։ Մի խոսքով՝ շատ ծանր վիճակ էր։ Պատկերացրեք՝ ժամը երեքն էր, թե չորսն էր, դեռ մի ընտանիք իր երեխային չէր գտնում, որը մանկապարտեզում էր եղել։ Եկել ամեն տեղ փնտրում էին։
Մ․Թ․ Ոտքո՞վ։
Մ․Տ․ Պատկերացրեք մեքենա ճարել էին։ Ամենաահավորը էդ խուճապն էր, թե որտեղ են երեխաները։ Վառելիք չկար․․․
Մ․Թ․ Տղաներդ որտե՞ղ էին։
Մ․Տ․ Տղաներս, փոքրը ծառայում էր, ընդհանրապես ծառայության մեջ էր, Արեգը ստեղ էր, իսկ մյուս երկուսը աշխատավայրում էին։ Բոլորն էլ իրենց աշխատավայրերում էին։ Իհարկե, որ արդեն պարզ էր, որ նորից կռիվը սկսվել ա, տղաներս անմիջապես գնացին կենտրոնական զորամաս, որ կար Ստեփանակերտի, էնտեղ էին հաշվառում։ Գնացին։ Ասեցին գնացեք, որ պետք լինի ձեզ կկանչենք։ Եվ, իհարկե, էլ ոչ մեկին չկանչեցին։ Հետո տղաներիցս մեկը, ամուսինս ասեց, ինքը՝ երրորդ տղաս դեռ երեխա չուներ․․․ ամուսինս ասեց գնա փոքրի մոտ, գնա Կարապետի մոտ, տես ինչ վիճակ ա։
Մ.Թ. Գիտեի՞ք ուր է։
Մ․Տ․ Հա, ինքը ծառայության մեջ էր։ Իրեն չթողեցին գնա։ Չթողեցին․․․ հետո հոսանքը կտրեցին, տենց էլ ոչ մեկին չկանչեցին, կապ չունեինք փոքրիս հետ։ Երևի մի երկու օր հետո զանգեց, ասեց, մամ ամեն ինչ լավ ա, մի անհանգստանա։ Հետո պարզվեց ոչ էլ ամեն ինչ լավ էր։ Իրենց մոտ էլի մարտեր եղել են։ Իրենք երկու դիրք զիջելով, հետ գալով, իջել էին։ Իսկ հետո պարզվել ա, որ ընդհանրապես կռիվը արդեն վերջացած ա, բայց իրենք տեղյակ չէին։ Եկել են, տեսել են իրենց հետևից մի յոթ հենակետ արդեն դատարկ ա։ Հետո, ճիշտն ասած, ինքը որ եկավ տուն հասավ, էդտեղ մի քիչ հանգստացանք, որովհետև ինքը, փաստորեն, անմիջական մարտի մեջ էր մտել։ Ինքը գնդացրորդ էր։ Մի հոգի զոհ էին ունեցել։ Հետո պարզ էր, արդեն բարձունքներում թուրքերը եկան նստեցին, հենց Ստեփանակերտի շուրջն էլ։
Մ․Թ․ Բայց էդ պահին, Մանուշակ, արդեն ինը ամիս, ավել, բլոկադայի մեջ էիք, շրջափակման մեջ էիք, և վերջին ամիսները շատ ավելի ծանր, քանի որ արդեն վառելիքը վերջացել էր, ալյուրի խնդիր կար, հացի խնդիր կար։ Էդ պահերին, էդ օրերին մտքովդ անցնո՞ւմ էր, որ պիտի դուրս գայիք Արցախից։
Մ․Տ․ Չէ, բացարձակ չէր անցնում։ Էդ բլոկադան, ընդհանրապես, Արցախի ժողովուրդը շատ պատվով տարավ։ Մի հույսով, կարևոր, դժվար էր, բայց մենք գիտեինք, որ պիտի տանեինք, որ չհանձնվի Արցախը։ Եթե չեմ սխալվում, մի անգամ միտինգ եղավ, մի պլակատ կար՝ «Հայաստան, պինդ մնա, մենք կդիմանանք»։ Էս շատ էական էր։ Չէ, բացարձակ։ Մինչև վերջ էլ չէր անցնում մտքներովս։ Տարբեր խոսակցություններ կար։ Դե հա ինտեգրում, թուրքերը գալու են էն հին սահմանին կանգնեն, ոնց որ առաջ էր։ Դե տենց ա՝ տենց ա, կարևորը հողը չթողնեինք։
Մ․Թ․ Այսինքն ժողովուրդը պատրաստ էր ապրել Ադրբեջանի, այսպես ասած, վերահսկողության տակ։
Մ․Տ․ Մասամբ։ Չէին պատկերացնում առաջինը ինչ ասել է վերահսկողություն, ոնց պիտի լիներ։ Չեմ ասում, որ ռուսների հետ կապված մեծ հույսեր ունեինք։ Բայց դա փաստ էր, որ ռուսը կար, ինչ-որ մի բան պիտի աներ։ Իհարկե, ուզում էին իրենց տներում և իրենց հողի վրա ապրեին։ Որովհետև միայն էդպես կարող ես հողը պահել։ Հիմա ես անընդհանտ մտածում եմ Արևմտյան Հայաստանի մասին։ Տեսեք, էն բոլոր հայերը, որոնք թեկուզ խառը ընտանիքներ են եղել, ծպտյալ են եղել, հիմա իրենք բոլորը ռեսուրս են էնտեղ էսօր։ Չգիտեմ, ես էդպես եմ մտածում։ Բազում մարդիկ կան, որ բացահայտել են, որ իրենք հայ են և իրենք արյան կանչ ունեն իրենց մեջ։ Ու չգիտեն վաղը ինչ կլինի։ Բայց ես մտածում եմ, որ, իհարկե, իրենք ռեսուրս են էնտեղ մեզ համար։
70 տարի Սովետ Միության մեջ, վերջերս էլի նայում էի պատմությունը, շատ ծանր էլի երկար ճանապարհ են անցել 1919-1920 թվերին։ Ութ հատ համագումար են արել։ Ի միջի այլոց, անգլիացիք են շատ վատ դեր կատարել Արցախը հանձնելու գործում։ Ամեն անգամ մերժել են Ադրբեջանի մեջ լինելու դիմումը։ Բայց, վերջիվերջո, լինելով էնտեղ, մնացել են, ապրել են, իրենց լեզուն պահել են, մշակույթը պահել են, շատ բան են պահել, հողը պահել են։ Մինչև եկել ա 1988-ը։ Եվ էդ ունենալով աչքի առաջ, իհարկե, մտածել ենք, որ ծանր լինի, թե ինչ, կմնանք։ Բայց, երբ բանակը կազմալուծեցին, բացարձակ․․․ ոստիկանությունը, ամեն ինչ, այսինքն․․․
Մ․Թ․ Ժողովուրդը մնաց անպաշտպան։
Մ․Տ․ Բացարձակ։ Ոչ միան անպաշտպան մնաց, այլև լուրջ ագրեսիայի տակ մնաց։ Պարզ էր, որ ոչ մի ռուս էլ չի օգնելու։ Ռուսները բլոկադայում հաջողացրեցին փող աշխատեն էլի, մասամբ հայերի վրա։
Մ․Թ․ Հա, շատ ենք լսել դրա մասին։
Մ․Տ․ Ինչ-որ բաներ իրենք բերում էին, բերում ուղղաթիռից ծխախոտ էին քցում։ Ասենք, փողը տալիս էին, օրինակ՝ տասը բլոկ բերեն, բերում էին վերևից յոթը քցում էին, ասում էին բա երեքը, իհարկե յոթ չէր, շատ էր, ասում էին՝ չեք ուզում, էլ չենք բերի։ Էլ չեմ ասում, որ ինչ-որ բաներ էլ բերում վաճառում էին, նենց մարդկանց, թաքուն։ Այսինքն, ինչ-որ փողեր աշխատում էին։ Օրինակ, վառելիքը, որ առնում էինք, ես չգիտեմ, միգուցե էլի իրենցով էր գալիս։ Որովհետև շատ թանկ, բայց ինչ-որ վառելիք կար, և ում շատ պետք էր, իհարկե, հայթայթում էր։ Պատկերացրեք, վերջում քսան լիտր բենզինը 80-90000 դրամ։ Էդ աստիճանի թանկացել էր վերջում։ Սկզբում 20 էր, հետո 40, հետո 50…
Մ․Թ․ Հետո եղավ պայթյունը։
Մ․Տ․ Վայ, էդ պայթյունը շատ ավելի ահավոր էր, էն տեսակետից, որ, իհարկե, մերոնց մեղքն էր։ Ինչ տեսակետից, ապաշնորհ կառավարման վերջին օրերի արդյունքն էր։ Երբ արդեն պարզ էր, որ բանակը ցրել եք, իսկ բանակը, իհարկե, ուներ վառելիքի ռեզերվ։ Խոսակցություններ կային ու երևի անհիմն չէր, որ մի 40.000 մարդ պիտի թողնեն։ Չեն թողնելու դուրս գան։ Որպեսզի ռուսը մնա։
Մ․Թ․ Պատճառ ունենար մնալու։
Մ․Տ․ Ու հիմա մտածում ենք, փաստորեն, տեսեք, Մարտակերտը, իրենք ասեցին դուրս եկեք, միանշանակ։ Մարտակերտը իրենց խանգարում էր գնալ դեպի Քարվաճառ։ Փակում էին, բլոկ էին անում ժողովուրդը, հենց ջղայնանում էին, չէին կարողանում մեքենայով գնային։ Ուրիշ ճանապարհ էլ չկար։ Ասկերանը իրենք չթողեցին ոչ ոք հետ վերադառնա։ Օդանավակայանը իրենցով արեցին լրիվ։ Մնալու էր Ստեփանակերտ, Մարտունի, երևի թե։ Նպատակ ունեին թողներին ինչ-որ մի մաս։ Ու էդ խուճապը, որ ոչ ոք չէր ուզում արդեն ինքը մնար էդ 40.000-ի մեջ, վառելիք չկար և, փաստորեն, էդ ռեզերվը, որ կար, բանակի, իրենք պիտի դրանք տային, լավ կլիներ, որ տային, պարզ էր՝ ինչ մնար՝ թուրքին էր մնալու։ Էն ինչ մնաց՝ թուրքին մնաց, չէ՞։
Մ․Թ․ Դե հա։
Մ․Տ․ Իրենք եթե էդ ցրեին բենզալցակայաններով, բաց օդում։ Ճիշտ ա, ամեն տեղ ինչ-որ վեճեր կային, որովհետև հերթի կռիվ էր, բայց ուրիշ բան, որ դա բաց տեղում ա, ուրիշ բան, որ դա փակ տեղում ա։ Եվ էդքան մարդ չէր կուտակվի մի տեղ, բայց, հենց իմացան, որ ռեզերվը, փաստորեն, կարելի է էնտեղից վերցնել, բոլորը գնացին էնտեղ, ընտանիքներով, մի տնից երեք տղամարդ, չորս տղամարդ, ութ տղամարդ․․․ Ու ինչն էր ամենասարսափելին, որ էդ պայթյունի ժամանակ, ով, փաստորեն, զոհվեց, դրանք բոլորը մի տնից մի քանի հոգի էին։ Ես մի ուսանող ունեի, ինքն իր եղբոր ու զարմիկի հետ էր, ինքը այրվեց, էն մյուս երկուսը զոհվել էին, և ինքը չգիտեր, որովհետև ծանր էր։ Ինքը արդեն տուն գալուց ասում ա բա մի հատ չեկան ինձ հիվանդանոցում տեսնեն, ու ճանապարհին նոր ասում են, բա գիտես իրենք զոհվել են, որովհետև չեն ուզել հիվանդանոցում ասեն, որ էդ սթրեսը լրացուցիչ չլիներ։ Այսինքն մի սարսափելի բան էր, բայց, իհարկե, եթե մերոնք մի քիչ ավելի ղեկավարությունը խելոք լիներ, ոչ թե իր մասին մտածեր, և նույնն էր բանակի ղեկավարությունը, այլ իսկապես մտածեին, որ ժողովրդին տային էդ վառելիքը, իհարկե, տենց չէր լինի։
Մ․Թ․ Երբ պարզ դարձավ, որ պիտի դուրս գաք, տուն, տեղ, կյանք, երեխաներ, հիշողություններ, իրեր, էդ իրերի մասին հիմա ասում ենք՝ իրեր են, ոչինչ, բայց էլի, ամբողջ կյանքդ կառուցելուց հետո, էդ օրը պատմի, ի՞նչ կար մտքիդ մեջ, ի՞նչ էիր մտածում։
Մ․Տ․ Ես ասեմ, առաջինը էն փաստը, որ տղաներս բոլորը ողջ և առողջ են, էդ էնքան մեծ բան էր, որովհետև ասեմ, մենք հարևան ունեինք, որ տղան, երկու փեսան, փեսաների հայր, եղբայր, նենց դժբախտություն էր, որ, իրականում, երբ դա տեսա, հասկացա, որ էդ իրերը արդեն ոչինչ են դրա մոտ, որովհետև, իհարկե, բոլորն էլ պատրաստ էին բոլոր իրերը տային, միայն իրենց հարազատները կենդանի լինեին։ Դրա համար ես մտածեցի, որ եթե իմ տղաները ողջ ու առողջ եկել են, ես պիտի արդեն դրա մասին չմտածեմ։ Առաջինը էդ էր, որովհետև, ամեն դեպքում, անգամ մարդիկ, որոնք կռիվ չէին գնացել, էդ պայթյունի օրը զոհվեցին։ Այսինքն, կարող ա ամուսինդ լիներ, թոռդ լիներ, որովհետև ջահելներն էլ էին, 13-14 տարեկան, հետները տանում էին, որ մի-մի կանիստր էլ իրենք բռնեն։ Իհարկե, որ պարզ եղավ, որ պիտի դուրս գանք, չգիտեինք՝ մեքենա կլինի, չի լինի։ Հետո ինչ-որ մեքենա ճարվեց, մի քանի ընտանիք մեջը իրեր, ինչ-որ բաներ դրեցին, շատ կարևոր, սառնարան ենք մի հատ բերել, լվացքի մեքենա, քաղաքում տուն ունեինք, սկեսուր, սկեսրայրի տունն էր, էդտեղից վերցրեցինք։ Բայց իմ տունը, որ մենք ամուսնուս հետ էինք կառուցել, մեծ տուն էր, համարյա երեք հարկ, երկու հարկ, մանսարդով, ամեն ինչով։ Չգիտեմ, մի չտեսնված տուն էր, բարի, լավ, ամբողջը կահավորած, մեջը ամեն ինչով, էդտեղից ուզեցինք էլեկտրական սարքեր, խոհանոցից ինչ-որ բաներ վերցնենք, որոնք մեծ ծավալ չեն, բայց շատ պետք են ուր էլ գնաս։ Բայց, գնացինք թուրքերը եկան մեր տուն, յոթ հոգի, զինված։
Մ․Թ․ Այսինքն, գնացիք և արդեն հասե՞լ էին։
Մ․Տ․ Իրենք լանջի վրայից, երևում ա, սարերից, տեսել էին, որ մարդ ա եկել էդտեղ, որովհետև արդեն ոչ ոք չէր գալիս, մարդ չկար էդտեղ ապրող, բայց մենք ասինք լավ, գնանք մեր իրերը բերենք։ Իրենք իջան, յոթ հոգի իջան, ես էլ տղաներիս հետ։
Մ․Թ․ Երեք տղաներիդ հետ։
Մ․Տ․ Երեք տղաներս էլ հետս էին, և հետո ամուսինս եկավ ընկերոջ հետ, որի մեքենայի մեջ պիտի դնեինք, տանեինք։ Ճիշտն ասած շատ կարևոր էր էդ պահը հարթել, որովհետև տղաներն էլ լարվեցին, շատ, դե, բոլորը կռիվ գնացած մարդիկ են ու հանկարծ էդ թուրքերը գալիս են։ Լավ ա, որ ես էնտեղ էի, որովհետև տղաներս ասում են՝ մամ, եթե դու չլինեիր, չգիտենք ոնց կավարտվեր, ամեն դեպքում։ Իհարկե, իրենք, որ եկան, արդեն ոչ մի բան չվերցրեցինք։ Ինչ-որ բաներ ձեռքի տակ․․․
Մ․Թ․ Չթողեցի՞ն։
Մ․Տ․ Չէ, իրենք ասեցին վերցրեք, որովհետև էլ հետ չեք գալու, բայց մի ուրիշ խնդիր էլ կար, որ չէինք ուզում արդեն երկար մնալ, վտանգ կար, մեքենայի մեջ զենք կար, դե էդ ժամանակ բոլորիս մոտ էլ զենք կար, իրենց զենքերը և այլն, վարորդը ասեց շուտ արեք, գնանք, մեքենայում զենք կա։ Արդեն ոչ մի բան հետաքրքիր չէր, որովհետև եթե էդ զենքը գտնեին, արդեն չգիտեմ ինչ կլիներ, ճիշտն ասած։ Պարզ ա, տղերքը երևի չէին թողնելու, որ վերցնեն, արդեն, չգիտեմ, շատ վատ բաներ կլինեին, դրա համար մենք մեզ խեղճ ու կրակների տեղ դրած, համեստ մարդկանց, ոնց ասեմ, հանգիստ, իբր, դուրս ենք գալիս, բայց արդեն անհանգիստ էինք, և անգամ էն ինչ դրել էինք, որ վերցնենք, շատ կարևոր բաներ չվերցրինք հագուստից, բայց ինչքան բակում աշխատելու շոր կար, ինչ-որ տենց բաներ վերցրեցինք եկանք։ Ինչ ասեմ, շատ ծանր էր էդ մեր տան դեպքը, ամեն ինչը մնաց։ Ինչ-որ բաներ վերցրեցինք մեր քաղաքի՝ սկեսուր-սկեսրայրիս տնից։ Չգիտեմ, կարելի է ասել ոչինչ չվերցրեցինք, որովհետև մենք՝ ես ու ամուսինս շատ ենք աշխատել և ինչ որ աշխատել ենք դրել ենք Արցախում։ Օրինակ՝ բոլորն ինձ ասում են՝ դուք էստեղ տուն չունե՞ք, ասում եմ հա, մամայիս տունն է, երկու սենյակ, Նորքի զանգվածում, ասում են՝ բա դուք տուն չունեք, ասում եմ չէ, չունենք, որովհետև մենք ամեն ինչը էնտեղ ենք դրել, որովհետև երբեք միտք չենք ունեցել դուրս գալու։ Արեգը էնտեղ շատ լավ տուն ուներ երեք սենյականոց։ Շատ լավ օֆիս ունեինք էնտեղ, որ տվել էինք Հադրութից, Տողից եկած մեր հարազատներին, այսինքն բոլորը ապահով էին էնտեղ, և, իհարկե, մեր տունը՝ ջրավազանով, այգի չտեսնված, ծաղիկներ․․․ Մի խոսքով, ինչ որ աշխատել էինք մեր հասուն կյանքում, թողեցինք եկանք։ Բայց ասում եմ, էդ չի ցավը, ցավը էն է, որ հողը չկա, որտեղ դու նորից քո բույնը դնես։ Ամեն ինչ կարելի է վերականգնել, եթե երկիրդ լինի և դու էնտեղ լինես։ Շատ բան ենք թողել, բայց էդ չի աչքիս երևում, որովհետև նյութականը մեկ ա՝ ոչ ոք իր հետ ոչինչ չի տանում, էս ա խնդիրը։
Մ․Թ․ Լսում էի մի հարցազրույց էիք տվել, հետո մեր օֆիս, որ եկաք երկար խոսեցինք, էդ հողի կորուստը, հայրանազրկվելը, էդ ամեն ինչը, չգիտեմ, մեզ համար, որ մենք Երևանում ենք ապրում և այդ օրերին, երբ նայում էինք կադրերը ինչպես տասնյակ հազարավոր մեքենաներով մարդիկ էդ խցանման մեջ փորձում էին դուրս գալ Ղարաբաղից և հասնում էին Հայաստանի սահմանը և հետո Գորիս, Գորիսից հետո մարդիկ արդեն սկսեցին ցրվել, գնալ տարբեր վայրեր և անընդհատ մտածում էի, անընդհատ վերադառնում եմ 1988, մտքիս մեջ էդտեղ եմ, ինչ հույսերով, ինչ երազանքներով, և այդ հաղթանակը 1994-ին և այլն, ոչ մի բան չկարողացանք արժևորել և էդ կյանքի կորուստը այս 30 տարվա տանջանքների և տարած աշխատանքդ հուշահամալիրների և եկեղեցիների վերականգնման, էդ ամեն ինչը թողած․․․ Քանի որ նաև մի քիչ առաջ Արևմտյան Հայաստան ասացի, կարող է մի քիչ պտտվում է ուղեղս, Արևմտյան Հայաստան, որ գնացի, չգիտեմ, 15 տարի առաջ, ու տեսա ինչ ենք կորցրել, և ինչ հետքեր կան իմ պապերի, մեր բոլորի։ Չգիտեմ, այսօր արցախցին, որ ապրում է Երևանում, Հայաստանում, մտածո՞ւմ է, ինչո՞վ է ապրում, վերադարձի երազանքո՞վ։
Մ․Տ․ Իհարկե։
Մ․Թ․ Գիտեք, շատ պարզունակ հարց է, գիտեմ պատասխանը՝ իհարկե է։
Մ․Տ․ Թվում ա, թե հող ա չէ, էստեղ չապրի, էնտեղ ապրի, ինչի՞ ա հողը էդքան կարևոր։ Առաջինը՝ էնտեղ կա մի բնաշխարհ, որ գենետիկորեն դու դրան սովոր ես։ Ես ինձ համար չեմ ասում, որովհետև, վերջիվերջո, ես էստեղից էի գնացել, բայց ես Հայաստան աշխարհը, ընդհանրապես, սիրում եմ, որովհետև էդ ամենը իմն ա։ Բայց էդ ժողովուրդը սովոր ա իր բնաշխարհին, որը ունիկալ ա, էնտեղինն ա։ Ինքը ունի ուտելիք և մշակույթ խոհանոցային, որը կապված ա նրա հետ, ինչ էնտեղ աճում ա։ Ինքը ունի մշակույթ նյութական, որը էնտեղ ա, իրենց գյուղերն ա, քաղաքաշինական առումով, որը, լուրջ բան ա քաղաքաշինությունը, բայց էդ իրենց մշակույթն ա, իրենք էդպես տեղ են ապրում, իրենք ունեն իրենց տները, ձևերը, միջավայրը ունեն, որտեղ ապրում են, իրենց լավ են զգում, հիմա իրենք էդ ամեն ինչը թողել են։ Տեսեք, երբ մենք բույսը մի տեղից տանում ենք ուրիշ տեղ, մտածում ենք՝ կկպնի՞, թե՞ չի կպնի, ընդամենը դա բույս է, բա մա՞րդը։ Չէ՞ որ մարդն էլ ինքը բնաշխարհի մի շատ կարևոր մաս ա և, փաստորեն, տեսեք, արցախցիների համար ինչո՞ւ է դժվար, իրենք իրենց բնապահպանական հիմքերն են կորցրել, խախտվել ա իրենց էկոլոգիան, և, իհարկե, իրենք ուզում են հետ գնալ։ Հասարակ բան, մարդը տնից դուրս ա գալիս, տեսնում ա իր հարևաններին, խոսում ա նույն լեզվով, ինչ-որ հոգսեր են ընդհանուր, էստեղ ինքը դուրս ա գալիս և իրեն չեն հասկանում, իր բարբառը չեն հասկանում, ինքը սովոր ա, որ պիտի գնա խանութ, մի բան հարցնի ու իրեն հասկանան, էստեղ չեն հասկանում, ոչ մի սարսափելի բան, թվում ա, չկա, բայց էդ մարդու համար դա լուրջ խնդիր ա ընդհանրապես, սոցիալական, բնապահպանական խնդիր ա։ Շատ դժվար ա, և էդ տեսակետից, իհարկե, բոլորը երազում են իրենց տուն գնալ, իրենց հողը գնալ, եթե անգամ իրենց տունը քանդած է, իրենց տունը սարքեն, իրենց տանը ապրեն, իրենց միջավայրի մեջ լինեն, իրենց սարերը որսի գնան, գնան անտառ իրենց տեսած հուշարձանը տեսնեն, որին իրենց աչքը սովոր ա։ Եվ ամենասարսափելին էս մշակույթի կորուստն ա, ամեն տեսանկյունից, սկսած լեզվից, վերջացրած, չգիտեմ, ընդհանուր խոսակցության թեմաներով։ Էլ չեմ ասում, որ մեր տղերքի գերեզմանները էնտեղ թողեցինք, ես հլը չեմ ասում ծնողներին, էն մարդիկ, որոնք էդքան կռվեցին մեր ազատության համար, ամեն ինչ տվեցին, տենց հեշտ չի կյանք տալը, և հատկապես, երբ դու կենդանի ես՝ քո հարազատը չկա, մարդիկ իրենց որդիներին, ամուսիններին, հայրերին թողեցին, գերեզմանները թողել, եկել ենք։
Մ․Թ․ Էդ ամենածանրն է։
Մ․Տ․ Սա լուրջ խնդիր ա։ Տեսեք, Կանաչ ժամը քանդեցին, լրիվ քանդեցին արդեն, հիմա ինձ, որ հարցնում են, ասում եմ էնքան կուզեմ, որ ինչ կա՝ ասեն ուդիական ա կամ աղվանական՝ չքանդեն, որովհետև, ամեն դեպքում, դրա ստեղծողը մենք ենք և դա մեր ժառանգությունն ա, եթե անգամ քեզնից գողանում, տանում են, մեկ ա, դու գիտես, որ դու ես ժառանգորդը։ Էն ոչ նյութականը, որ ինքն իր մեջ կրում ա, էդ նույն վանքը, դա քոնն ա, իրենք նյութականը վերցնում են էսօր, բայց ոչ նյութականը քեզ ա մնում, ու ինչ իմանաս վաղը ինչ կլինի։ Լավ ա իրենք էսօր ասեն, որ ուդիական ա․․․ Սողոմոն Իմաստունի պատմությունն է չէ՞, որ երկու կին գալիս են ու ասում են էս երեխան․․․ կիսեք, ասում է երեխային, մայրն իսկական ասում է չէ՝ տվեք իրեն։ Հիմա էդ պահն ա, իհարկե թողնելը, մարդիկ սովոր են իրենց սուրբերին, իրենց սրբավայրերին, աղբյուրներին, սա խնդիր ա։ Դրա համար, իհարկե, երազում են հետ գնալ և հույս էլ ունեն, եթե հույսդ էլ կորցնես, օրինակ, ես անգամ Արևմտյան Հայաստանի վերադարձի հույսս երբեք չեմ կորցնում, որովհետև ոչ ոք չգիտի ինչ կլինի։ Ես միշտ Իսրայելին եմ նայում, մարդիկ 2000 տարի հետո, 2000 տարի հույս պահեցին, վերջիվերջո իրենց հայրենիքը նորից, դեռ ստեղծում են։ Ինչի՞ պիտի մենք հույսներս կորցնենք, ինչի՞ պիտի մենք հրաժարվենք, ինչի՞ պիտի հուշարձանը, եկեղեցին դառնա ավելի հայրենասեր, քան մենք, ինքը իր տեղում լինի ու ինքը ասի՝ ես հայկական եմ, ինքը ճչում ա, ասում ա ես հայկական եմ, իսկ մենք ասենք չէ, հայկական չի՞, ինչի՞։ Իհարկե, պիտի հույսը չկորցնենք, և, իհարկե, պիտի պահանջատեր լինենք ինքներս մեր մեջ, մեր մեջ էդ պահանջատիրությունը պիտի լինի և մեր բոլոր քայլերը պիտի դրա հենքի վրա լինեն։ Վերջիվերջո էն մշակույթը, որ կա, դա մենակ մեզ համար չի, չէ՞։ Մի օր ինձ մեկը հարցրեց, էլի հարցազրույցում, ասեց, իսկ ի՞նչ պարտադիր ա, որ հայերն էլ լինեն, հիմա թող հայերն էլ, ասենք, չլինեն, վատ առումով չէ, հետաքրքիր էր, ասում եմ, իհարկե, աշխարհում շատ ծաղիկ կա, չէ՞, բազմաթիվ ծաղիկներ կան, մեկը մյուսից հետաքրքիր, լավ, իրար նման միգուցե, բայց մենք չենք ուզում չէ՞, որ ոչ մեկը կորչի, որովհետև իրենք են աշխարհի էդ ներկապնակը, աշխարհի գեղեցկությունը տալիս, նույնն էլ ժողովուրդներն են, իհարկե պետք չի, որ հայերը չլինեն, որովհետև իրենք շարունակում են իրենց մասը դնել աշխարհի գույնի մեջ։
Մ․Թ․ Էդ ճանապարհը, 20, 30 ժամ մինչև դուրս եկաք․․․
Մ․Տ․ Մենք ավելի քիչ եկանք, որովհետև մենք ուշ դուրս եկանք, ով շուտ էր դուրս եկել, շատ ծանր էր, որովհետև խցանումը սկսվում էր Հակարի կամրջից, մինչև Ստեփանակերտի կենտրոնը, առաջին մի քանի օրը։
Մ․Թ․ Խուճապ էր չէ՞ մարդիկ արդեն․․․
Մ․Տ․ Բոլորը ուզում էին շուտ գնային, բայց պատկերացրեք Արցախում ինչքան մեքենա կար իրար հետևից շարված էր։ Ասում եմ, բառիս բուն իմաստով խցանում էր, որովհետև մարդիկ գիտեին, որ առաջ չի գնում, թե դանդաղ ա գնում, բայց գնում մեքենայի մեջ նստում էին պոչին էդ խցանման։ Մենք դուրս եկանք ամսի 29-ի գիշերը և հասանք 30-ի 6-ն էր, թե 7-ն էր, արդեն անցանք, երևի քսան ժամ։
Մ․Թ․ Տղաներիդ հետ, ամուսինդ։
Մ․Տ․ Հա, բոլորս միասին էինք, երեք մեքենայով եկանք անցանք։ Իհարկե, սկզբում շատ անհանգիստ էինք, որովհետև իրենք մի ցուցակ էին ներկայացրել, որ ում են բռնելու, ում չեն թողնելու անցնի, ամուսինս էդ ցուցակի մեջ էր, որովհետև իրեն հեռակա, էդ Բերդաձորի տղաներին, որ դատեցին, իրեն էլ 9-ը տարի դատապարտել էին Բաքվում և իր անունն էդ ցուցակի մեջ էր, հետո բայց ասեցին, որ չէ, էդ ցուցակը չի, չեն բռնելու, կարող են դուրս գալ։ Մնացին էդ ինչ-որ մի քանի հոգին, ավելի, համեմատաբար, հանգիստ դուրս եկանք, պարզ էր, որ կարողանալու ենք։ Բայց սկզբում շատ ծանր էր, իրենք արդեն, տենց շատ չէր խոսում, բայց գիտեմ, որ ուղի ունեին, երթուղի, թե անտառով ոնց էին գալու, ինչ-որ մի խումբ տղաների, որ էն ժամանակ միասին են եղել, որպեսզի կարողանան դուրս գալ։ Բայց հա, հետո դուրս եկանք, հասանք, հանգստացանք մի քիչ, իհարկե, շատ լավ մեզ դիմավորեցին մեր ընկերները, Սարհատը, մնացինք գիշերը, մյուս օրը ճանապարհ ընկանք։ Բայց, իհարկե, էդ ճամփան, ով երկար ա եկել, ահավոր էր։ Իրենք չգիտեին, որ երկար են գալու, երեխաներ կային ջուր չունեին, ուտելիք չունեին, ճանապարհին էլ ոչինչ չկար, մարդիկ կային, որ ճամփին մահացան, շատ ծանր էր, շատ ծանր։
Մ․Թ․ Վերադառնամ ամենակարևոր պրոյեկտի վրա, որ աշխատել եք Արցախում, որի համար շատ-շատ հպարտ եք, ո՞րն է։
Մ․Տ․ Դե առաջինը տղաներս են
Մ․Թ․ Դե, պարզ է։
Մ․Տ․ Գիտեք, ունեցել եմ, տարբեր են իրենք է, որ ասում են որ երեխայիդ ես սիրում՝ ասում եմ մեծին սիրում եմ, որ առաջինն ա, երկրորդին սիրում եմ․․․
Մ․Թ․ Որ միջնեկն ա․․․
Մ․Տ․ Որ հորս նման ա, երրորդին․․․ հիմա էդպես էլ ունեմ շատ սիրելի հուշարձաններ, իհարկե, դրանք տարբեր են։ Օրինակ՝ Հոռաթաղի զորամասում մենք մի փոքր եկեղեցի կառուցեցինք, որ ինձ համար շատ թանկ է, ինչի համար, որովհետև էդ զորամասի հրամանատարը և Արեգը ընկեր ուներ, որը սարկավագ էր, ասին կարելի՞ է, ուզում ենք ձեզնից հինգ րոպեով խորհուրդ հարցնենք, եկան, էդ հինգ րոպեով խորհուրդը դառավ էն, որ էդ եկեղեցու նախագիծը, փոքրիկ եկեղեցի, արեցի, էդ եկեղեցին, զորամասին կից, կառուցվեց բացառապես զինվորներ էին շատ, բանվորական գործը ամբողջը իրենք արեցին, փող մենակ տվեցին գլխավոր վարպետին, մի քանի վարպետի, մնացածը ամեն ինչ օգնությունով․․․ մի խոսքով, ամբողջը սեփական ուժերով կառուցվեց էդ եկեղեցին ու շատ թանկ էր ինքը ինձ համար։ Ինքը լրիվ իմն էր։ Իհարկե, Ամարասի վանքն ա, որի վրա քանի տարի վերջում աշխատեցինք։
Մ․Թ․ Մի հատ շատ սիրուն նկար ունեք Ամարասի փակ տարածքում, որ մեկը ցույց տվեց ինձ, որ նստել էիք մի հատ քարի վրա։
Մ․Տ․ Հա․․․ Ամարասը 2020-ից հետո անմիջապես էլի․․․ Գիտեք, խնդիր կար, անել չանել, անել չանել։ Լույս հիմնադրամն էր ֆինանսավորում, իհարկե, որոշվեց անել, անմիջապես իրենք եկան, էն ժամանակ 20 թվից հետո էնտեղ դրած էր անցակետեր, չէին թողնում գնալ, ռուսներն էին իբր էնտեղ, բայց գնացինք, աշխատանքը սկսեցինք, էնտեղ կռվի ժամանակ պատսպարվել էին, որովհետև պատ էլի քանդել էին թուրքերի հակառակ կողմում, որ էդտեղից կարողանան մտնեն, դուրս գան։
Մ․Թ․ Ես էդ պատի էդ ծակի մեջից մտա դուրս նոյեմբեր 14-ին, 2020 թվականի։
Մ․Տ․ Էդ ծակը էլի փակեցինք, այսինքն, որոշվեց, որ աշխատանքը պիտի շարունակվի և փառք աստծու, սկզբունքորեն իրեն ավարտեցինք պրակտիկորեն, վերականգնման աշխատանքը, անգամ դուռ ու պատուհան, ամեն ինչ դրեցինք, սալարկը բակում արեցին, շատ լավ տեսք ուներ, արդեն արտաքին՝ ջրագիծն ու կոյուղին էինք անում, որովհետև մտադիր էինք, որ անպայման ինքը պիտի դառնա ապրող, էդտեղ խցերում փոքր սանհանգույցներ էինք նախատեսել, որպեսզի մարդիկ, եթե ուզենան գան, աշխատեն, մնան, ինչ-որ ձևով, միգուցե ինչ-որ ֆինանսներ դա կբերեր վանքին, որ պահվի, ուզում էին վերականգնողական կենտրոն անեին, երեխեքը պիտի նկարեին, երգեին․․․ Մի խոսքով, շատ լավ ծրագրեր կային։ 2020-ից հետո էլ, իհարկե, անմիջապես շարունակեցինք աշխատանքները։ Սկզբում մեր արհեստավորները զինված էին, հետո, չեմ իմանում, 2023-ին էր, ինչ էր, եկան զենքերը հավաքեցին, թե ինչի՝ չես հասկանում, որովհետև, փաստորեն, իրենք սահմանի վրա էին։ Ամարասի դիմացի լանջին թուրքերը հենակետ ունեին։ Բայց գյուղացիք գնում էին էնտեղ խաղող էին աճեցնում, հավաքում․․․
Մ․Թ․ Դե պետք է ապրեին․․․
Մ․Տ․ Շատ լավ գործ էր Ամարասը, և ես հույս ունեմ, որ ինչ որ արել ենք կօգնի, որ ինքը չքանդվի, եթե հատուկ չքանդեն, և հույս ունեմ, որ հատուկ չեն քանդի, որովհետև եթե իրենք ամեն ինչը սեփականաշնորհում են, առավելևս, իրենք էդ փորձելու են աղվանացնել։
Մ․Թ․ Հա, էդ պարզ է արդեն։
Մ․Տ․ Հույս ունենք։
Մ․Թ․ Շատ հարցեր ունեմ, Մանուշակ, բայց մեր ժամանակը արդեն վաղուց անցել է, բայց բարբառը օգտագործո՞ւմ եք, խոսո՞ւմ եք։
Մ․Տ․ Հա, երբ բարկանում եմ․․․
Մ․Թ․ Երբ բարկանում ես․․․
Մ․Տ․ Եվ հատկապես պիտի ցույց տամ, որ էդ պահը դու տեղացի չես, ասում եմ՝ ոչ, իրենց ինչ պետք ա բարբառով ասում եմ։ Իհարկե, սկզբում շատ էին ծիծաղում վրաս, որովհետև․․․
Մ․Թ․ Հա, իմ վրա մինչև հիմա ծիծաղում են, որ հայերեն եմ խոսում։
Մ․Տ․ Ինտոնացիան էնպես ա, ասում են էդ ոնց ես ասում, բայց հա, իհարկե, խոսում եմ, թոռներս էլ՝ հա՛մ բարբառով են խոսում, հա՛մ գրական, շատ կարևոր է։
Մ․Թ․ Մանուշակ, գործունեությունդ, մասնագիտությունդ, փորձդ շարունակում ես կիրառել, հիմա՝ այս օրերին Երևանում աշխատում եք, էլի վերադարձել եք դասավանդելու, տղաներդ տեղավորվել են․․․
Մ․Տ․ Տղաներս տեղավորվել են, փոքրս կրթություն չի ստացել բարձրագույն, չնայած հիմա որոշել ա անպայման ստանա, և՛ աշխատում ա, և՛ պարապում ա, ոչ մասնագիտական գործ ա անում, մյուս տղաներս աշխատում են, ես աշխատում եմ։ Ի դեպ, վերջին գործս շատ կարևոր, որ արել եմ, պետական համալսարանի վերականգնման աշխատանքն էր, վերակառուցման, շատ մեծ գործ արեցինք բարերարների օգնությամբ, 5 մլն դոլար փող ծախսեցինք, շատ լավ էինք վերակառուցել, ափսոս․․․ մնաց․․․
Մ․Թ․ Ես վստահ եմ՝ կշարունակեք վերակառուցել։
Մ․Տ․ Դե հույս ունեմ, առաջինը մի շատ կարևոր գործ եմ անում, մեր ուսանողներին ընդգրկել են, հիմնարկ են բացել, որոնք փորձ չունեն աշխատանքային նախագծի, ես իրենց օգնում եմ, որպեսզի իրենց տեղ հասցնեմ, այսինքն իրենք դառնան ճարտարապետ, և արդեն գիտությամբ եմ զբաղվում, որովհետև, համեյնայն դեպս էն տեղեկությունը, որ հավաքել եմ էնտեղ՝ Արցախում, կարծում եմ հիմա դա ուսումնասիրման և մատուցման կարիք ունի։
Մ․Թ․ Հա, իհարկե։
Մ․Տ․ Հատկապես, որ չգիտեմ դեռ ինչքան ժամանակ էնտեղ ոչ ոք չի գնա։ Եվ կարծում եմ շատ կարևոր ա, որ էն ինչը որ թարմ ա և կարելի ա էդ ամեն ինչը գիտությանը մատուցվի։
Մ․Թ․ Շնորհակալություն, Մանուշակ, որ անկեղծ, հարազատ զրույց ունեցանք, հույսով եմ, որ մեր հաջորդ զրույցը ավելի լավ պայմանների մեջ կլինի։
Մ․Տ․ Հույս ունենանք։
մարդ ԱՌժամանակ
մարդ ԱՌժամանակ. Միքայել Հովհաննիսյան
«մարդ ԱՌժամանակ» անձնական զրույցների շարքի մեկնարկային հանդիպման հյուրը՝ Երևանի պետական համալսարանի զարգացման և նորարարությունների գծով պրոռեկտոր, արաբագետ, գիտությունների թեկնածու Միքայել Հովհաննիսյանը, կիսվում է 1988-ի շարժման շրջանի իր հիշողություններով։ Պատմում է Սիրիայում Հայաստանի Հանրապետության առաջին դեսպանի որդին լինելով՝ անկախության առաջին տարիներին Սփյուռքի ամենամեծ համայնքներից մեկում ապրելու փորձառության մասին, անդրադառնում քաղաքացիական ակտիվությանն ու աշխատանքային գործունեությանը։
Read more
