Ապահովել ապաստարան, հույս և ապագա

20 տարվա պատմություն. հարյուրավոր ճակատագրեր ՀՕՖ «Երեխաների աջակցության կենտրոնում»

«Ես շատ երիտասարդ էի, երբ սկսեցի աշխատել Հայ օգնության ֆոնդում։ 1999-ին ՀՕՖ-ի ջանքերով հիմնադրվեց Երեխաների աջակցության կենտրոնը, որն այն ժամանակ մուրացկանությամբ զբաղվող անչափահասներին փողոցից բերում էր մեր տաք անկյունը։ Մի օր ուշ գիշերով, սառնամանիքին, ես ու գործընկերներս գնացինք հերթական խմբի հետևից. ոստիկաններն էին գտել ու մեզ տեղյակ պահել։ 10-15 երեխաներ էին, սոված, պատառոտված հագուստներով, իրար գրկած, որ ցրտից չմեռնեին։ 20 տարի շարունակ ես այնքան ճակատագրեր եմ տեսել, այնքան սոված ու մոլորված երեխաներ, բռնության ենթարկված կանայք, լքված տղամարդիկ, որ երբեմն ինքս եմ զարմանում, թե ինչպես եմ գիշերը լուսացնում։ Անցել է 20 տարի. ինձ համար ոչինչ սովորական չի դարձել, որովհետև դժբախտ երեխայի ճակատագիրը երբեք սովորական չի կարող դառնալ»։ Երեխաների աջակցության կենտրոնի տնօրեն Միրա Անտոնյանն ասում է, որ ամեն անգամ ինչ-որ պատմություն հիշելիս վերապրում է անցյալը, կրկին ունենում նույն զգացողությունները։

Սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու, սոցիալական աշխատող Միրա Անտոնյանը մտովի պետք է 20 տարի հետ գնա, որպեսզի պատմի կենտրոնի պատմությունը։ Զեյթուն համայնքում գտնվող այս կենտրոնը շատերի համար դեռ մանկատուն է։ Ընդունարանի աշխատակցուհին ասում է, որ երբեմն գալիս, հարցնում են՝ սա՞ է մանկատունը։ Բայց կենտրոնը մանկատուն չէ ու չի էլ եղել։ Ուլնեցի փողոցի այս շինությունը խորհրդային տարիներին ընդունիչ-բաշխիչ կայան է եղել, մի բառ, որն այնքան տարօրինակ է հնչում, որ թվում է, թե այն բառարանում պետք է փնտրել։ Տիկին Միրան պատմում է. «1937 թվականին Խորհրդային Միության բոլոր հանրապետություններում ստեղծվել են նմանատիպ կայաններ՝ որպես յուրատեսակ ապաստարան այն երեխաների համար, որոնց ծնողները աքսորավայրերում էին, կամ որոնք հայտնվել էին փողոցում սոցիալապես անապահով լինելու պատճառով. պատճառները շատ էին։ Երեխաների աջակցության կենտրոնի շինություններից մեկը այդ նպատակով է կառուցվել»։

Հենց այս ընդունիչ-բաշխիչ կայան էին բերվում այն երեխաները, որոնց ոստիկանությունը գտնում էր փողոցում։ Կայանում աշխատող սոցիալական մանկավարժը որոշ ժամանակ հետևում էր երեխաներին ու այդ ընթացքում էր որոշվում նրանց ճակատագիրը՝ մանկատուն, թե վերադարձ ընտանիք, եթե դա հնարավոր էր։ Այս պրակտիկան գործում էր մինչև 1996 թվականը, երբ ընդունիչ-բաշխիչ կայանը դադարեց գործել, քանի որ չկար անհրաժեշտ ֆինանսավորում։

«Ահռելի թվով երեխաներ կային փողոցում այդ տարիներին,- հիշում է տիկին Միրան։- Նրանք ամենուր էին՝ Մարիոթ հյուրանոցի դիմաց, Աբովյան փողոցում, Գյումրիում, Վանաձորում՝ այստեղ շուրջ 3000 թափառող երեխա կար։ Պատմությունները տարբեր էին։ Ծնողներից շատերը երեխաներին օգտագործում էին որպես գումար «վաստակելու» միջոց. նրանք իրենք էին փոքրերին ուղարկում փողոց»։

Ոստիկանությունը դիմում է Հայ օգնության ֆոնդին՝ ընդունիչ-բաշխիչ կայանը վերանորոգելու խնդրանքով։ Ներդրումներից հետո ՀՕՖ-ը, սակայն, հրաժարվում է նույն կարգավիճակով այն հանձնել ոստիկանությանը։ Շենքի վերաբացման ժամանակ հովանավորները պնդում են, որ այն պետք է դառնա երեխաներին ապաստանելու, նրանց աջակցելու կենտրոն ու նոր սկզբի հույս։ «Ես այդ ժամանակ աշխատում էի Բժիշկներ առանց սահմանների կազմակերպությունում, որպես Վարդաշենի դպրոցի սոցիալական աշխատողի խորհրդատու։ Ինձ առաջարկեցին միանալ այս ծրագրին, այդպես հայտնվեցի այստեղ՝ որպես սոցիալական աշխատող։ Ծրագիրը կոչեցինք «Նոր սկզբի հույս — The building of new hope»։ Պայմանավորվածություն ձեռք բերեցինք ոստիկանության հետ և շենքը 99 տարով վարձակալության հանձնվեց ՀՕՖ-ին։ Պիտի նշեմ, որ սա հաջողված համագործակցություն էր, քանի որ մենք այն ժամանակ որպես աջակից ունեինք ոստիկանության բաժանմունք, որը մեզ օգնում էր տարբեր հարցերում»։

Երեխաներին լքած ծնողների հետ միշտ չէ, որ հեշտ էր լեզու գտնել, ոստիկանությունը երբեմն ստիպված էր լինում սթափեցնողի պարտականություն ստանձնել, քանի որ այլ կերպ հնարավոր չէր։

«Մի կին կար, որի հինգերորդ երեխան է հիմա մեզ մոտ։ Այն ժամանակ ապրում էր Ջրվեժում, երկու տղա ուներ, հետո զույգ ունեցավ, այնուհետև՝ աղջիկ։ Ամուսնու ու երկու երեխաների հետ ապրում էր մեկսենյականոց բնակարանում, բայց քանի որ իրար հետ լեզու չէին գտնում, խոհանոցն իրեն ու երեխաներին էր բաժին հասել, հյուրասենյակը՝ ամուսնուն։ Չեմ ուզում նկարագրել այն վիճակը, որ տիրում էր տանը. սարսափ էր։ Կինը հերթով մտնում էր թաղապետարաններ ու գումար հավաքելով հասնում տուն, դա իր ապրելակերպն էր, իսկ երեխաները Օպերայի մոտակայքում մուրացկանություն էին անում»։

2000 թվականի փետրվարին, երկար ու ծավալուն դասընթացներից հետո միայն Երեխաների աջակցության կենտրոնն ընդունեց իր առաջին ինը երեխաներին, որոնցից երեքը քույր ու եղբայրներ էին։

«Այսօրվա պես հիշում եմ,- տիկին Միրան մտորումների մեջ է ընկնում,- Արմավիրի մարզից էին։ Ոստիկանները նրանց գտել էին Բարեկամության մետրոյի մոտ գտնվող խորշի մեջ։ Չեմ ուզում մտաբերել այդ դեպքը. 16 երեխա ամիսներով քնում էին այդ խորշում։ Մի երեխա ունեինք, մի հրաշք տղա, բերեցինք մեզ մոտ, բայց տուբերկուլյոզ ուներ, չկարողացան փրկել»։

Տիկին Անտոնյանը նշում է, որ մի բան է, երբ տեսնում ես որևէ հաստատությունում խնամք ստացող երեխաների, մեկ այլ բան, երբ լքված երեխան փողոցում է՝ ահասարսուռ պայմաններում։

Հանրապետության ամբողջ տարածքից Երեխաների աջակցության կենտրոնը լցվում էր նոր «մանկական ճակատագրերով»՝ մեկը մյուսից բարդ, մեկը մյուսից դաժան։

«Փողոցային կյանքն իր կանոններն ունի. դա սարսափելի «դպրոց» է,- խոստովանում է Անտոնյանը։- Կար մեկը, որին «նայող» էին ասում, նրան էին ենթարկվում մյուսները, որոնք բերում էին ու այդ օրվա հավաքած ավարը ցույց տալիս, ու վա՛յ նրան, ով հանկարծ փորձեր խաբել։ Շատ երեխաների համար, ցավոք, մուրացկանությամբ զբաղվելը դարձավ ապրելակերպ ու մեր ջանքերը՝ նրանց մտցնել կյանքի նոր փուլ, անցան ապարդյուն։ Երևանում մի երիտասարդ կա, չեմ նշի, թե որտեղ է բնակվում, գիտե՞ք, թե քանի անգամ ենք բերել մեզ մոտ։ Ապարդյուն, փողոցը կանչում է նրան»։

Այդ տարիներին շատ էին մայրերը, որոնք երեխա էին ունենում հենց միայն մուրացկանություն անելու համար կամ ուրիշի երեխային էին վերցնում ու նստում փողոցի մի անկյունում՝ ձեռքը պարզած։

«Ես դժվարությամբ եմ վերարտադրում այս ամենը, որովհետև ամբողջ կյանքս գործ եմ ունեցել մարդկային ճակատագրերի հետ։ Ես տեսել եմ, թե ինչպես են իմ գործընկերների ջանքերի շնորհիվ կյանքեր փոխվում։ Մեր աշխատանքից, միջամտության ձևից, հովանավորի՝ գումար տալ-չտալու պատեհությունից է կախված երեխայի ճակատագիրը։ Ամենաշատը վախեցնում էր այն, որ կային երեխաներ, որոնք հաճույք էին ստանում այդ կյանքից, որովհետև փողոցային ապրելակերպը ենթադրում է բացարձակ ազատություն, որևէ հսկողություն չկա, մայր չկա, որ ասի՝ չի՛ կարելի։ Բայց երբ նստում էինք ու զրուցում երեխաների հետ, հասկանում էինք, թե որքան խորն են նրանք, որքան հասուն»։

Ծնողներից շատերն էին դեմ Երեխաների աջակցության կենտրոնի աշխատանքին, ինչպես տիկին Անտոնյանն է ասում՝ իրենք չհասկացված էին բոլորի կողմից, միշտ գտնվում էր ինչ-որ մի բան, որից հասարակությունը դժգոհ էր։

«Հիշում եմ, որ կենտրոնի հարևաններն անդադար բողոքում էին մեզնից ու մեր երեխաներից՝ պնդելով, որ աղմկոտ են, մտել են բակ, գողություն են արել և այլն։ Մեզ մոտ Վանաձորից մի երեխա բերեցին, որը մի քանի անգամ փախել էր մանկատնից, խելոք երեխաներից չէր։ Մտավ խոհանոց, տեսավ մի մեծ զամբյուղի մեջ ամեն սեղանին հաց է դրված։ Զարմացավ, վերցրեց ու ասաց՝ թարմ հացի հոտը էսպե՞ս է լինում։ Հացերը վերցնում ու տանում, պահում էր անկողնու տակ այնքան ժամանակ, մինչև հասկացավ, որ դա իրենն է, ոչ ոք չի վերցնելու ձեռքից, դա իր բաժինն է»։

Միրա Անտոնյանն ասում է, որ բռնության ենթարկված թե՛ աղջիկների, թե՛ տղաների պատմություններն ամենաաննկարագրելին են։ Այն տարիներին շատ էին տղաների կողմից տղաների նկատմամբ բռնությունները, այնպես որ, երկու սեռերն էլ հավասարապես խոցելի էին։

«Աղջիկների դեպքում խոցելիությունը գուցե մի փոքր շատ է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև եթե նրանք բռնության են ենթարկվել, ապա հնարավոր է, որ այլևս չցանկանան ընտանեկան կյանք ունենալ, չցանկանան սեռական կյանք ունենալ, որովհետև ցավ կա, որ ջնջել չես կարող, այն դրոշմվում է»։

Մինչև 2004 թվականը ՀՕՖ «Երեխաների աջակցության կենտրոնի» ողջ գործունեությունն ուղղված էր մուրացկանությամբ զբաղվող երեխաների խնդիրներին, սակայն 2004-ից սկսած, երբ տարբեր կազմակերպությունների ու պետության ջանքերի շնորհիվ մուրացիկ երեխաների թիվը կտրուկ նվազեց, կենտրոնի ընդգրկումն ընդլայնվեց։ Հենց այդ ժամանակ էր, որ Միրա Անտոնյանը որոշեց դադար վերցնել ու հեռանալ կենտրոնից։

«Ես այս մասին առաջին անգամ եմ խոսում, բայց այդ ժամանակ ես այդ փախուստի կարիք ունեի, ուզում էի գնալ ու կոնցեպտուալիզացնել այն, ինչ տեսել էի։ Հիմա եմ խոստովանում, որ ես արդեն չէի կարողանում։ Երեք երեխա ունեի, այդ բոլոր պատմությունները տանում էի ինձ հետ տուն, չէի կարողանում թողնել ու շատ ճնշված էի։ Սկսեցի գիտությամբ զբաղվել. ամբողջ դրույքով աշխատում էի Երևանի պետական համալսարանում, նաև գիտական թեզս ավարտին հասցրեցի։ Բայց չկարողացա երկար մնալ փախուստի մեջ ու երբ ղեկավարությունն ինձ նորից հրավիրեց, արդեն որպես տնօրեն, վերադարձա»։

Ապա Միրա Անտոնյանը մեկնեց Նյու Յորք, որտեղ քննարկվում էր կենտրոնի հետագան՝ ի՞նչ ծառայություններ պետք է մատուցի այն, ի՞նչ կարիքներ ունի Հայաստանը։ Սոցիալական աշխատողը նախագիծ մշակեց ու ներկայացրեց հանձնաժողովին։ Նա գտնում էր, որ բռնությունը, որ կար երեխաների նկատմամբ փողոցում, տեղափոխվել է ընտանիք, ու շատ երեխաներ հենց ծնողների կողմից են ենթարկվում հոգեբանական ու ֆիզիկական բռնության։

«Ստացվում էր, որ երեխաներին հաջողվել է ընտանիք վերադարձնել, բայց թե արդյո՞ք դա էր նրանց լավագույն շահը, կասկածելի էր։ Ի՞նչ լավագույն շահի մասին է խոսքը, եթե երեխան ենթարկվում է բռնության։ Երեխաները մինչև օրս մեր երկրում պաշտպանված չեն ու սա մեծ խնդիր է։ Ես առաջարկեցի աշխատել կանխարգելել բռնությունը ու նաև օգնել այն երեխաներին, որոնք ոչ միայն իրենք էին բռնության ենթարկվել, այլ ականատես էին եղել, թե ինչպես է ծնողներից մեկը մյուսին բռնության ենթարկում։ Հավատացնում եմ՝ սա էլ է չափազանց ծանր ու հավասարաչափ ազդում է երեխայի հոգեբանության, հետագա զարգացման վրա»։

Կարևոր է նաև մասնագիտական կարողությունների զարգացումը, որովհետև մինչև օրս էլ տարբեր կենտրոններում կան սոցիալական աշխատողներ, որոնք այդ կոչումից մղոններով հեռու են։ Այս համոզմունքն ունի տիկին Անտոնյանը, որը դասավանդում է ԵՊՀ-ում՝ ուսանողներին սովորեցնում, որ սոցիալական աշխատանքը սերտորեն կապված է մարդկային ճակատագրերի հետ, դրան մատների արանքով նայել չի կարելի, պիտի չափազանց նվիրված լինել ու գիտակցել գործի ամբողջ պատասխանատվությունը։

ՀՕՖ «Երեխաների աջակցության կենտրոնը» սկսեց նոր թափով աշխատել, և 2006 թվականին Միրա Անտոնյանի առաջարկով ստեղծվեց Երեխաների պաշտպանության ցանցը, որին այժմ մաս են կազմում բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ։ Ցանցի շրջանակում մշակվում են տարբեր նախագծեր, առաջարկներ ու ներկայացվում պետական մարմիններին՝ փորձելով հասարակական կազմակերպությունների փորձն ու գիտելիքը համադրել պետության ջանքերին՝ ի շահ երեխաների։

«Այս կենտրոնում շատ երեխաների համար մենք՝ աշխատակիցներս, մամա ու պապա էինք, իրենք այդպես էին մեզ դիմում։ Մենք հաճախ էինք ստիպված լինում ստանձնել այդ դերը նրանց համար։ Մի դեպք եմ հիշում, երբ մայրը լքել էր չորս երեխաներին ու թողել ամուսնու մոտ՝ պատճառաբանելով, որ չսիրելով է ամուսնացել։ Լքել էր երեխաներին, ինքը գնացել սիրեցյալի մոտ։ Ամուսինը զինվորական էր ու 15 օր աշխատանքի էր լինում, 15 օր տանը։ Երեխաներին բերեցին մեր կենտրոն։ Լավ հիշում եմ, երկար աշխատեցինք նրանց հետ, անդադար մտավախություն ունեինք՝ իսկ եթե հայրը որոշի մանկատուն հանձնել երեխաներին։ Բայց ինչ-որ ժամանակ անց երեխաների հայրը, որը պարբերաբար այցելում էր նրանց, եկավ մեզ մոտ, մի կնոջ հետ։ Պիտի տեսնեիք մեր երջանկությունը. երեխաները ունենալու էին մեկին, որը պատրաստ էր սիրել նրանց։ Գիտեք, ես կուզեի իմ հիշողության մեջ դրոշմված բոլոր պատմությունները նման ավարտ ունենային, բայց, ավաղ, ցավալի դեպքերը շատ են։ Այդ ցավոտ ու դառը ճակատագրերն են մեզ՝ Երեխաների աջակցության կենտրոնի աշխատակիցներիս ստիպում, որ երբեք, ոչ մի պարագայում չթուլանանք ու չդադարենք աշխատել»։

ՀՕՖ «Երեխաների աջակցության կենտրոնը» հիմա էլ է լեցուն, կենտրոնում ծիծաղն ու լացը հաճախ են միախառնվում իրար, բայց այստեղ շարունակում են հավատալ հրաշքների՝ սպասումով, որ մի օր բոլոր երեխաները ընտանիք կվերադառնան։

Նախագիծը ֆինանսավորում է Միացյալ Թագավորության Հակամարտությունների, կայունության և անվտանգության հիմնադրամը։

Այս հրապարակման մեջ արտահայտված կարծիքները հեղինակինն են և կարող են չարտացոլել Միացյալ Թագավորության կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը։