«Ականների» ու հույսի անվերջ պայքարում

Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր:

Օդում ուժեղ պայթյուն է լսվում։ Տեղիցս ցատկում եմ։ Հաջորդ պայթյունի հետ բաց պատուհանից տեսնում եմ օդում փայլող հրավառությունը և լսում եմ երեխաների ուրախ ու ոգևորված ձայները։ Հրավառություն է, պայթյուն չի, ոչ էլ օդային հարձակում։

Գիտակցությունս փորձում է սովորել ուժեղ, անսպասելի ձայներին, օրգանիզմիս ստիպում է ամեն անգամ վեր չցատկել տեղից, շուրջը տագնապ չտարածել։ Ենթագիտակցությունս ու մարմինս չեն կարողանում սովորել։

Մարմինս ու ենթագիտակցությունս հիշում են մեկ տարի առաջվա՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի պայթյունները Ստեփանակերտում։ Արցախի վերջին, վերջնական-մահաբեր պայթյունները։ Արցախի վրա վերջին հարձակումն ասես ենթագիտակցությանս միջից ջնջել են 2020-ի երկարատև, օրեր, շաբաթներ տևող բազմատեսակ պայթյունները։ Սեպտեմբերի 19-ի մեկօրյա հարձակումն ուժեղ էր, վերջնական ու կործանարար. վերջնական ու կործանարար Արցախի համար, վերջնական ու կործանարար բազմաթիվ հույզերի ու մարդկային ապրումների համար։

Հարձակման օրն առավոտից ոտքով գնացել էի Ստեփանակերտի կենտրոն՝ ինչ-որ գործերով ու մի քանի անհրաժեշտ իրեր ձեռք բերելու հույսով։ Կեսօրին տուն հասա (տունը, որտեղ ապրում էինք Քարվաճառից տեղահանվելուց հետո, քաղաքի ծայրամասում էր, գրեթե՝ քաղաքից դուրս)։ Համակարգչիս դիմաց տեղավորվել էի ու փորձում էի աշխատել։ Առաջին արկը հենց մեր տան մոտ պայթեց ժամը 13։09 րոպեին։ Այդ պահին գործընկերուհուս նամակին էի պատասխանում։ Առաջին պայթյունին, կարելի է ասել, չհավատացի, բայց միլիվայրկյանների ընթացքում խոստովանեցի ինքս ինձ, որ սա ո՛չ ականազերծման պայթյուն էր, ո՛չ էլ, առավել ևս, ամպրոպի ձայն։ Մտածեցի՝ «լավ, նամակն ուղարկեմ, տեսնեմ՝ ինչ է»։ Նամակն ուղարկելուն զուգահեռ երկրորդ պայթյունի ալիքից բացվեցին տան պատուհանները, պատուհանագոգին շարված ջրի ապակյա շշերը ցած ընկան ու կոտրվեցին։ Հարձակում է, պարզ է։ Շատ ուժեղ, վերջնական, կործանարար հարձակում։ Հաջորդ վայրկյաններին փորձում էի ամուսնուս զանգել։ Մի քանի վայրկյան խոսելուց հետո, որի ընթացքում այդպես էլ չհասկացա, թե ինչ է պետք անել, հեռախոսակապն ու լույսն անջատվեցին։ 

Վերջ, դու ես՝ մենակ, քաղաքի ծայրում, որտեղ անգամ հարևաններին չես ճանաչում, ու քեզ հետ են միայն անվերջ, վերջնական, կործանարար պայթյունները։ Պետք է կողմնորոշվել. խուճապն այստեղ շատ վատ օգնական է։ 

Ինչ-որ հրաշքով հասա քաղաքի կենտրոն։ Քաղաքի կենտրոնում սկսվել էր աշխարհի վերջը։ Սաստկացող հրթիռա-հրետանակոծությանը զուգահեռ մարդիկ էին վազում այսուայնկողմ, քաղաքում նաև մեքենաներ էին հայտնվել. մարդիկ հանել էին վերջին օրվա համար պահած բենզինը։ Վերջին օրն էր. Արցախի վերջին օրը։ Գիշերը շարունակված և հաջորդ օրը ցերեկը ժամը մեկին դադարած պայթյունները հստակ, բոլորին հասկանալի բացատրեցին՝ վերջ, դուք այլևս Արցախ չունեք։ Լավագույն ելքը հիմա ձեզ համար այստեղից ողջ դուրս գալն է։ 

Սեպտեմբերի 20-ից սկսվեց անորոշության շրջանը։ Սպասման ու անորոշության թշվառ օրերի րոպեները երկարում էին տարիների պես։ Ժամանակը կանգ էր առել։ Մենք մեր աչքի առաջ տեսնում էինք աշխարհի վերջը։ Զինվորականի վերջը, ով այրում էր իր զինվորական համազգեստը՝ մեդալներով զարդարված, Արցախի պաշտպանության վերջը՝ գլխավոր շտաբի այրվող գույքի տեսքով, երբևէ ամենամաքուր ու կոկիկ Ստեփանակերտի վերջը, Արցախի գյուղերի վերջը՝ գրավված շեների բնակիչների տեսքով, ովքեր հայտնվել էին Ստեփանակերտում՝ կատարյալ անորոշության մեջ։ 

Մի քանի օր անց պարզ դարձավ. եթե հնարավորություն կա, պետք է գնալ։ Քանի դեռ հնարավորություն կա, պետք է գնալ։ Իրար հակասող, անորոշ, մարդկանց էլ ավելի ապակողմնորոշող պաշտոնական հայտարարությունները մեկ անգամ էլ ցույց էին տալիս, որ ոչ մի պետական կառույց մտահոգված չէր հարյուր հազարավոր մարդկանց ճակատագրով ո՛չ Ստեփանակերտում (Ստեփանակերտում դրանք տարրալուծվել էին ռմբակոծված օդի մեջ, ուղղակի գոյություն չունեին), ո՛չ Երևանում (որևէ բան չէր նշանակում այն, որ պայուսակումս ամուր պահում էի իմ կապույտ անձնագիրը. այդ պահին ես ոչ մի երկրի քաղաքացի չէի, ես ուղղակի մեկն էի, ով բնազդաբար փորձում էր իր կյանքը փրկել)։ 

Վերջին անգամ ոտքով հասանք մեր տուն։ Գիտեինք, որ մեզ հետ ոչինչ չենք վերցնելու։ Չէինք ցանկանում թողնել միայն մեր խիստ անձնական մի քանի իրեր։ Անորոշ հայացքով նայում ենք տանը. լվացքի մեքենայի մեջ լվանալու շորեր են։ Այդպես էլ կմնան։ Լվացարանում՝ մի քանի աման։ Մի քանի շորեր՝ աթոռին, մյուսները՝ պահարանում։ Գրքերը՝ գրապահարանում։ Ոչինչ պետք չի։ Ոչինչ չենք վերցնում։ Անիմաստ է։ Արցախն ենք թողնում։ Վերջին մտքի ֆոնին ամեն ինչ արժեզրկվում է։ Վերցնում ենք մի քանի լուսանկար, մի քանի էլէկտրոնային կրիչ, գործընկերոջս նվիրած գիրքը, որի մակագրությունը կարևոր է։ Դուռը կողպում ենք։ Ոչինչ չենք վնասում։ Տանտիրուհին, որ մեկ շաբաթ առաջ էր Կարմիր խաչի մեքենայով Երևան մեկնել, պատվիրել էր՝ այգու բերքը կհավաքեք, չթողնեք փչանա, խաղողից գինի կսարքեք։ Այս տարի չենք կարողանա. նախորդ տարվա գինին, իսկապես, լավ էր ստացվել, օգնում էր դիմակայել շրջափակման ցուրտ ու տխուր ձմեռվան։ 

Քայլում ենք հարազատ փողոցով դեպի Ստեփանակերտի կենտրոն, վերջին անգամ։ 

Ճանապարհ ենք ընկնում։ Դեպի Շուշի, չէ՛, դեպի Հակարիի կամուրջ։ 

Վերջին-վերջնական, կործանարար պայթյունը սպասվում էր Հակարիի կամրջին, որը վրա էր հասնելու Ստեփանակերտից դուրս գալուց 14-15 ժամ անց։ Երկարաձգված, տագնապալից վերջին պայթյունը։ Ադրբեջանցի զինվորականները շատ չեն խոսում. մի քանի րոպե, ու վերջ, կարող եք անցնել։ Վերջ 2012-ին Վանաձորից Արցախ տեղափոխվելու հաստատուն որոշմանս։ Կոռնիձորում ես։ Հայ սահմանապահներն ու կամավորները դիմավորում են, գրանցում տվյալներդ, բարի գալուստ մաղթում ու շոկոլադե վաֆլի առաջարկում։ Չեմ ուզում, շնորհակալ եմ։ Վերջին պայթյունն իսկապես վերջնականն էր։ Անցել ես կամուրջը՝ անվերադարձ։ Արցախը մնաց հետևում, դու այստեղ ես՝ ֆիզիկապես արդեն անվտանգ, սակայն մեջդ անթիվ ականներ, որոնք պայթելու են՝ վաղ, թե ուշ։ Պայթելու են ամենաանսպասելի պահերին, պայթելու են, երբ չես նախատեսում, երբ չես պատկերացնում, երբ չես ուզում։ Պայթելու են քիչ-քիչ՝ ավերելով քեզ։ Պայթելու են մի անմեղ հարցից այն մասին, թե ինչպես ես, հարմարվե՞լ ես արդյոք։ Պայթելու են երգի մի բառից, լեռան մի տեսարանից, արցախյան բարբառի մի հնչյուն լսելուց։ 

Մեկ տարի առանց Արցախ. վերջնական-կործանարար։ Մեկ տարի առանց Արցախ ու Արցախը մեջդ ավելի քան ամուր պահած։ 

Հայրենիքը թողնելու ճանապարհը երկրորդ անգամ անցնելուց հետո ցավը խորապես ապրելու ժամանակ շատ չկա. պետք է արագ վերականգնվել, արցունքները մաքրել, «հաշտվել», քանի որ «կյանքը շարունակվում է»։ 

Կյանքը շարունակվում է։ Պետք է վերջնականապես փաթեթավորել-պահել բոլոր հիշողություններն ու ապրումներն ու սովորել ապրել նոր իրականությունում։ Նոր իրականությունում, որտեղ հայրենիքիդ կարևորագույն մասը, քո ամենաջերմ հուշերն ու մեծ երազանքները չկան։ Որտեղ հաճախ կորցրած հայրենիքի մասին խոսելը ձանձրալի է, և դու ուղղակի մարդկանց տրամադրություն ես փչացնում։ Իրականություն, որտեղ քեզ հիմնականում չեն հասկանում. թեկուզև երբեմն ի սրտե փորձում են։ Իրականություն, որտեղ հրավառության պայթյունները տագնապ չեն առաջացնում, և տա Աստված, որ երբևէ չառաջացնեն։ 

Մեկ տարի անց Արցախի վերջնական կորստից և չորս տարի անց կործնարարար պատերազմից հետո դու նորից կանգնած ես կիսակառույց տան դիմաց և փորձում ես նորից տուն կառուցել։ Հույսով, որ վերջին անգամ։ Այս անգամ անտարբեր ես տանիքի ձևի ու պատերի գույնի հանդեպ, պատուհանից բացվող տեսարանում փորձում ես Քարվաճառում թողած քո տան պատուհանից բացվող տեսարանը հիշեցնող գույն ու ձև գտնել ու շնորհակալ ես, որ ապրում ես սարերի մեջ ծվարած քաղաքում։ 

Հաշտվելու-համակերպվելու-մոռանալու կոչերը պայթեցնում են միջիդ հերթական վտանգավոր ականը, ու հերթական կարճատև խաղաղվելու ընթացքում մի հուսահատ հույս է պայքարում ապրելու համար. մի օր նորից կկանգնես Արցախի քո կիսաքանդ տան առաջ ու խնամքով կնախագծես տանիքն ու պատերի գույնը։ Ու կհերքես վերջնական-կործանարար բոլոր պայթյունները։ Ու խաղաղման կարճատև պահերին անում ես ամեն ինչ՝ հուսահատ քո հույսին կյանք տալու համար։ 

Արցախը կիզակետում