«Մասնակից ընել իմ յոյսերուս»․ Զապել Եսայանի անտիպ նամակը

Հայ գրող, թարգմանիչ, հրապարակախոս, գրականագետ Զապել Եսայանի (1878-1943) նամակները երկար տարիներ հավաքել ու գրքով ամբողջացրել է գրականագետ Արփիկ Ավետիսյանը՝ մայրական տատիկս (Զապել Եսայան, Նամակներ, Երևան, 1977): Նամակների ժողովածուն լիակատար համարել չի կարելի, քանի որ կազմողը նախաբանում այդպես էլ գրել է. «Մեր ձեռքի տակ եղած ոչ բոլոր նամակներն են տեղ գտել սույն հատորում»: 

Այն, որ «ձեռքի տակ եղած» որոշ նամակներ չեն հրատարակվել, համոզվեցի ինքս, երբ թղթապանակ առ թղթապանակ ուսումնասիրում էի տատիկիս անձնական արխիվը: Ժամանակի ընթացքում «Ինքնագիր» հանդեսում, «Հետք»-ում, «Մեդիամաքս»-ում հրապարակվել են անտիպ նյութեր այս արխիվից: Վերջերս հանդիպեց հերթականը՝ Զապել Եսայանի նամակը՝ Հովսեփ Փուշմանին: 

Փուշմանն ամերիկաբնակ հայ գեղանկարիչ էր: Ծնվել էր Դիրաբեքիրում, սակայն ընտանիքը, թուրքական կոտորածներից փրկվելու նպատակով, հեռացել էր ԱՄՆ:  

1926-ին ապրում էր Փարիզում և գլխավորում Փարիզի հայ նկարիչների «Անի» խմբակցությունը, որին անդամակցում էին մոտ քսան հայ արվեստագետներ՝ Էդգար Շահին, Հակոբ Գյուրջյան, Հովհաննես Ալխազյան, Ռաֆայել Շիշմանյան և ուրիշներ: «Անի»-ի կազմակերպած ցուցահանդեսներին մասնակցել է նաև Մարտիրոս Սարյանը:

Զապել Եսայանի այս նամակը՝ ուղղված Փուշմանին, ընդգրկված չէ նամականիում: Չկա նաև ավելի ուշ՝ 1985-ին լույս տեսած առանձնատիպում, որտեղ ևս Եսայանի անտիպ նամակներն էին: 

Նամակի բնօրինակը Եղիշե Չարենցի անվան Գրականության ու արվեստի թանգարանի արխիվում է, ոչ թե Զապել Եսայանի, այլ Հովսեփ Փուշմանի արխիվում:
Տատիկիս արխիվում նամակը մեքենագիր էր, ուղղագրությունը՝ մասամբ փոխված արևելահայերենի: 

Ձեռքի տակ եղած տարբերակը համեմատելով բնօրինակի հետ՝ շտկվել է, ուստի՝ ստորև տպագրվող նամակն ամբողջությամբ համապատասխանում է բնօրինակին:  

«15 դեկ., 1925, Փարիզ

Սիրելի պարոն Փուշման,
Զգացի, որ անձամբ չի կրցայ ձեզ յայտնիլ բոլոր զգացումներս. չի կրցայ յայտնիլ, որովհետև ինչ որ յայտնվեցաւ ինձ յանկարծական էին և իմ տպավորութիւնս խառն էր: Այսօր և երէկ իրիկուն երկարորեն մտածեցի, երբեմն տխրեցայ, երբեմն  բարկացայ, երբեմն ուրախացայ և ամէն ինչ կշռելով իմ հոգւոյս խորքին մէջ և այդ բոլորը իրար խառնելով տեսայ, որ մաքուր և զուտ ուրախութիւնը կը մնար գուռային մէջ և մնացածը կը ցնդէր ինչպէս ծուխ: Այդ ուրախութիւնը հետևանքն էր այն բարեկամական վերաբերմունքին, որ վեհանձնութիւնն ունեցեր էիք ցույց տալու ինձ նկատմամբ: Ասիկա պզտիկ բան չէ: Անշուշտ այդ վարմունքը ցույց տալով դուք և ձեր տիկինը հետևած եք ձեզ ներքին իսկութեան անմիջական տրամադրութիւններուն: Առիթը ես էի պատահմամբ, կրնար ուրիշ մեկը ըլլար: Ասիկա ցոյց կուտայ ձեր խոր զգացումներուն տևական վիճակը: Ես անուղղակի առիթ եղայ, որ ձեր գեղեցիկ հոգիին մեկ ճառագայթը ճաճանչէ պայծառութիամբ: 

Ուրեմն ինձ կը մնայ երախտապարտ ըլլար անոնց, որ չարիք ընիլ ուզեցին և ավելի մեծ բարիքի մը պատճառ եղան: Անշուշտ պետք չի կար այդ փաստին ինձ համար: Իմ կեանքի բերումով հազարավոր մարդիկ ճանչնալու առիթ ունեցած եմ և ընդհանրապէս յստակութեամբ կ՝ որոշեմ, գրեթե առաջին ծանոթութեան, մարդոց ներքին յատկութիւնները: Բայց նույնիսկ շատ համոզուած բանի մը մեկ նոր ապացոյցը ունենալը հաճոյք և ուրախութիւն կը պատճառէ և ահա թէ ինչու՞ ուզեցի ձեզ յայտնիլ իմ զգացած ուրախութիւնս:  

Օր մը իմ ֆրանսացի բարեկամներես մեկը, որ գիտուն փիլիսոփայ մըն էր, ինձ կ՝ըսեր: Մեկու մը յատկութիւնները կամ արժանիքները ըմբռնելու և գնահատելու համար մարդս պետք է ունենայ իր մէջ նման բան մը: Արդեոք մե՞ծ յավակնութիւն է իմ կողմես մտածիլ, որ բան մը կար իմ մէջ, որով կարող եղայ ձեր ընտանիքին բոլոր անդամներուն սքանչելի յատկութիւնները զգալ և գնահատիլ: Ամէն պարագային սա ճշմարիտ է, որ կզգամ, թէ այն կերպ որ գնահատիմ ձեր վարմունքը, ինձ որոշ կերպով մասնակից կ՝ընե անոր գեղեցկութեան և հետևաբար ինձ կը բարձրացնե և որուն համար դարձեա՜լ ձեզ երախտապարտ եմ: 

Ինչպես չարիք մը իր ներշնչած զայրույթով, ատելութիւնով մարդս կը մղէ անարժան զգացումներու և երբեմն այնպիսի վիճակ մը յառաջ կը բերե, որ չարիքը ըստ ինքյան նվազ մեծ կ՜լլայ, քան անոր ենթարկուողին մեջ ծնունդ առնող վատ զգացումները, այնպես ալ բարիքը և առավել ևս բարիքը չի սահմանափակուիր իր առանձին գործունեության մէջ և յառաջ կը բերէ ուրիշ բարիքներ, որովհետև անիկա լույսի պես կը ճառագայթէ: Միայն թէ պետք է կույր չ՝ըլլալ և ընդունիլ այդ ճառագայթները: 

Ահա թէ ինչպես, այդ պատահած դեպքին մեջ զեղջեցի բոլոր միւսներուն վատ դերերը և յիշողութեանս մէջ պահեցի միայն ձեր դերը. այնպես որ հիմակ միայն ուրախութիւն կզգամ, երբ միտքս կ՜երթայ այդ խնդրի վրայ: 

Այդ ոգևորութեամբ ամբողջ օրը աշխատեցայ և կարծեմ լավ գործ կատարեցի
(որքան ինձ համար կարելի էր). վեպ մը սկսած եմ գրիլ, որը եթե յաջողիմ վերջացնիլ այն շունչով, որ սկսայ, կը կարծիմ, թե իմ լավագոյն գործս պիտի ըլլայ: Ձեզ կը համարձակիմ մասնակից ընել իմ յոյսերուս, համարելով ձեզ և տիկինը իմ ամենասերտ բարեկամներս: 

Ահա իմ գլխաւոր մտահոգութիւնս այս է և այս կարգի բաներ և որոնցմե կախում ունի իմ և զավակներուս ապագան և ոչ թե այն փցան էնթրեկները և անարժան և նախանձոտ գալարումները, զորս կը նախընտրիմ թողուլ ուրիշներուն: 

Կը խնդրեմ, որ ընդունիք իմ ջերմ զգացումներս և յայտնեք սիրալիր բարևներս ձեր սիրելի Տիկինին և որդվոցն:
Ձերդ միշտ անձնուեր
Զապել Եսայան

Յ. Գ. — Անհրաժեշտ կը համարիմ ձեզ հաղորդիլ, որ Վարդանյանը այդ խնդրին վրայ խոսեր էր Չուպարին, որը ինձ խոսեցաւ հարևանցի: Որոշ շրջանակներու մէջ  շատ նեղացած են և որոշած են միջոցներ ձեռք առնիլ: Ինձ համար պարզ է, որ ամէն կերպով ինձ կը պաշտպանին, եթե հարկ ըլլայ: Այս մանրամասնութիւնը կը գրեմ, որ գիտնաք, թե եթե դուրսը խոսուի այս մասին, չի կարծեք, թե ես եմ, որ անգաղտնապահութիւն ըրած եմ: Այդ խնդիրը կրնայ դառնալ ծանր խնդիր մը: Ես չի գիտնալ ձևացուցի՝ ինչպէս որ հարկ էր: 

Ներեցեք նամակիս անկանոն ոճին: Շատ բան ուզեցի ըսիլ և շատ քիչ բան կարողացայ յայտնիլ: Բայց ինչքան ալ ձևը թերի է, խորքը ուղղակի և հարազատ արտայայտութիւնն է զգացումներուս»: 

Նամակը գրելու շրջանում Զապել Եսայանը խանդավառված էր Խորհրդային Հայաստանի զարգացման հեռանկարով: Խորհրդային Հայաստանի կառավարության հրավերով նա 1926-ին ուղևորություն պիտի կատարեր Խորհրդային Միություն, մասնավորապես՝ Հայաստան՝ ծանոթանալու հայրենիքի «վերածնությանն ու առաջընթացին»: Սփյուռքի մամուլում Եսայանը մեղադրվում էր խորհրդային կողմնորոշման համար: Փուշմանը, ամենայն հավանականությամբ, պաշտպանել է Եսայանին՝ նման մեղադրանքներից:   

Այնուամենայնիվ, 1926-ին նա այցելեց Խորհրդային Ռուսաստան, ապա Հայաստան: Հայաստանում մնաց ութ ամիս: 

«Երկու օր է Մոսկվա եմ և ձեզ անկեղծորեն կրնամ ըսել, որ սքանչացումի հարատև արբեցութեան մեջ եմ: …Ինքզինքս կզգամ ազատ, անկաշկանդ ու ապահով: …Սուտ է և զրպարտութիւն այն կարծիքը, որ մարդիկ վախի ու սարսափի մեջ են և լեզունին կապուած է»,- ասվում է 1926-ի հոկտեմբերի 17-ին Մոսկվայից Աննա Բուդաղյանին հասցեագրված նամակում [1]։

Արդեն 1933-ին, Խորհրդային իշխանությունների հրավերով, Զապել Եսայանը տեղափոխվում է Հայաստան, դասավանդում Երևանի պետական համալսարանում:

Այդ շրջանի, ավելի հստակ՝ 1930-ականների գրական միջավայրի մասին առայժմ ամբողջական ուսումնասիրություն չկա: Մինչ օրս ստալինյան բռնաճնշումներին զոհ գնացած գրողներն ընկալվում են՝ իբրև զոհեր, ողջ մնացածները՝ նրանց դեպի մահ ճանապարհած դահիճներ: Արխիվային փաստաթղթերը, այդ տարիների մամուլը, գրողների անձնական նամակներն ու հուշերը ներկայացնում են ցավալի մի պատկեր. այդ շրջանում ստեղծագործող գրեթե բոլոր գրողները՝ մեկ-երկու բացառությամբ, միմյանց դեմ զրպարտագրեր են գրել, այս կամ այն չափով մասնակցել են միմյանց գրական ասպարեզից ու, առհասարակ, ասպարեզից մեկուսացնելու գործին:
Արդարացումը մեկն էր՝ սարսափելի ժամանակներ են՝ դու չմատնես, քեզ կմատնեն: 

Այս շրջապտույտի մեջ ստիպված էր մտնել նաև Զապել Եսայանը: Մի հատված ժամանակի մամուլից.

«Ընկ. Յեսայանը հիշատակում է մի քանի նոր, յերիտասարդ գրողների, Շահան Շահնուր, Վազգեն Շուշանյան, Նշան Պեշիկթաշլյան և այլն, վորոնք կամ քննադատում են անցած ազգայնական ուղեգիծը, սակայն յելք չեն գտնում և փաստորեն մնում են դաշնակցական շրջափակում (Շահնուր), կամ ժամանակից կյանքում չգտնելով վոչինչ մխիթարական և հուսադրիչ, դիմում են բիբլիական թեմաների վերարտադրությանը (Պեշիկթաշլյան) կամ ներբողում են ցոփությունը և զարկ տալիս պոռնոգրաֆիկ գրականությանը (Շուշանյան)»:

Սա Զապել Եսայանի դասախոսության վերարտադրությունն է «Գրական թերթ»-ում (1933, N 9): Նույն անդրադարձում այսպիսի բնութագրում կա Կոստան Զարյանի մասին.

«Այդ թերուս իմաստակը, ոչ մի մարդկային լեզվի չտիրապետող այդ գրողը մեծ համարում ունի դաշնակ մամուլում, սակայն ով կարդացել է ստահոդ, ստոր, ստապատում հիշողությունները Խորհրդային Հայաստանի մասին, կտեսնի, թե որքան ողորմելի է այդ ավանտյուրիստ իմաստակի գրականությունը»:

Զապել Եսայանի դուռն էլ, սակայն, մի օր թակում են այնպես, ինչպես Չարենցի, Բակունցի, շատ այլ գրողների դռներ: 

1937-ի հունիսի 27-ին նա ձերբակալվում է` որպես օտարերկրյա լրտես:  

Հետաքրքիր է, որ Զապել Եսայանի նամակների ժողովածուում էլ վերջին նամակը գրված է 1935-ին: Գրքի առաջաբանի հեղինակ, գրականագետ Սևակ Արզումանյանն էլ, նաև գրքի կազմողը՝ տատիկս, ոչինչ չեն գրել՝ իսկ հետո՞, ի՞նչ եղավ հետո Զապել Եսայանի հետ: Չէ՞ որ ակտիվ այդ կնոջ նամակները չէին կարող ընդհատվել այդ թվականին: 

Չմոռանանք, որ Նամականին լույս էր տեսել 1977-ին և կրում էր այդ շրջանի կնիքը՝ լռել, չակնարկել անգամ, որ հազարավոր հայ մտավորականներ զոհ գնացին ստալինյան բռնաճնշումներին: 

Հայկական ռադիոյի երկարամյա աշխատակից Կլարա Թերզյանը զբաղվել է Զապել
Եսայանի կյանքի վերջին շրջանի ուսումնասիրությամբ: Մինչ օրս ստույգ հայտնի չէ՝ ինչպես, որտեղ և երբ է մահացել Զապել Եսայանը: 

Նրա հետ նույն խցում գտնվող Աշխեն Սիմոնյանի վկայությամբ, երբ իրեն էլ 1937-ին ձերբակալել են ու տարել Ներքին գործերի ժողկոմի բանտ, այնտեղ հանդիպել է Եսայանին, որն ամեն հարցաքննությունից հետո վերադառնում էր ու դառը քմծիծաղով ասում. «Այնպիսի անհեթեթ հարցեր են տալիս, որ զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս են հորինում»: 

Հերթական մի օր էլ Եսայանին տարել են հարցաքննության, բայց վերադարձել է երկու օրից միայն: Ոտքերը սարսափելի այտուցված էին. երկու օր նստեցրել էին մի բարձր տեղ և ստիպել ոտքերը կախ գցել: Այսպես տանջել էին, պահանջելով ստորագրել, որ լրտես է: 

«Մի անգամ էլ եկան ու նրան ասացին. «Ձեզ կանչում են իրերով»: Դա նշանակում էր, որ կա՛մ աքսորում են, կա՛մ ազատում: Նման դեպքերում պայմանավորվում էինք կալանավորի հետ, որ եթե ազատվել է՝ մեզ որևէ բան ուղարկի, ասենք՝ սանր: Դրանից հետո կարող էինք իմանալ, որ ազատ է արձակված: Զապել Եսայանին իրերով տարան, բայց քանի որ պայմանավորված առարկան չստացանք, ենթադրեցինք, որ աքսորել են»,- պատմում է Աշխեն Սիմոնյանը: 

Անցնում են ամիսներ, ու քաղաքային բանտում նա պատահաբար հանդիպում է հերարձակ Զապել Եսայանին. 

«Տիկին Զապել, ո՞ւր էիք, ինչպե՞ս հայտնվեցիք:

Ասաց. «Մահվան քավարանեն կուքամ, աղջի՛կս: Մահվան քավարանե՛ն»:

Զապել Եսայանին տրիբունալը մահապատժի է դատապարտում: Սակայն գրողը դիմում է գրում Մոսկվա՝ արդարացման խնդրանքով: 

Մի օր հսկիչը նկատում է, որ Եսայանն ընկած է գետնին՝ արյան մեջ կորած. արյունը հոսում է քթից, բերանից, ականջներից: Ճնշումն էր բարձրացել, և արյունահեղությունը նրան կաթվածից փրկել էր: Փոխադրում են հիվանդանոց:
Այդ ընթացքում Մոսկվայից եկել է դիմումի պատասխանը՝ մահապատիժը փոխարինվել էր տասը տարվա աքսորով: 

Կան վկայություններ՝ իբրև նրան Բաքվի բանտում տեսնողներ են եղել: Մեկ այլ վկայությամբ՝ Զապել Եսայանին նավով պետք է փոխադրեին Կրասնովոդսկ: Նավի վրա փորհարությամբ է տառապել, և նրան Կասպից ծովն են նետել: 

Կա մահվան մեկ ուրիշ վարկած. Բաքվում պարկի մեջ են մտցրել և գազանաբար ծեծել: 

Մահվան ստույգ տարեթիվն էլ հայտնի չէ: «Պաշտոնապես» նշվում է 1943-ը, թեև Կլարա Թերզյանի աղբյուրները նշում են 1939-ը («Ազգ», 2018, մարտի 30):

Ծանոթագրություններ.

[1] Զապել Եսայանի նամակներ, Երևան, 1977, էջ 255: 

Ուղղում. հոդվածի նախնական տարբերակի տողատակում ասվում էր, որ Փուշմանին ուղղված նամակը գրելու շրջանում Եսայանը սկսել է աշխատել իր «Երբ այլևս չեն սիրեր» վիպակի վրա։ Սա սխալ էր և հեռացվել է:

Տեսեք նաեւ

Պատմության մոռացված էջերից