Պեղումներ. «Մի վարդ քաղեց այտից». Արա Գեղեցիկ, Շամիրամ… Նինոս

Բայց։ XIX դարում հայտնաբերվեց հին հունական վեպի երկու պատառիկ (պահվում են Բեռլինի պետական թանգարանում, Abteliung P. 6926), որոնք Արային ու Շամիրամին շատ ուղղակիորեն կապում են իրար։ 

Վեպը, որ գրառված է պապիրուսի վրա, պատմում է ոմն Դարկիայի դստեր մասին, որը չի ուզում ամուսնանալ արքայազն Նինոսի հետ։ Ձեռագիրը նկարագրում է Աղջնակի և Նինոսի մայրերի զրույցը, որը պարունակում է ակնարկ, թե նրա սիրտը ուրիշ մեկն է նվաճել։ Նինոսը, որը հետագայում դառնալու էր Ասորեստանի ամենահայտնի արքաներից մեկը, ռազմարշավ է ձեռնարկում, որին մասնակցում է 70.000 հետևակ զինվոր, 30.000 հեծյալ, 150 փիղ։ Նպատակը հայերին հանդարտացնելն էր, ըստ բնագրի՝ «կատաղա՛ծ հայերին»։ Պապիրուսի վնասված թերթը մի քանի տողի տարբերությամբ պահպանել է Արմենի և Էրոս բառերը։ Առաջինը Հայաստան է նշանակում, իսկ երկրորդը… հունական աղբյուրներում նույնացվում է Արայի հետ։ Այս աղբյուրին հանգամանորեն անդրադարձել է ականավոր պատմաբան Նիկողայոս Ադոնցը. «Արշավանքի ուղղությունը ապացույց է, որ աղջկա սերը ուրիշ տեղ էր, Հայաստանում»։ 

Սիրավեպի իրական հիմքերի վկայություն է նաև հույն պատմիչ Դիոդորոս Սիկիլիացու (մ.թ.ա. 90-մ.թ. 30 թվականներ) հիշատակությունը նույն ռազմարշավի մասին։ «Պատմական գրադարան» երկում, որը 40 գրքից էր բաղկացած, բայց փոքր մասն է պահպանվել, Սիկիլիացին Նինոսին ներկայացնում է… որպես Շամիրամի ամուսին։ 

Ինչպես ասում էին առաջներում՝ պարը բոլորեց։ Այսինքն, ոչ թե Շամիրամն է արշավել Հայաստան, այլ նրա ամուսինը, որի մահից հետո այրի Շամիրամը ջրանցքներով, նոր բերդերով ու քաղաքներով է ճոխացրել իր սիրեցյալի երկիրը։ Իհարկե, հարց է ծագում, թե ինչպես է առաջացել նրա սերն Արայի հանդեպ։ Արդյո՞ք երբևէ հանդիպել են, թե՞ Շամիրամը «ի բազմաց լուեալ զգեղեցկութենէ նորա, առաքէ հրեշտակս առ Արայն Գեղեցիկ». բազմիցս լսելով Արայի գեղեցկության մասին՝ պատվիրակներ էր ուղարկել, որպեսզի նա գա իր մոտ, Բաբելոն։ Արան չի եկել, ուրեմն, Շամիրամը նրան չէր կարող տեսած լինել։ 

Բայց։ Շամիրամին (Շամուրամմատ) սեպագիր արձանագրություններից մեկը ներկայացնում է որպես գերված արքայադուստր։ Արան նույնպես կարող էր գերի ընկած լինել նույն տարիներին… կամ պատանդ. հնագույն ժամանակներից ընդունված էր պատանդներ վերցնել արքայական ընտանիքներից, որոնք երաշխիք էին, որ պարտված կողմը չի վիճարկի պատերազմի արդյունքները, քանի որ նրանք կզոհվեին։ Եվ, վերջապես, հարևան երկրների թագավորները երբեմն համատեղ որս էին անում՝ Կյուրոս Մեծին ու Տիգրան Երվանդյանին իր «Կյուրոպեդիա» վեպում Քսենոփոնը որպես որսընկեր է ներկայացնում։ 

Հայ պատմաբաններն ու բանասերները գտել և շատ են մեկնաբանել Արայի ու Շամիրամի առասպելի զուգահեռներն ուրիշ հին ժողովուրդների դիցաբանության մեջ, բայց նրանց հարաբերությունների բնույթը հազվադեպ են դարձրել մեկնակետ։ Մինչդեռ կա հայկական ժողովրդական ավանդություն, որտեղ նրանցից առնվազն մեկը տեսնում է մյուսին, և դա կապում է նրանց ճակատագրերը։ 

Արան դեռ արքայազն է, նրա հայրը՝ Արամ թագավորը, կուրանում է։ Միակ փրկությունը՝ կախարդական դեղը Շամիրամն ունի։ Արան ծպտված հասնում է Ասորեստան, գիշերով ներթափանցում նրա պալատ, որպեսզի հայթայթի դեղը, որի սրվակը նրա ննջարանում է։ Ճանապարհին Արային հանդիպած Իմաստունը խրատել է հանկարծ չնայել թագուհուն, բայց Արան չի դիմանում։ Շամիրամն «անփո՜ւյթ ընկած էր անկողնու մեջ», նրա «ոսկեթել մազերը գանգուրներ էին կազմել կամար ունքերի, լայն ճակատի վրա, աչքերը խոշոր էին, այտերը կարմիր մեկ-մեկ խնձոր, բերանը փոքր, շրթունքը՝ վարդի թեր, կարծես Աստված գործ չէր ունեցել և ոսկե գրիչն առել նախշել էր նրան, այնպես, որ դիտողը մոռանում էր հացն ու ջուրը»։ Հետո ի՞նչ է անում Արքայազնը։ «Մի վարդ քաղեց նրա երեսից», այսինքն՝ համբուրեց, և գեղեցկուհու մատին է հագցնում մատանի, որին գրված է՝ «Արա Գեղեցիկ, որդի Արամ թագավորի»։ (Նույնն է, որ այսօր հեռախոսահամար ու էլեկտրոնային հասցե թողնես մեկին)։     

Մեջբերումներն ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի «Արա Գեղեցիկը» ստեղծագործությունից է, որը նա գրել է ժողովրդից լսած ավանդավեպի հիման վրա։

Մեկ ուրիշ զուգադիպության ես պատահեցի անգլիացի պատմաբան Ալեքսանդր Հիսլոփի «Երկու Բաբելոն» գրքում, արդեն Լալայանի գրառած ավանդավեպին վերաբերող։ Հիմնվելով իր ուսումնասիրած աղբյուրների վրա՝ Հիսլոփը նույնպես «ոսկեթել մազերով» է նկարագրում Շամիրամին՝ «շիկահեր և կապուտաչյա»։ (Ճիշտ է, համարում է… Բելի կինը)։

Հին հունական պապիրուսի բովանդակությունը վերլուծել է նաև «Արա Գեղեցիկ» հիմնարար ուսումնասիրության հեղինակ Աղեքսանդր Մատիկյանը։ Նա ենթադրում է, որ Նինոսն արշավել է Հայք՝ ապստամբությունը ճնշելու։ Բայց չի նշում որևէ առանձնահատուկ պատճառ, որից «հայերը կատաղել էին»։ Մինչդեռ եթե Շամիրամն ու հայոց արքայազն Արան սիրել են իրար, միգուցե նաև գաղտնի նշանվել, իսկ Նինոսը, տարբեր լծակների օգտագործմամբ, ինքն է կնության առել Շամիրամին, ապա հնարավոր է, որ «կատաղած հայերը» ասպատակել են Ասորեստանի սահմանամերձ մարզերը։ Արան անձամբ կարող էր վրիժառության գործողություններ ձեռնարկել։  

Այստեղ է, որ կարող է կատարվել այն, ինչ նկարագրում է Խորենացին։ Նինոսը մահացել է, հնարավոր է՝ թունավորումից, որից հետո այրի Շամիրամը՝ արդեն տիեզերակալ թագուհի, Բաբելոն է կանչում Արային։ Սիրավեպի այս փուլում Արան մերժում է, քանի որ նա էլ արդեն Հայո՛ց թագավորն է։ Նրա գնալով՝ Շամիրամը կշահեր, իհարկե, նաև քաղաքականապես՝ կունենար վերահսկելի Հայաստան, բայց Արան, նույնիսկ որպես Ասորեստանի արքա, կզիջեր իր երկրի ինքնիշխանությունը՝ մեծ տերության առաջնորդը չի կարող կողմնակի շահեր ունենալ։ Բացի այդ, իհարկե, պարկեշտությունը նրան թույլ չէր տա լքելու Հայոց թագուհուն, որին մեր գեղարվեստական գրականությունը հիշատակում է Նվարդ, Զվարթ անուններով։

«Պատգամավորները շատ անգամ երթևեկություն կատարեցին», գրում է Խորենացին. այս տևական բանակցությունների նյութը չէր կարող լինել Շամիրամի ցանկասիրությունը, որի այլընտրանքը՝ ամուսնությունը, Խորենացին ևս հիշատակում է։ 

Շամիրամի և Արայի փոխադարձ սիրո ենթադրությունը մի ուրիշ հաստատում կարելի է համարել Դիոդորոս Սիկիլիացու տեղեկությունը, թե «Շամիրամը Հայկական լեռներից մի քար կտրեց, երկարությունը 130 ոտնաչափ, իսկ լայնքը և հաստությունը՝ 25։ Նա զորքերի և եզների բազմաթիվ լծերով այդ քարը իջեցրեց դեպի գետը և այնտեղ բարձրացրեց լաստի վրա ու դրանով հոսանքն ի վար բերելով մինչև Բաբելոնիա, այն կանգնեցրեց ամենաերևելի ճանապարհի կողքին, որպես զարմանալի տեսարան այնտեղից անցնողներին։ Ոմանք այն, իր ձևի պատճառով, անվանում են կոթող և համարում այսպես կոչված յոթ հրաշալիքներից մեկը»։ (Հայկական լեռներ ասելով՝ Դիոդորոսը նկատի ունի Հայկական Տավրոսը)։ Թերևս միայն դժբախտ սերը կարող էր արդարացնել այն ահռելի ջանքերը, որոնք գործադրվել են ժայռը Բաբելոն հասցնելու և մայրուղիների հատույթում որպես հուշարձան կանգնեցնելու համար։

Արա Գեղեցիկ ու Շամիրամի պատանեկան սիրո պատմությունը տրամաբանություն է մտցնում նրանց հարաբերություններում, և, ինչպես տեսանք, իր արտացոլումն է գտել պատմական աղբյուրներում, առասպելներում ու գրական երկերում (յուրաքանչյուր դեպքում ունենալով տարբեր ավարտ)։  

«Շամիրամի աստվածներից» արալեզները նույնպես ամուր տեղ են զբաղեցրել հայոց պատմական հիշողության մեջ։ Երբ Արայից ու Շամիրամից շուրջ հազար տարի անց՝ մ.թ. 375 թվականին սպանվում է Հայոց երիտասարդ սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանը, հարազատները կարում են նրա կտրված գլուխը և մարմինը դնում բարձր աշտարակի վրա, որպեսզի արալեզները (առլեզք) գան և հարություն տան՝ այս մասին գրում է Փավստոս Բուզանդը։ Դա տեղի է ունենում… Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց երեք քառորդ դար անց։ Ընդ որում, Աղեքսանդր Մատիկյանի կարծիքով, միայն հայկական առասպելներում են հանդիպում մեռյալներին լիզելով հարություն տվող շները, որոնց հիշատակում են նաև Եզնիկ Կողբացին ու Վանական Վարդապետը։

Եվ վերջապես. եթե Արայի և Շամիրամի մասին դիցաբանական կամ գրավոր աղբյուրների քննական վերլուծությունը երբեմն հանգեցնում է կասկածների ու հերքումների, կան վկայություններ, որոնք վիճարկելը բազմապատիկ դժվար է՝ տեղանունները։ Հայաստանի բազմաթիվ վայրեր կրում են Արայի և Շամիրամի անունը։ Հադիս կամ Հատիս լեռը նախկինում Շամիրամ է կոչվել։ Քչերը գիտեն, բայց Խորենացին ինքը Վան քաղաքն անվանում է Շամիրամակերտ, և այդ ավանդույթը մեր պատմագրության մեջ շարունակվել է դարեր։ 

Կան նաև Շամիրամի անունով գյուղեր, ձոր, թունել, աղբյուր։ Այսօրվա Հայաստանում է Արալեզ գյուղը, Արարատի մարզում, որի բնակիչների մեծ մասը Վանի Լեզք (այսինքն՝ արալեզ) գյուղից 1915-ին արտագաղթածների ժառանգներն են։

0:00:00 առաջաբան
0:02:06 Հայքում ավելի զով է, քան Ասորեստանում
0:05:04 վեպի երկու պատառիկ
0:08:42 «շիկահեր և կապուտաչյա»
0:14:00 արալեզներ
0:14:53 տեղանուններ

Պեղումներ

Հայոց ծանոթ և անծանոթ պատմությունից