Հին աստվածների վերադարձը

Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր:

Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում հայտնված հայերը նախևառաջ փորձում են գտնել իրենց համար կարևոր երկու ցուցանմուշ: Առաջինը Բաբելոնյան քարտեզն է` մեր թվարկությունից առաջ վեցերորդ դարին թվագրվող կավե քարտեզը, որտեղ պատկերված են ժամանակի «հայտնի աշխարհի» մաս կազմող աշխարհագրական տեղանքները, այդ թվում՝ Վանի թագավորությունը՝ «Ուրարտու» մակագրությամբ: Երկրորդը` Անահիտ դիցուհու բրոնզե արձանից պահպանված գլուխն ու ձեռքն են:

Անահիտի արձանի գլուխը գտել է մի թուրք գյուղացի, 1872 թվականին, Երզնկայի մոտ գտնվող Սադաղ բնակավայրում: Գյուղացին, ըստ գիտնականների վարկածի, գտածոն վաճառել է: Ու այդպես, ձեռքից ձեռք անցնելով, Անահիտի բրոնզե գլուխը  հայտնվել է իտալացի հավաքորդ Ալեսանդրո Կաստելլանիի մոտ: Նա էլ 1873-ին վաճառել է Բրիտանական թանգարանին: Որոշ ժամանակ անց թանգարանին են նվիրել նույն վայրում հայտնաբերված արձանի ձախ ձեռքը: 

Գտածոները վերագրվում են մ.թ.ա. 200-100 թվականներին:

Ի դեպ՝ Բրիտանական թանգարանում Անահիտը հայկական «անձնագիր» չունի. հելլենիստական շրջանի Սաթալայի Աֆրոդիտեն է (“The Satala Aphrodite”) և ցուցադրվում է հունահռոմեական սրահում:

Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ Ղևոնդ Ալիշանը պնդում էր, որ բրոնզե քանդակը ներկայացնում է Անահիտ դիցուհուն և ոչ այլ աստվածության, քանի որ գտածոյի հայտնաբերման վայրի անմիջական հարևանությամբ է գտնվել Անահիտ աստվածուհու գլխավոր տաճարը [1]։

Մինչ այս Աստվածուհու քանդակի կրկնօրինակն էր ցուցադրվում Հայաստանում, սակայն առաջիկա վեց ամիսներին հնարավոր կլինի բրոնզե գլխի և ձեռքի բնօրինակը տեսնել։ Սեպտեմբերի 16-ին դրանք Միացյալ Թագավորությունից հանդիսավորությամբ բերվեցին Հայաստան, ավելի հստակ` Պատմության թանգարան, որտեղ ցուցադրվելու են թանգարանի՝ մայրության թեմայով այլ ցուցանմուշների հարևանությամբ՝ «Մայր աստվածություն․ Անահիտից Մարիամ» խորագրով: Այցելուները բրոնզաձույլ արձանի բնօրինակ հատվածները տեսնելու հնարավորություն ունեն մինչև 2025-ի մարտ։

Հայաստանում Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության արտակարգ և լիազոր դեսպան Ջոն Գալագերը նշել է.

«Սա արժեքավոր միջոց է՝ ընդգծելու Հայաստանի մշակույթի հարստությունը և այն փաստը, որ Բրիտանական թանգարանը դեր ունի խաղալու այդ պատումն աշխարհով մեկ կիսվելու, և Հայաստան բերելը հնարավորություն է ընձեռում հայերին՝ ավելի լավ գնահատելու սեփական մշակույթի հարստությունը»:

Պատմաբանները զուգահեռներ են անցկացնում հեթանոս հայերի պաշտամունք Անահիտ դիցուհու և քրիստոնեական Մարիամ Աստվածածնի միջև։

Հեթանոս հայերի մոտ Անահիտը պտղաբերության, արգասավորության, ծննդաբերության աստվածուհին էր: Ազգագրագետ Կարեն Մելիք-Փաշայանն իր «Անահիտ դիցուհու պաշտամունքը» աշխատության մեջ (1963) գրում է, թե, ըստ հայ հեթանոսական հավատալիքների «Անահիտ բոլոր մարդկանց սերմերը և բոլոր կանանց արգանդի պտուղը ծնելու է պատրաստում և բոլոր կանանց բախտավոր ծննդաբերությանը օգնում» [2]: 

Քրիստոնեության հաստատումից հետո Անահիտի պաշտամունքը չմարեց: Անահիտի զորությունները վերագրվեցին արդեն Մարիամ Աստվածածնին: Անահիտի մեհյանների ավերակների վրա բարձրացան Մարիամ Աստվածածնի եկեղեցիները:

Անահիտ անվան ստուգաբանության շուրջ տարբեր կարծիքներ կան: Ըստ Հրաչյա Աճառյանի` Անահիտն ունի հին պարսկական ծագում և առաջացել է Anahita բառից և նշանակում է «անբիծ», «անարատ» [3]:

Անահիտի մասին հնագույն առաջին տեղեկությունը հայտնի է մ.թ.ա. 6-րդ դարից, իրանական ժողովուրդների նախաիսլամական կրոնի՝ զրադաշտականության սուրբ գրքից՝ Ավեստայից: Հայաստանի պատմության, այդ պարունակում` Անահիտի մասին արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդել նաև հույն պատմիչ և աշխարհագրագետ Ստրաբոնը, այդ մասին գրում է Աճառյանը․

«Պարսից բոլոր աստվածությունները պաշտվում են նաև Մարաց և Հայոց կողմից. բայց Անահիտի պաշտամունքը Հայոց մեջ գերազանցում է բոլորից. զանազան տեղեր նրա անվան տաճարներ են կանգնեցրած և հատկապես Եկեղիքում: Նշանակել են այդ տեղերում ստրուկներ և ստրկուհիներ. այս բոլորը զարմանալի չէ. այլ այն՝ որ ժողովրդի ամենանշանավոր մարդիկը իրենց կույս աղջիկներին նվիրաբերում են աստվածուհուն և նրանք ըստ օրինի երկար ժամանակ պոռնկում են աստվածուհու համար, որից հետո ամուսնանում են, և ոչ ոք անվայել չի համարում կենակցել նրանց հետ» [4]: 

Անահիտին վերագրվում էր աղջիկներին հաջող ամուսին տալու ունակություն: «Վանի բերդի հյուսիսային կողմում, մի ահագին ժայռի մեջ, երկու կամարակապ բացվածքներ կան, ուր ամուսնանալու ցանկություն ունեցող աղջիկները գալիս են աղոթելու, որպեսզի Մարիամ Աստվածածինը (Անահիտ) նրանց լավ ամուսին պարգևի» [5]:

Անահիտի անունով է կոչվում հայկական տոմարի 19-րդ օրը:

Անահիտի պաշտամունքին են վերագրվում նաև կանացիակերպ աղաման-սափորները, որոնք կապակցվում են ծննդաբերության, պտղաբերության հետ [6]: 

Անահիտ աստվածուհու պատկերը եղել է անտիկ դրամների վրա, բայց ոչ միայն. Աստվածուհին պատկերված էր նաև նորանկախ Հայաստանի հին նմուշի 5000-անոց թղթադրամի վրա, որը շրջանառության մեջ էր 1995-2005 թվականներին:

Անահիտին է նվիրված նաև Հայաստանի Հանրապետության առաջին ոսկյա հուշադրամը, որը 25.000 դրամ անվանական արժեք ուներ ու թողարկվել էր 1997-ին։

Թեև Անահիտի արձանի գլուխն ու ձեռքն առաջին անգամ են Հայաստանում, սակայն այդ նմուշները Հայաստան բերելու նախաձեռնություններ եղել են ավելի վաղ: 

2012-ին Անահիտի բրոնզե կիսանդրին Հայաստանում ոչ միայն ժամանակավոր ցուցադրելու, այլ այն ընդմիշտ Հայաստան տեղափոխելու շարժում էր նախաձեռնվել ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ սփյուռքում։  

Հարյուրավոր երիտասարդներ՝ այն ժամանակվա կրթության և գիտության նախարար Արմեն Աշոտյանի գլխավորությամբ, ցույց էին կազմակերպել Հայաստանում Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության դեսպանատան առաջ, դեսպանին փոխանցել 20.000 երիտասարդների ստորագրությունները:

Աշոտյանը, դեսպան Քեթրին Լիչի հետ ունեցած հանդիպումից հետո, լրագրողներին հայտնել էր. 

«Դեսպանն առաջարկել է և նախաձեռնում է, որպեսզի միջթանգարանային փոխանակում լինի, և Անահիտի մասունքները մինչև մեկ տարի ժամկետով տեղափոխվեն Հայաստան»: 

Այսօր արդեն Անահիտ աստվածուհու բրոնզե գլուխն ու ձեռքը Հայաստանում են: Սակայն Հայաստանում են՝ նախապայմանով: Պատմության թանգարանի տնօրեն Դավիթ Պողոսյանի ներկայացմամբ՝ Անահիտի արձանի տեղափոխումը հնարավոր էր միայն այն պայմանով, եթե արձանը հյուրընկալող պետությունը պարտադիր երաշխիք տա վերադարձնել այն ելման կետ՝ Բրիտանական թանգարան: Ինչը և տեղի կունենա 2025-ի մարտին: 

Հղումներ․

[1] Ղ․ Ալիշան, «Այրարատ բնաշխարհ Հայաստանեայց», Վենետիկ, 1890:
[2] Կ. Վ․ Մելիք-Փաշայան, «Անահիտ դիցուհու պաշտամունքը», Երևան, 1963, էջ 47:
[3] Հ․ Աճառյան, «Հայոց անձնանունների բառարան», Երևան, 1942, հատ. 1, էջ 145:
[4] Հ․ Աճառյան, «Հայոց անձնանունների բառարան», Երևան, 1942, հատ. 1, էջ 146:
[5] «Ազգագրական հանդես», գիրք 25, Թիֆլիս, 1914, էջ 25:
[6] Վ. Բդոյան, «Հայկական աղամաններ. Անահիտ դիցուհուն խորհրդանշող կանացիակերպ աղամաններ», Երևան, 1986:

Արվեստ և մշակույթ