Ռուբեն Ֆիլյանի «Անծանոթ ինքնակենսագրություն» գիրքը առաջին անգամ լույս է տեսել 1980 թվականին: Զարմանալիորեն պահպանելով ընթերցողական երևակայությամբ ապակառուցվելու և վերականգնվելու իր յուրահատկությունը՝ Ռուբենի պատմվածքներն նշանավորվում են ասելիքի բազմակերպությամբ, հեքիաթայինի ու հավանականի սահմանագծին՝ խորհրդապատումներ ստեղծելու մեծ ձիրքով: Խաղը, աբսուրդը, հումորեսկը Ֆիլյանի տեքստային տիրույթի հիմնային նշաններն են:
Ռուբեն Ֆիլյանը ծնվել է 1952 թվականին Երևանում: Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետը: 1980 թվականին «Անծանոթ ինքնակենսագրության» հրատարակումից հետո հեռացել է Խորհրդային Հայաստանից: Ֆիլյանը զոհվել է 1983 թվականի հունվարին Հնդկաստանում (Գոա): Շուտով «Անծանոթ ինքնակենսագրություն» ժողովածուն կվերահրատարակվի «Դարակ» հրատարակչությամբ՝ բնագրագիտական աշխատանքով:
Վերջապես համբերեցիր: Փորձդ տապալվեց: Դու հենց դրան էիր սպասում` տապալված փորձի ինքնագրմանը: Կարծում էիր, թե կհաջողես բառեր կորզել փոշիացող ավերակներից: Չստացվեց: Ու բառերից մեկն էր իսկական: Ամիսներ, տարիներ շարունակ ճշմարիտ բառը, որի դեմ ոչինչ չունես և որը երբևէ չէիր ուզի մանրել: Չստացվեց: Ռուբեն Ֆիլյանի մասին գրել – չստացվեց: Հարյուրավոր պատճառներ կարող ես բերել, գնալ տասնյակ ինքնաարդարացումների հետևից ու խոհերիդ անուտելի սերմերից ստորացուցիչ պատնեշներ աճեցնել և արդյունքում հեշտ լուծում գտնել՝ ջնջել, աղավաղել, փորձդ թաղել դարակներում, աչքից ու խոհից հեռու մաշեցնել տարիներով մի փոքր էսսեի համար գրառած մոտ 800 էջանոց պարտությունդ: Մեղավորը սերն էր: Ու սա այն սերը չէ, որի մտերիմ ու հարազատ ներկայությունը երեք տասնամյակ առաջ գրեթե նույնությամբ «կաթվածահար» էր արել Ֆիլյանի հետմահու գիրքը գրախոսելիս դժվարությունների հանդիպած բանաստեղծ Հովհաննես Գրիգորյանին[1]: Նրա հանդեպ Գրիգորյանի՝ նախ և առաջ՝ մտերմության, հարազատության զգացումը, քեզ համար՝ բացառապես չսպառվող հեղինակի գրքերի շրջադարձային ընթերցանության զգացում էր — լրջագույն ծուղակ: Երևի սերը մշտապես ինքն իր ծուղակն է. պատասխանատվությունը չէ – այլ պատասխանատվության փախուստը: Ըստ երևույթին, դա խելամիտ փախուստ է: Հանուն հոր և որդվո — հանուն սիրելի հեղինակի և նրա գործերին սիրահարված ընթերցողի:
Գաղտնիքի պահապանը լռությունն է: Խախտել այդ լռությունը ինքդ քեզ արգելել էիր: Դու հուսահատ դիմադրում էիր: Պատասխանատվությունը – խրթինության էր մղում: Ակնածանքը – կանխակալության: Խելոքության դաղալ հաշվարկը – մտային չարաշահումների: Կա՞ր քո մեջ, քեզնից դուրս գրելու մի արարք, որ չարաշահում ու հաշվարկ չէր: Ֆիլյանի մասին գրելիս՝ խորը, հետաքրքիր ու էական գիր ստանալու քո բարդացումներից հաստատ ամաչում էիր: Պարզամտության չափից դուրս անկեղծ տեսքդ իրոք ահավոր էր: Ասելիքի միջին լարումը՝ խորշանք էր հարուցում – անարգանք դեպի սիրելի հեղինակը, դեպի ներսիդ հավատապահ ընթերցողը: Չէիր կամենում, որ Ռուբենի գրականության առջև քո սերը լեզվավորվեր, անվրեպ, թե կեղծ տոն, բովանդակ, թե ապարդյուն մարմնավորումներ գտներ. եզրահանգումներին ու բնորոշումներին ընդառաջ՝ ըմբռնման գնար, հանձնվեր ընթերցողների հոշոտմանը, դառնար զանգվածային սիրո՝ զանգվածային բնակիչ, որի հասցեն բոլորը գիտեն: Գնար ու, ինչպես սովորաբար ընդունված է հրատարակչական հարացույցերի աշխարհում, ստեղծագործությունների վերահրատարակման առիթով արժանավոր առաջաբանի տեսք ստանար, ապա շարունակեր իր գոյությունը՝ մնալով որպես խնամված կամ թերության մատնված փորձի հիշատակարան՝ քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին հայ արձակում սերմնավորված սոցռեալիզմի (կենսա)միջավայրին անհամաքայլ – արձակի իր եղանակը, իր ընտրությունը, իր նախանշողներին դավանած – ուրիշ ժամանակում, ուրիշ տարածությունում նավարկող ինքնովին այլակերպ – գերազանց մի իրողության մասին – Որ Ռուբեն Ֆիլյանն է՝ 1980 թվականին հրատարակած՝ «Անծանոթ ինքնակենսագրության» երազային հեղինակը[2]: Երազային, քանի որ գիտելիքից ու պատմությունից անդին հեշտ չէ երևակայել մի կեցություն, որի տոտալիտար կամքը անգամ գրականության երազներն էր իրականություն պատճենող գործիքներ դարձրել: Գուցե «Անծանոթ ինքնակենսագրությունը» համաձայնել էին հրատարակել – նրա՝ հեքիաթե անբնորոշելիության պատճառով: «Քո երկրի դեսպանը» վեպը մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը անտիպ էր մնալու – որովհետև հնարավոր չէր վեպերի մեջ բանաստեղծությունը – հնարավոր չէր բանաստեղծության ճշմարտությունը – վեպում հայոցի միջով մի կառք էր անցնում – ճանապարհ չկար – ճանապարհը կառքն էր ստեղծում – և կառքի անիվները չէին պատմում, այլ վերաարարում էին հայ ժողովրդի պատմությունը – այդ կառքում երկրի ու ժողովրդի անցյալ ու գալիք ունենալու միակ առհավատչյան – ստեղծելու ցնորքն էր[3]:
Ռուբեն Ֆիլյանին բացահայտողի, նրա գործերը մեկնողի կամ նրա արձակի խորքերը երևան հանող ջահի մեծամիտ դերը հանցանք կլիներ մի գրարվեստի հանդեպ, որն ամբողջությամբ վայելք էր. թող որ՝ էպիկուրյան կամ բարտյան այժմ անընթեռնելի դրոշմանիշներով – դրանից ոչինչ չի փոխվում: Գրականության մաքուր վայելքից հետո սկիզբ առնող տեսություններն ու բնորոշումները վայելքը պահպանելու, վայելքի մեջ տևելու անուրջներ էին. անողոք ու տիրական մկնախաղ – քսաներորդ դարում ու դարադարձին Digital էրայում նոստալգիկ հետողորմյաներ լսող ու կարճ բանախոսությունների հոնորարով մի զույգ լավ որակի ծափ ու լավ որակի կոշիկ գնող էրուդիտի արկղում:
Գուցե ուրիշի համար, գրողից ընթերցող տարածությունը անհերկ ու սրբազան էիր պատկերացնում – մինչդեռ հավատացվել էիր այն բանում, որ գրականության ու սիրելի հեղինակի շուրջ մտորվող ու լռեցվող գաղտնի սերը ժխտման ծուղակն ընկած զոհի միմիկրիան է: Իսկ սիրո մրցակցության սրտխփոցը – սրտի կանգը: Զոհաբերել ու զոհաբերվել չէիր ուզում: Մտավախություն ունենալով՝ դու շատ լավ հասկանում էիր, ընդունում անարդարաբար ազնիվ փաստն առ այն, որ առաջին հերթին հենց սիրելի գրողներն են զոհաբերվում: Նրանց վեպերն ու պատմվածքները՝ սպառվելով հանվում են անփոխարինելի գրքերի ցանկից, մերժվելով ու ամբաստանվելով, իջեցվում են «ոսկե գրադարակից», դուրս մղվում նախասիրությունների ու առնչությունների շարքից, և վաղ թե ուշ ցասման ու հեգնանքի թիրախ են դառնում: Եվ նրանք են, որ զոհաբերումից մոռացվելու գնով քեզ տալիս են այն ամենն ինչ ունեն, նրանք ենք, որ երկարատև պաշարումից սպառված՝ քեզ են հանձնում իրենց արվեստի՝ փխրունությամբ անմատչելի նշանավոր բանալիները, որպեսզի ներս մտնես ու կյանքիդ մնացած մասը հագեցնես նվաճմանը, մեղքին նախորդած սիրո, ապա պաշարման օրերի երանավետ հուշերով:
Նիկոլա Բուվիեին տողեր ունի, որոնք Ֆիլյանի մասին գրել չկարողանալու անարժեք ապրումներիդ կշռավոր պատասխաններն են՝ «Բառերը, որ գալիս էին դեպի ինձ, ծանր էին գրպանում գտնվող քարի պես, իրենց չափով պատշաճ Դավթի պարսատիկի համար»[4]: «Եվրոպական մեր բոլոր լեզուներով ինչո՞ւ են ասում «ընկնել սիրահար»: Բարձրանալն ավելի ճիշտ կլիներ»: Ֆիլյանի «Հեքիաթ սպիտակ պոչով շան մասին» պատմվածքում, որը պատերազմին վերբերող «հեքիաթների» մեջ առանձնացավ սարսափի ու մահվան հազվագյուտ ընկալմամբ. փամփուշտներից ու արկերից մահացու խոցված զինակից ընկերները շարունակում են ապրել և խոսում են այս ու այնկողմնային աշխարհի հայտնատեսությունից: Վիրավոր զինվորը խոստովանում է ընկերոջը՝ «Բառերով չեմ կարողանում ասել, բայց ուրիշ ձևով էլ չեմ կարող»[5]: Եվ պատմվածքի վերջում ես հասկանում՝ վիրավոր կամ արդեն մահացած զինվորները կյանքից կհեռանան և պատերազմը կհաղթանակի այն պահին, երբ բառերը, որոնք ապրել են զինվորներից առաջ և ապրելու են զինվորներից հետո, այլևս չզորեն ինչ որ բան ասել. չզորեն ուղղակի լինել, թեկուզ նշանազուրկ, չարտաբերված անխոսություններ:
Իսկապես, ի՞նչու Բուվիեի սիրո անկումով ու «սպիտակ հեքիաթում» վիրավոր զինվորների «անհնարին» բառերով չգրել քեզ թանկ հեղինակի մասին, երբ նրա՝ Ֆիլյանի գրքերի ընթերցումը փրկություն էր, ապաքինում մթի ու պայծառության սահմաններում ու դրանցից դուրս ինչ-որ անձևակերպելի ինքնագիտակցման ճախրանք էր, անկումով դեպի վերելք, երբ ընկնում ես ամենահուսադրող սկիզբ ու ընթացք ունեցող նախադասության «ընդհատումից»: Կա՞ սիրելի հեղինակի գիրը շոշափելու մեկ ուրիշ անհավանական ապրում, քան պատկերացնելը, թե ինչպես ես վազում նրա նախադասության վրայով ու հանկարծ ընկնում բառի լռությունից: Դու այլևս ռեալության ու հորինվածքի մեջ չես, այլ բառի ազատ անկման: Եվ նա փրկում է քեզ: Փրկություն ամենայն իմաստներից, փրկություն ունայնից, փրկություն ուրիշից, ինքդ քեզնից, փրկություն խոսքից, փրկություն լռությունից, փրկություն քեզ փրկող բառից:
Ու գուցե հենց նրանք օտարեն այդ սերը. գրախանութներում գրքեր, շուկաներում փուչ ընկույզներ գնող մարդիկ, որոնք գիտես, թե ինչ են գտնում ու չգիտես, թե ինչ են կորցնում, ասենք փուչ ընկույզի պատյանի ներկայության և փուչ ընկույզի միջուկի բացակայության հետ: Ֆիլյանի՝ «Հեքիաթ փուչ ընկույզների մասին» պատմվածքն ասես ակնարկում է. անգամ եթե հնարավոր չէ գիտակցել անվերջությունը, գիտակցել ոչինչը (փուչությունը) միևնույն է՝ այն դեռ պետք է: Ինչ որ բան, որը եղել է ու շարունակվել իր իսկ բացակայությամբ – մեզ պետք է, մենք դրա կարիքն ունենք: Շուկայի իր անկյունում փուչ ընկույզներ վաճառող Ռաֆայելը մի մարդ է, ով ընկույզներ վաճառելուց առաջ գնորդներին տեղյակ է պահում, թե դրանք փուչ են: Եվ հետզհետե հայտնվում են անվերջության գնորդները։ Մարդիկ վճարում են, գումար են տալիս ընկույզների համար, իմանալով, որ դրանք փուչ են: Մարդիկ, որոնց կամքը միջուկի բացակայության յուրովի գիտակցումն է. այդ գիտակցմանը տիրանալու կարիքը: Ասես, երբ իմացվում է անվերջությունը, իմացվում է նաև մարդը: Ի վերջո անվերջությունը յուրաքանչյուրի անձնական գործն է: Մարդու և անվերջության միջև ծագող վստահությունից է նյութվում Ֆիլյանի արձակը: Մեկը կարեկցանքից ելնելով է փուչ ընկույզ գնում: Թեկուզ այդպես: Կարեկցում ես վաճառողի խենթությանը, կարեկցում ես նրա ցնորքին, ուրեմն այդ նույն խենթության, այդ նույն ցնորքի համաստեղծողն ես – չես ուզում, որ այն մեռնի, մնա արտասովորի ու սովորի ընկալումներում – կարեկցելով ընդլայնում ես, մոտեցնում իրար կեցության անկռահելի հնարավորությունները: Եվ փուչ ընկույզ գնելը նաև փոքրիկ, առողջ հումոր է: Էլ երբ է գալիս փոքրիկ, առողջ հումորի ժամանակը, եթե ոչ տարակուսելի, կասկածի տակ առնված հեքիաթում, երևակայող իրականության փոփոխակներում, առհասարակ իր և ուրիշի հետ մեծ խաղատուն մտած մարդկային գիտակցության լինել-չլինելու համոզիչ ու բոլորովին թյուր վարկածներում: «Անծանոթ ինքնակենսագրությունում» կարծես մեզ հնածանոթ անսովորի մեջ ենք, որին հեքիաթ էինք կոչում – ուր հեքիաթ չեն պատմում նրա համար, որ հեքիաթ է, պատմում են, որ վստահ լինենք՝ հեքիաթ է. որպեսզի երբևէ չմոռանանք, որ դա այնքան էլ այդպես չէ: Մանկությանը հրաժեշտ տալուց հետո՝ հեքիաթների վերընթերցումը հեռավորությունից սարսափելի մոտիկ մի վայրում մանկության պարահանդեսին շտապող թրմուկն է. հրաշագործության սրվակը – ցավոտ ու աննման այն հիշեցումը, որ հեքիաթից ենք եկել և վերադառնալ չենք կարող: Ուստի մեզ այլ բան չի մնում քան հեքիաթանալը:
Հրաշքի նման էր: Աշնան կեսին կիրակի օրով փողոցում ծառ էր ծաղկել – որն ի դեպ չծաղկող ծառի համբավ ուներ՝ («Հեքիաթ Լոպե դե Վեգայի «16-րդ սիմֆոնիայի մասին»): « — …Այնտեղ պատերազմ է,- բղավում էր նա, ցույց տալով դիմացի շենքը, — իսկ այս ծառը չգիտես ինչու ծաղկել է…» [6]: Մարդու կանոնը և բնության կանոնը – այլևս հակոտնյա են, բնականը պատերազմն է, հակաբնականը՝ պատերազմի ժամանակ ծաղկելու համարձակություն ունեցող ծառը: Մի հռետորի կարծիքով ձանձրույթն էր ծաղկեցրել ծառը, դրդել արտասովոր մի բանի: Եվ արտասովորը ձանձրույթն էր, որը ցօրս դեռ համառորեն կառչում է սովորական լինելու իր հատկությունից: Իսկ պատմվածքի փոքր աղջիկը անցնում է ձանձրույթը՝ իր հետևում թողնելով թե՛ արտասովորը, թե՛ սովորականը: Իր զմայլանքով է տարված աղջիկը, չէ որ ամեն ինչ պարզ է – այդպես ուղղակի – սիրուն է ծաղկած ծառը, կարող ես մոտենալ մի ճյուղ պոկել նրանից, հոտոտել թերթիկները և վազել-թռչկոտելով հեռանալ – այդպես ուղղակի – հեքիաթանալով ակամա – մի պարզ օրվա մեջ:
Նրա գործերի ընթերցումը մտքերի, զգացումների, զուգահեռների, ռեմարկների տարեգրություն էր՝ ուժգնացող ու թուլացող գրադացիաներով: Հին իմաստասիրության հոգիներին լծորդված գրառումներ, որոնք իրենց տեղը չգտնելով՝ թափառում են՝ «Անծանոթ ինքնակենսագրության» քո օրինակի լուսանցքներում՝ …այն ինչ գոյություն չուներ գոյություն էր հրապուրում: Ասա, որ սա է գաղտնիքը, իսկ սա գաղտնիքի ծածկոցը: Իմաստազրկման ժառանգությունից չնեղվես: Անվերջությունը տան ժամացույցն է, որը երեսուն տարի է չի աշխատում: Մեկ-մեկ գոնե քարացած սլաքներին կնայես, որ չշարժվեն: Իմաստը – սպառում է: Անվերջություն յուրացնելն անհնար է: Մինչև չկոտրես, կճեպը երկու մասի չբաժանես, չես հասնի ներկա անվերջությանը: Համոզվիր, որ ընկույզի միջուկի բացակայության մեջ վերահամոզվել ես: Չկա միջուկը – սա գոնե կա: Միջուկի չքացումը ևս՝ միջուկ է: Միջուկի չքացումը, նույնիսկ չքացում չէ: Չգիտես էլ, թե ինչ է: Բացակա տեղի վաճառողը՝ ուսուցիչն է, դատարկության գնորդը՝ աշակերտը: Երբ ուզեն կփոխվեն տեղերով: Ընկույզի պատյանը չմոռանաս: Պատյանը խիստ կարևոր է, թե չէ անվերջության տեղը թափուր կմնա: Երեխաները որոշեցին լքել աշխարհը, քանի որ անտառապահին գնդակահարել էին: Նրանք հասկացան, որ մահը անտառապահի բարությունից է ծնվել: Երբ սիրում ես – կմեռնի: Մի՛ օգնիր – կոչնչանա: Խաչելության փայտերով տուն կառուցիր: Լավ, ամուր փայտեր են: Սկիզբը կավարտվի արևով: Շարունակությունը կտարածվի: Մենք՝ վագոնի պատուհանից երեխաներին հրաժեշտ տվող տիկնիկի երևակայության մեջ ենք: Փոքր տղային ու փոքր աղջկան տիկնիկն է հորինել: Մեզ՝ ընթերցողներիս, տիկնիկն է հորինել: Նա գիտի՝ ոչ ոք չի կարող երեխա լինել:
Իրականում գրքի էջերին արված տարերային գրառումները խորամանկել են քեզ, վաղուց հանձնվել ես ֆիլյանական գիտակցության սիրելի զավեշտախաղին: Նրանք ցանցել են փորձընկալումդ, խոտորեցրել հասկացումներդ, մնացել են նրա գրչի՝ ջինջ բովանդակության մաշկին՝ «չեզոք ջրերի ալիքի վրայից նայելով»[7]:
Ու քանի որ համբերեցիր, քանի որ փորձդ տապալվեց – ժամանակն ու փորձը քո հիշատակած ազնիվ փաստերը ազնիվ հորինվածքների փոխակերպեցին: Ֆրոյդին ու Ռենե Ժիրարին ձգվող մեկնումները ինքնապասկվիլներ էին ի հարգանս ժխտման և հօգուտ մի նոր բանի: Ժամանակն ու փորձը վերադարձրին սիրո՝ սիրուց նախապաշարված տեսիլքի սահմանները: Երբեք, և ոչ մի օր սիրելի գիրքը չի ավարտվում, չի իջեցվում «ոսկե գրադարակից», չի զոհաբերվում, չի դահճանում, երբևէ վերհիշվելու և մոռացվելու գին չի վճարում, եթե նրա տողազարկը, նրա ստվերն ու հպումը աստղատուփի լույսն է ընդդեմ խավար, անողոք օրերի, որոնք վերջանալու փոխարեն շարունակվում են ու շարունակվելու են էլ ավելի հիմնավոր, օրեցօր ձևից ու բովանդակությունից առավել անկերպ, չկողմնորոշվող իմաստներով առավել բազմաբնույթ, մուտացված ու անհեթեթությամբ հափշտակիչ մահացանցերով: Մի տեղ, 19-րդ դարավերջի մի գիտնական-քերթող իր բանաստեղծությունն է շարադրել՝ «…Երեխայի մոտ ծնվելուց այդ արվեստը չկա. նրա աչքերը միշտ նայում են անորոշ, այսինքն՝ ոչ մի բանի վրա կանգ չեն առնում»[8]: «…Երեխայի ուղեղը կառուցված է այնպես, որ ինչքան լույսը ցայտուն է, այնքան ավելի է նրան դուր գալիս: Պարզ է, որ այս պայմանի դեպքում երեխան առանց որևէ դատողության, այսինքն ակամայից ձգտելու է աչքերը պահել այն դիրքում, որում զգացումն ավելի հաճելի է: Այդ պատմությունը կրկնվում է ոչ թե մեկ, երկու, այլ հազար անգամ և ահա երեխան սովորում է նայել»: Եվ այդ նույն տեղում 19-րդ դարավերջի հիշյալ գիտնականը բերում է մի սքանչելի նախադասություն «Լույսի ազդեցությունը շարունակվում է» – և սա ասես թանկարժեք հաստատում լինի՝ Ռուբեն Ֆիլյանի գրքերի ընթերցման ու վերընթերցման այս ողջ պատմության:
Որտեղից ուզում ես սկսիր, վերցրու մանրապատումները, «Անծանոթ ինքնակենսագրության» ցանկացած պատմվածք, «Քո երկրի դեսպանը» վեպի վերջին նախադասությունը, նրա՝ դեռևս անտիպ ժառանգությունը՝ (նամակներ, բացիկներ, Շանկարաչարյայի «Վիվեկա Չուդոմանի» հոգևոր աշխատության թարգմանությունը), սկսիր նրա՝ դեռևս միակ հայտնի լուսանկարից՝ դեմքը լույսով թաթախված: Թովիչ, մեղմաչափ ժպիտը կարդա որպես հմայք – մարդու գաղտնախորհուրդ ու վճիտ ճակատագրի առասպել: Եվ շուտով կպարզես, որ ամեն ինչ դեռ նոր է սկսվում – գլխիվայր շրջած առականման պատումներով, հիմնականում անանուն հերոսների՝ ինքնահատուկ խոհ ու վարքով – այնտեղ՝ ֆարսերի, ռիթմային անսպասելությունների, անակնկալ մի տեսակ խուսափուկ, կես ճամփին իրենք իրենցից հրաժարվող աբսուրդների, հումորեսկային, ժպիտ սահեցնող առածների, պայմանական գիտակցության, պայմանական իրականություն, պայմանական հորինվածքի խիստ անպայման աշխարհում: Իսկ ավելի ուշ կբացահայտես, որ ֆիլյանական անտառում քեզ ծանոթ երթուդարձի արահետները լոկ սկսվում են – ու անպայման հարկ է նշել՝ Ֆիլյանի յուրաքանչյուր գործում սկսվում է ոչ թե հեքիաթային իրականությունը, այլ իրականության հեքիաթը, ուր կորսվել ես երազում, որովհետև վստահ ես՝ ինչ էլ լինի քեզ չի թողնի, օգնության կգա, քեզ կհասնի նրա լույսը թեկուզ ամենապայծառ, իր կենարարությամբ ամենահամոզիչ խավարում, մթության երբեք չհակադրվող, անհամրելի աստղաբույլերի միջից մարդու ճակատագրի համար միակ սրտխփող փոքրիկ լույսը` ամենահավատարիմ, ամեն տեղ քիթը խոթող, քնքույշ, սիրելի քո լույսը. Ֆիլյանի գրչության լույսը, որ սաթվայից է – արեգակի խանձված թարթիչներից – սավիտարայի կամքից – Թող մեղրածոր լինի արևը՝ վեդդայական նեկտարի աղոթաձայնից – ձայնի լռությունից – իր Հայոց աշխարհի պատմությունից – Օշոտխի՝ սուրբ թզենու պտուղներից, որոնց կյանքի հյութն ու համը, հիշողության անանց սերմերը ողողել են Բիթիասում [9]՝ իր պապի՝ Հեթում[10] աղայի տան բակը՝ «- Սա է Մեր տունը, — ասաց նա` երբ վերջապես հասանք Մեր տանը: Բակում աճում էր մեծ թզենին, որի տակ փոքրիկ ջրավազանն էր` իր ոսկե ձկնիկներով: Հասած թուզը թափվել էր գետնին ու մենք ճարպկորեն խուսափելով, որ չտրորենք` քայլում էինք դեպի Մեր տունը, դեպի ջուրը…»[11] – Նրա լույսը՝ ալիքների հայացքն է առ մարդաշխարհը – Գիրք Ծննդոցի՝ Թող լույս լինի շունչն է – նրա լույսը՝ երեխայի բիբն է – ամենայնի կարեկցանքը – իմաստներ ու անիմաստություններ փնտրած օրհնյալ ձանձրույթը – կյանքով ու մահով անհանգչելի արթնությունը՝ «…Չէր սիրում քնել, ու ընդհանրապես քնո՞ւմ էր, որ… Ամեն դեպքում, գիշեր, թե ցերեկ վառ էր նրա փոքրիկ սենյակի լույսը…» [12]– Ռուբենի լույսը՝ «Քո երկրի դեսպանը» վեպի մահայանա կառքից է, որում` (Մենք) ենք և որի՝ թվում է հավերժընթաց զարթոնքի անիվները կրկնում են՝ «…Ու ձայն էիր՝ լույս դառիր, Բան էիր՝ բան դառիր ու բան էիր՝ Բան դառիր…»[13]:
Լույսը չունի ոչ ձև, ոչ բովանդակություն:
Լույսն ինքն իր ձևն է, ինքն իր բովանդակությունը:
Եվ լույսն է միայն, որ շարունակվում է:
