Դու ես քո գլխի տերը․ միայնակ հիվանդները Հայաստանում

Ո՞վ է հիվանդի տերը։ Այս նախադասությունը լսել է յուրաքանչյուրը, ով երբևէ հայտնվել է հայաստանյան հիվանդանոցներում կամ որևէ առողջապահական ծառայություն ստացել։ Հատկապես, եթե ծառայությունը վճարովի է։ «Տերով» հիվանդի դեպքում ամեն բան պարզ է, իսկ ի՞նչ անեն մյուսները։

Պոլիկլինիկայից մինչև հոսփիս

64-ամյա Դավիթ Սարաֆյանը տարիներ շարունակ գրանցված է եղել տեղամասային պոլիկլինիկայում, սրտի և ուղեղի մի քանի կաթված է ունեցել։ Առողջապահական առաջնային օղակում նրան բոլորը գիտեին․ հաշմանդամության 3–րդ խումբ ունեցող Սարաֆյանը պարտաճանաչ ստանում էր հատկացվող անվճար դեղերը, որոնք, սակայն, իրեն անհրաժեշտ դեղամիջոցների փոքր մասն էին միայն։ Մնացածը գնում էր ստացած կենսաթոշակով ու նվազագույն աշխատավարձով, որ վաստակում էր մասնավոր կլինիկաներից մեկում՝ որպես ջրմուղագործ։

Հայաստանում Սարաֆյանն ընտանիք չուներ, բոլորովին միայնակ էր։ Երբ վիճակը կտրուկ վատանում է, Սարաֆյանը հասկանում է՝ պոլիկլինիկայում իրեն այլևս չեն օգնի։ Տարատեսակ հետազոտությունները վկայում են՝ ցուցանիշները համատեղելի չեն կյանքի հետ։

Միայն այդ ժամանակ Սարաֆյանը որոշում է դիմել խորթ եղբոր օգնությանը․ խնդիրը ոչ միայն ֆինանսական բեռն էր, որն անտանելի էր դարձել միայնակ տղամարդու համար, այլև հոգեբանական և ֆիզիկական վիճակը։

«Չնայած այն հանգամանքին, որ Դավիթը միայնակ կենսաթոշակառու էր, հաշմանդամություն ունեցող անձ, նրա բոլոր հետազոտությունները վճարովի են եղել,- պատմում է Սարաֆյանի եղբայրը՝ Վաղինակը,- Պետպատվերի շրջանակներում բուժումը հասանելի է միայն հիվանդանոց պառկելուց հետո, այսինքն՝ ստացիոնար բուժման դեպքում։ Լաբորատոր հետազոտություններին զուգահեռ՝ ես փորձեցի անել ամեն բան, որ հետագա բուժումը պետպատվերի շրջանակում լինի։ Միայն այդ գործընթացի կազմակերպման՝ թղթաբանական և այլ հարցերի լուծման, գնալ-գալու համար ես շուրջ 1 ամիս ժամանակ ծախսեցի։ Շատ բարդ գործընթաց էր։ Պատկերացրեք՝ ինչպե՞ս դա կարող է անել հիվանդ ու միայնակ մարդը»։

Անգամ պետպատվերի հաստատումից հետո եղբայրները ստիպված են լինում շրջել մի քանի հիվանդանոցներում։ Ժամեր շարունակ հիվանդանոցների միջացքներում սպասելուց ու մերժում ստանալուց հետո, միայն մի հիվանդանոցում են համաձայնում վիրահատել Սարաֆյանին։ Անհրաժեշտ մագնիսառեզոնանսային շերտագրության (ՄՌՏ) հետազոտությունը պետպատվերի շրջանակում իրականացնելու համար, սակայն, Դավիթը պետք է սպասեր ամիսներ շարունակ։ Երբ հաջողվեց գումար հայթայթել և վճարովի հիմունքներով անել հետազոտությունը, պարզվեց, որ Դավիթն ուշացել է, փրկության չկա․

«Այդ ժամանակ հասկացանք, որ Դավիթին ամենօրյա խնամք է անհրաժեշտ, և որոշեցինք դիմել աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն՝ տարեցների խնամքի հաստատությունում նրա խնամքը կազմակերպելու համար։ Պարզվեց, որ ծերանոցներում ևս ահռելի հերթեր են»,- հիշում է Վաղինակը։

Սարաֆյանի համար միակ լուծումը պալիատիվ խնամքն էր, որտեղ, գոնե, հնարավոր կլիներ ապահովել անցավ ու արժանապատիվ հեռացումը կյանքից։ Հոսփիսային ծառայությունները ևս, սակայն, «թանկ հաճույք» են մեռնողների համար։ Վաղինակը հիշում է՝ հոսփիսներ կային, որտեղ սարսափում ես թողնել հարազատիդ, իսկ այն ծառայությունները, որտեղ քիչ թե շատ ապահովված էին տանելի պայմաններ, չափազանց թանկ են․

«Հոսփիսներից մեկում օրական վարձը 40.000 դրամ էր։ Պետպատվերի շրջանակում փոխհատուցվում էր վճարի մի մասը, և ստացվում էր, որ օրական վճարում էինք 15.000 դրամ, սակայն դրա մեջ չէր մտնում սնունդը։ Բայց կրկին, սա անտանելի բեռ է անգամ ընտանիք ու հարազատներ ունեցող մարդկանց համար, ուր մնաց միայնակ հիվանդի համար»։ 

Ըստ նրա՝ այս գործընթացում, հոգեբանական վիճակից բացի, ամենաբարդը բյուրոկրատական քաշքշուկներն են, ծառայությունների սահմանափակությունը, տարրական հարմարությունների բացակայությունը։

«Հիվանդանոցներում հայտնված ցանկացած մարդ գիտի՝ ժամանակիդ կեսը ծախսում ես վերելակ սպասելու վրա, այն դեպքում, երբ հիվանդը ուղղակի ֆիզիկապես չի կարողանում ոտքի վրա կանգնել։ Դավիթին, որպես աջակցություն, անվասայլակ էին տրամադրել՝ հիվանդանոցներից մեկում տեղաշարժվելու համար, մեխանիկական, այն դեպքում, երբ նա ուժ չուներ անգամ իր բժշկական թղթերը բռնելու, ուր մնաց սայլակը վարելու համար»,- հիշում է Վաղինակը։

Խնդիր չկա․ իրավական տեսանկյունից

«Իրավունքի զարգացման կենտրոն» կազմակերպության նախագահ Վիոլետա Զոփունյանն ասում է՝ իրավական տեսանկյունից այստեղ որևէ խնդիր չկա։ Բուժառուների ցանկում որպես առանձին խումբ նշված չեն միայնակ կամ խնամող չունեցող հիվանդները։ Իսկ «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ 18 տարին լրացած յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի մատչելի ձևով ստանալ տեղեկություն իր առողջական վիճակի, հետազոտությունների արդյունքների, հիվանդության ախտորոշման և բուժման մեթոդների, դրանց հետ կապված ռիսկի, բժշկական միջամտության հնարավոր տարբերակների, հետևանքների և բուժման արդյունքների մասին, եթե, իհարկե, նախապես չի հրաժարվել դրանից և չի պահանջել, որ նշված տեղեկությունը հաղորդվի երրորդ անձի։

«Իրավական տեսանկյունից անհասկանալի է՝ ինչ է նշանակում «միայնակ հիվանդ»։ Բժիշկը կամ բուժհաստատությունը չի կարող հավելյալ պատասխանատվություն ստանձնել, քանի որ օրենքի պահանջի համաձայն տվել է պացիենտի առողջական վիճակի հետ կապված անհրաժեշտ տեղեկությունը, ուղղորդել հետագա բուժման կամ հետազոտությունների համար։ Այսինքն՝ պետությունը որևէ հավելյալ հոգածություն, պատասխանատվություն չի ստանձնում մարդու նկատմամբ տվյալ պարագայում»,- ասում է Զոփունյանը։

Մասնագետն ասում է՝ բոլոր այն դեպքերում, երբ բուժառուն ունի հոգեբանի, սոցիալական աշխատողի կամ անձնական օգնականի աջակցության կարիք, գործ ունենք ավելի շատ ոչ թե առողջապահական, այլ սոցիալական պաշտպանության համակարգի հետ։ Ըստ նրա՝ բազմաթիվ երկրներում նման ծառայություններ գործում են հենց հիվանդանոցների ներսում կամ տրամադրվում են տարբեր հասարակական կազմակերպությունների կողմից՝ որպես առողջապահական իրավունքի պաշտպանության հավելյալ միջոց։

«Բոլորովին վերջերս օրենսդրական փոփոխություններ եղան նաև «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքում, որոնց համաձայն որպես հարբժշկական ծառայություն է դիտարկվելու նաև հոգեբանական աջակցությունը, սակայն ծառայության ներդրման ընթացակարգը կամ որևէ այլ մանրամասն մինչ օրս սահմանված չէ որևէ ենթաօրենսդրական ակտով։ Այսինքն՝ մենք չգիտենք, թե դա ինչ ձևով պետք է տրամադրվի, երբ պացիենտը դրա կարիքը կունենա կամ ինչպես պետք է դիմի՝ ծառայությունից օգտվելու համար»,- ասում է Զոփունյանը։

Նա նշում է, ընդհանուր առմամբ, բոլոր այն երկրները, որոնք միացել են ՄԱԿ–ի կարևորագույն փաստաթղթերից մեկին՝ «Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրին», այդ թվում և Հայաստանը, պարտավորվում են «ճանաչել յուրաքանչյուր մարդու ֆիզիկական և հոգեկան առողջության առավելագույնս հասանելի մակարդակի իրավունքը»: Բացի այդ, պետությունները պարտավորվում են ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որոնք կապահովեին բժշկական օգնությունը և բժշկական խնամքը` հիվանդության դեպքում, յուրաքանչյուր մարդու համար: Դաշնագիրը, սակայն, չի հստակեցնում ընթացակարգերը, որոնցով պետությունները պետք է ապահովեն այս իրավունքի իրացումը։ Ուստի, յուրաքանչյուր պետություն ինքն է կարգավորում դաշտը՝ իր ներպետական օրենսդրության շրջանակում։ 

Ի՞նչ կա Հայաստանում

ՀՀ առողջապահության ու աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություններից հայտնում են՝ Հայաստանում միայնակ կամ խնամող չունեցող բուժառուների համար որևէ ծառայություն կամ աջակցության մեխանիզմ չկա, առնվազն՝ պետության կողմից տրամադրվող։  

Խնդրահարույց է նաև բժշկական ծառայությունների հասանելիությունը՝ հատկապես մարզերում։ Այսպես, եթե Երևանում 10․000 բնակչին բաժին է ընկնում 59 բժիշկ, ապա մարզերում այդ ցուցանիշն ընդամենը 17 է։ Այս մասին նշվում է Առողջապահության ազգային ինստիտուտի «Առողջություն և առողջապահություն» վիճակագրական տարեգրքում:

Հայաստանում յուրաքանչյուր 1000 բնակչին հասանելի հիվանդանոցային մահճակալների թիվը 2020-ին ամենամեծը եղել է Երևանում՝ 7,7 մահճակալ, մարզերում այս թիվը պակաս է եղել գրեթե 5 անգամ՝ տատանվելով 4,3-1,6 ցուցանիշով։

Երբ արդեն ուշ է

Սարաֆյանի կյանքի վերջին ամիսներին աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունից երեք անգամ տեղ են առաջարկել տարեցների խնամքի հաստատությունում։ Առաջինից ստիպված են եղել հրաժարվել, քանի որ հաստատությունը Գյումրիում էր, և պարբերական ստուգումների համար Երևան հասնելը չափազանց բարդ էր լինելու։ Երկրորդում չկար պալիատիվ բաժանմունք։ Երրորդ զանգը Վաղինակը ստացավ Դավիթի մահվան հաջորդ օրը։

«Եթե հարցնում եք՝ ի՞նչ կարող է անել միայնակ մարդը՝ առողջապահական համակարգում հայտնվելիս, կարող եմ միայն ասել՝ մեռնել, ուրիշ ոչինչ»,- ասում է Վաղինակը։

EVN Report
մեդիա փառատոն

Մարդ և հասարակություն