Առանց Արցախ. լայն բացված աչքերով ու հույսին հրաժեշտ տված

Սեպտեմբերի 24-ի կամ 25-ի գիշերը դուրս ենք գալիս Ստեփանակերտից։ Հիմա ամսաթվերը խառնվել ու լղոզվել են. ճշգրիտ չեմ հիշում։ Հաստատ գիտեմ միայն, որ դուրս ենք գալիս գիշերը. ես՝ խուճապահար ու կիսագիտակից, մեկ ուսապարկով։ Մեքենան իջնում է Ստեփանակերտով ներքև, անցնում է կենտրոնական հիվանդանոցի, Եղբայրական գերեզմանոցի կողքով։ Անցնում է Ստեփանակերտի ելքի (կամ մուտքի) մոտի ոստիկանական անցակետը։ Ինը ամիս ու տասը օրը շրջափակման մեջ լինելուց հետո դուրս եմ գալիս Ստեփանակերտից դեպի Շուշի։ Ոչինչ չեմ զգում։ 

2012 թվականի հոկտեմբերին ես ընտրեցի Արցախը։ Ընտրեցի Արցախը որպես նպատակ, երազանք, ուղենիշ։ Հենց այս ժամանակ որոշում կայացրի բնակվել Քարվաճառում։ Վարդենիսից Քարվաճառ գնացող մեքենան հնամաշ էր, ճանապարհը՝ գրունտային։ Քարվաճառում մեքենայից իջա ոտքից գլուխ փոշու մեջ կորած ու ոտքից գլուխ երջանիկ։ Քարվաճառում ինձ արարումի ու երջանկության ութ տարիներ էին սպասում։ 

2020-ի նոյեմբերի 11-ին վերջին անգամ նայեցի Քարվաճառին, իմ մխացող տանն ու ճանապարհ ընկա դեպի Վարդենիս։ Կատաղություն, ցավ, վրեժի զգացում խառնվել էին իրար ու քանդում էին ինձ։ 

2023-ի սեպտեմբերյան գիշերը Ստեփանակերտից հեռանալիս ոչինչ չէի զգում։ Դատարկված տարածքը չի զգում։ 

2020-ի քանդուքարափ անող պարտությունից ու Քարվաճառի հանձնումից հետո Արցախ տանող մեկ ճանապարհ էր մնացել. Բերձորի ճանապարհը՝ ռուս զինվորներով։ Մի պատառ Արցախ էր մնացել՝ առանց Դադիվանք, բայց Գանձասարով ու Ամարասով։ Մի պատառ հույս էր մնացել, որ Քարվաճառ տանող ճանապարհը, այնուամենայնիվ, անցնում է Մարտակերտով։ Մի կտոր հույս էր մնացել առ այն, որ Մարտունիում կանգուն են Նժդեհի ու Մոնթեի արձանները։ Արցախում հայկական գյուղեր կային, որտեղ հայ երեխաները դպրոց էին գնում։ 

Ցնորքի ձգտող այս հույսը ռուս զինվորներով շրջափակված ճանապարհով մի անգամ էլ պիտի ինձ Արցախ տաներ։ 

2022-ին երկրորդ անգամ Արցախն ընտրելիս այն ինձ համար հույս էր դառնալու. վերածննդի, Քարվաճառի ու ամբողջական Հայաստանի հույս։ Ցնորքի ձգտող հույս։ 

2023-ի սեպտեմբերի 20-ից հետո Արցախը պիտի դառնար «այստեղ»։ «Այստեղից պետք է օր առաջ դուրս գալ», մի քանի օր տենդագին մտածում էի ու գրում այս մասին ամենամտերիմներիս։ Չէի ամաչում այս մտքի համար։ Չէի մեղադրում ինձ։ Պատկերն ամբողջացել էր։ Արցախը հանձնվել էր. անգթորեն ու անվերադարձ։ Արցախը՝ դրախտային ու ներդաշնակ, այլևս չկար։ Ուրեմն պետք էր դուրս գալ «այստեղից»։

Արցախը հանձնվել էր ավելի շուտ։ 2020-ի նոյեմբերի 9-ին կամ դրանից առաջ։ Վերջնական հանձնման սկիզբը դրվեց 2022-ի դեկտեմբերի 12-ին, երբ փակվեց Արցախը մայր Հայաստանին կապող միակը դարձած ճանապարհը։ Ինն ամսից ավել Արցախն ու արցախցին հյուծվում էին։ Հյուծվում էին լուռ, համակերպված ու երկար։ Արցախի շրջափակման օրերին պետական մակարդակով կայացվող որոշումները՝ պարենի բաշխման, վառելիքի օգտագործման, տրանսպորտի չգործելու/շահագործման վերաբերյալ, նպատակ ու ցանկություն չունեին կանգնեցնելու Արցախի ազատ անկումը։ Իսկ Արցախն ու արցախցին շարունակում էին անտրտունջ հյուծվել՝ դիմանալով սննդի պակասին ու հաճախ՝ դրա իսպառ բացակայությանը, ապրելով գրեթե առանց փոխադրամիջոցի՝ ոտքով կիլոմետրեր կտրելով։ Շարունակում էինք հյուծվել՝ առանց հստակ բացատրություն պահանջելու տեղում առկա պետական համակարգից՝ թե հանուն ինչի և մինչև երբ։

Իսկ վերջը եկավ շատ ցավոտ ու աղմկոտ, տարատեսակ ռումբերի տեսքով։ Սեպտեմբերյան մի շրջափակման հերթական օր, երբ աշակերտները դեռ դպրոցում էին, իսկ նրանց ծնողների մեծ մասը տուն էին շտապել՝ ընդմիջման, վերջը պայթեց Արցախի երկնքում։ Պայթեց անսպասելի ու միևնույն ժամանակ՝ շատ սպասված։ 

Մեկ օր շարունակ ռմբակոծվելուց, հրթիռահրետակոծվելուց հետո պայթեց սկսված վերջի եզրափակումը. հանձնվել ենք, գնում են բանակցելու։ 24-ժամյա դժոխային ձայներից հետո իջավ դժոխային լռությունը։ Արցախը կորցնելն ազդարարող մահաբեր լռությունը։ 

Արցախ կոչվող պետությունը պատրանքի պես անէացավ օդում։ Ստեփանակերտը լիքն էր գյուղերից տեղահանված մարդկանցով, մարդիկ պարզապես փողոցում ուտելիք էին սարքում, տեղից տեղ էին գնում տնից վերցրած մի քանի իրերը ձեռքներին, որոնք տատանվում էին թավայից ու վերմակից մինչև մանկասայլակ ու երեխայի խաղալիք։ Արցախի բնակիչները տեսան, որ իրենք անտեր են. չկա որևէ համակարգ, որին կարելի է դիմել՝ հասկանալու համար, թե ինչ է պետք անել և երբ է պետք անել։ 

Արցախի հայաթափումն սկսվեց տարերայնորեն։ Մարդիկ սկսեցին հավաքել իրենց իրերը՝ փորձելով տեղավորել դրանց մեջ իրենց, իրենց պապերի ու երեխաների ապրած կյանքը։ 2020-ի արհավիրքից հետո Արցախ վերադարձած, ինը ամիս շրջափակման բոլոր մարտահրավերները կրած ու դրանք հիմնականում հաղթահարած մարդիկ հավաքեցին դարերի հիշողությունն ու մի քանի կենցաղային իրերի հետ տեղավորելով տարբեր չափերի մեքենաների մեջ՝ ճանապարհ ընկան, հիմնականում՝ դեպի անհայտություն։ 

Կոռնիձորում անձնագրիս տվյալները գրանցող աշխատակիցն ասաց՝ բարի վերադարձ հայրենիք։ Լուռ հետ վերցրի անձնագիրս։ Չասացի, որ հայրենիքից ոչ մի օր չեմ բացակայել։ Չասացի, որ Մաճկալաշենն ու Ծմակահողը նույնքան իմ հայրենիքն են, որքան, օրինակ, Շինուհայրն ու Ամասիան։ Չասացի, քանի որ հայրենիքը միայն խոսելով չեն պահում։ Իսկ գործով մենք մեր հայրենիքը չպահեցինք։

Ռուսներին անձնագիր ցույց տալու ու ադրբեջանական դրոշով Շուշիի մոտով անցնելու ժամանակներում մտքիս մեջ անընդհատ 1992-ին Շուշիի ազատագրման կադրերն էին, երբ մերոնք պարում էին Ղազանչեցոցում։ Վերջին անգամ Շուշիի մոտով անցնելիս ոչինչ չէի զգում. դատարկ տարածքը չի զգում։

Տեսեք նաեւ