Պեղումներ. V դար, նահանջ դեպի վիրտուալ հայրենիք

Երբ երկիրն ինքնիշխան չէ, ժողովուրդը կարող է իր ինքնությունը պահպանել միայն վերացական, վիրտուալ տիրույթում՝ դիմադրելով ուծացմանը (ասիմիլյացիային) սեփական արժեհամակարգի, մշակույթի, ավանդությունների և, իհարկե՝ լեզվի շնորհիվ։ 

IV դարի սկզբին Գրիգոր Լուսավորիչը 400 հույն ու սիրիացի վանական էր հրավիրել, եպիսկոպոս օծել և կարգել հայկական եկեղեցիների առաջնորդ։ Թեև Հայաստանն առաջինն ընդունեց քրիստոնեությունը, բյուզանդական ազդեցության գոտում ժամերգությունը, գրագրությունը հունարեն ու լատիներեն էին՝ պարսկերենն արգելված էր, իսկ իրանականում` արգելված էր հունարենը, ժամերգությունն անցկացվում էր ասորերեն, իսկ գրագրությունը պարսկերեն էր։ Այսինքն, հավատացյալը եկեղեցի էր գնում իր հայրենիքում, բայց ծեսերն ուրիշի, «մուրացածո» լեզուներով էին, ինչպես Ոսկեդարի պատմիչները կասեին։ Արդյոք դա նվաստացուցիչ չէ՞ր՝ նույն ասորիներն ու հույներն իրենց երկրներում մայրենի լեզվով էին լսում Սուրբ գրքերի մեկնությունն ու ժամերգությունը։ 

Փավստոս Բուզանդը գրում է, որ «Քրիստոնեությունից քիչ թե շատ գլուխ էին հանում նրանք միայն, ովքեր մի փոքր գիտեին հելլեն կամ ասորի դպրություն»։ IV դարի երկրորդ կեսին Ներսես Մեծ քահանայապետը դպրոցներ էր բացել, որտեղ երեխաները հունարեն ու ասորերեն էին սովորում, բայց նրանք հիմնականում ազատանուց ու հոգևորական դասից էին, որ ժողովրդի փոքր տոկոսն էին։        

«Մուրացածո՛»։ Ուրիշի թեկուզև կատարյալ լեզուն, ինչպիսիք հունարենն էր, անվճար բարիք էր, որի մասին առակ ունի XII-XIII դարերի մատենագիր և քարոզիչ Վարդան Այգեկցին. 

Մի մարդ կալից էշով գարի էր կրում տուն, քուռակն էլ մոր հետ գնում-գալիս էր։ Իսկ տանը մի խոզ կար կապած, որին գիրացնում էին: Եվ քուռակն ասաց մորը. — Ինչո՞ւ այն խոզն առանց աշխատանքի ուտում է գարին, որ մենք կրում ենք մեծ դժվարությամբ, և մեզ, որ չարչարվում ենք, օրը մի անգամ են գարի տալիս։ Եվ մի շաբաթ հետո էշն ու քուռակը բեռով տուն էին գալիս, քուռակը լսեց խռնչոցի ահագին ձայն, որովհետև խոզը մորթում էին։ Եվ խրտնեց քուռակը և հետ փախավ դեպի մայրը, և մայրն ասաց. — Ի՞նչ եղավ քեզ, որդյա՛կ, որ սոսկում ես, դուն մի վախենար՝ խոզից գարու հաշիվն են պահանջում:

Այդպես և ազգերին են գիրացնում՝ թեկուզև շատ զարգացած ու գեղեցիկ լեզուներ տրամադրելով ի օգտագործումն, բայց ի վերջո մղելով մայրենի լեզվի թերագնահատման, ինքնության այդ առանցքից կամավոր հրաժարման… Ստանում են «գարու հաշիվը»։  

Հայաստանում թարգմանիչների և, այսպես կոչված, վերծանողների ամբողջ դասեր գոյացան ասորերեն ու հունարեն ժամերգությանը հարմարվելու համար։ Վերծանողները բարձրաձայն ընթերցում էին Սուրբ գրքերը, թարգմանիչները՝ հայերենի փոխադրում նրանց կարդացածը։ Վերծանողները մեծ մասամբ օտարազգիներ էին՝ ասորիներ կամ հույներ, թարգմանիչները՝ հայեր։

Իսկ բանավոր թարգմանությունը կարո՞ղ է լիովին ճշգրիտ լինել։ Առնվազն Սուրբ գրքերի պարագայում`ոչ։ «Նոր կտակարանի» մի քանի բառի տարընթերցումից աղանդներ են առաջացել, եկեղեցիներ իրարից բաժանվել, պատերազմներ ու կոտորածներ տեղի ունեցել` տասնյակ հազարավոր զոհերով։ Ուրեմն, Սուրբ գրքերը պետք էր գրավո՛ր թարգմանել հայերեն։ Բայց ի՞նչ այբուբենով։ Հունակա՞ն տառերով, ասորակա՞ն, թե՞ լատինական… Այսօրվա սոցցանցային օտարալեզու՝ լատինատառ կամ կյուրեղատառ (кирилица-ով) գրառումների օրինակով տեսնում ենք, թե ինչ տխուր է լինում արդյունքը։

387 թվականից Բյուզանդիան վերացրել էր «Արևմտյան Հայաստանի» թագավորությունում, իրանական հատվածում 393-414 թթ.-ին իշխում էր Վռամշապուհ Արշակունին, որի մասին քիչ բան է պահպանել պատմությունը։ Բայց հայտնի է, որ նրա իսկական անունը Վաղարշն էր։ 

Անհավատալի է այսօրվա պատկերացումներով, բայց Պարսից արքա Վռամ IV-ը նրան թագադրելիս Վռամշապուհ կոչեց` միացնելով իր «Վռամ» և հարազատ հոր «Շապուհ» անունները… երբ նրա ավագ եղբորը՝ Խոսրով IV-ին գահազուրկ արեց և գցեց Անհուշ բերդը։ Այսուհանդերձ, տեղեկություն է պահպանվել, որ նա շահնշահի խնդրանքով Միջագետք է մեկնել՝ պարսկա-հռոմեական վեճը կարգավորելու, իսկ դա անելու համար հեղինակություն էր պետք, որը, հավանաբար, Վռամշապուհը նվաճել է։

Նա տեսնում էր, որ թագավորությունը հեղեղած ասորի եպիսկոպոսները, այսօրվա լեզվով ասած, «ազդեցության գործակալներ» են՝ նրանց թիկունքում Պարսից արքան էր, բյուզանդական մասում հունարենն էր արմատավորվում։ Պետք էր հայերեն այբուբեն ստեղծել։ Վռամշապուհը քննարկում է խնդիրը Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի հետ։ 

Սահակ Պարթևը Գրիգոր Լուսավորչի թոռան թոռն էր, 387-ին դարձել էր Հայոց եկեղեցու առաջնորդ… Պարսից շահնշահի կողմից շնորհանկ էր արվել, բայց Վռամշապուհը կարողացել էր նրան վերադարձնել իր պաշտոնին։ Սահակ Պարթևը, որի հետ մշտապես շրջում էր վաթսուն կրոնավոր, և իր հոր` սուրբ Ներսեսի նման կրում է «Մեծն» պատվանունը, հռչակված էր իր խստակեցությամբ։ «…Մազեղեն հագած, երկաթով պատած, ոտաբոբիկ… եկեղեցական պաշտամունքի կանոնը անխափան կատարում էր անապատականների նման և մեր երկրի հոգսը քաշում էր աշխարհականների նման»՝ սքանչանում է Խորենացին։ 

Սահակ Պարթևը որպես քահանայապետ գիտեր, որ օտար լեզուներով ժամերգությունը նշանակում էր Հայոց եկեղեցու ստորակարգություն։ 

Մաշտոցը երիտասարդ հասակում եղել էր սպա, որին սիրում էին զինվորները, հետո ատենադպիր՝ պալատում, անմիջապես արքայի կողքին, ապա աշխարհաթող եղել և իրեն նվիրել հոգևոր ծառայությանը։ Որպես արքունի ատենադպիր, նա, բնականաբար, տիրապետում էր ասորերենին ու հունարենին։ «Համաժամանակյա թարգմանության» հմտության շնորհիվ, որ նա ձեռք էր բերել «միջազգային հարաբերություններում», և, անկասկած՝ բնատուր տաղանդի, նա եկեղեցում այնքան սահուն էր հայերեն թարգմանում Սուրբ գրքերը, որ համբավը տարածվել է Հայաստանով մեկ։ 

Մաշտոցն իր ամենօրյա փորձով գիտեր, որ հունարեն և ասորերեն Սուրբ գրքերին հիմնված պատարագիչների խոսքը, միևնույնն է, ավելի ծանրակշիռ է իր բանավոր թարգմանությունից։

Սահակ Պարթևն ու Մաշտոցը ոգեշնչվում են արքայի ձեռնարկից և իրենց հերթին ոգևորում թագավորին, որ եթե հրաշքը տեղի ունենա, նա, ինչպես գրում է Ղազար Փարպեցին, անմոռաց հիշատակ կթողնի հայոց պատմության մեջ՝ գերազանցելով իր «նախնիներին, որ Արշակունյաց տոհմից են»։

Նախ Մաշտոցը «փորձարկում է» այսպես կոչված Դանիելյան գրերը, որոնք, հավանաբար, մասնակի կիրառություն են ունեցել ինչ-որ ժամանակ, բայց դրանք պիտանի չեն ուսուցման համար, հայերեն լեզուն արտահայտելու համար բավարար չեն։ Մաշտոցն արքայի հրամանով ու Սահակի օրհնությամբ, Կորյունի բառերով` «սուրբ համբույրով միմյանց հրաժեշտ տալուց հետո», ուսանողների մի խմբի հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի հայտնի գիտական կենտրոններ։ Ամի՛դ՝ նախկին Տիգրանակերտ, ներկա Դիարբեքիր, ապա՝ Եդեսիա, այսօր՝ Ուրֆա, և Սամոսատ, այժմ՝ Սամսատ (բոլորը հիմա Թուրքիայի տարածքում են)։ Ամիսներ է անցկացնում ուսումնասիրությունների, խորհրդակցությունների… աղոթքների մեջ։ 

«Եվ տեսավ նա ոչ գիշերային երազ, ոչ էլ արթմնի տեսիլք, այլ իր տրոփող սրտում հոգու աչքերը բացող քարի վրա գրող ձեռք։ Քարը ձյան նման իր մեջ պահպանում էր գծերի հետքերը»։ Կորյուն, Վարք Մաշտոցի

Մաշտոցի տեսիլքն ու հայերենի ձայնավորների գրառումը ոչ միայն սկիզբ դրեց ապագա այբուբենին, այլև որոշեց նրա տեսակը։ Ի՞նչ է դա նշանակում։ Շատ այբուբեններ միայն բաղաձայն տառեր ունեն։ 

Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակներից աշխարհում մեծ տարածում ուներ հունական այբուբենը։ Լատինականը, որն այսօր օգտագործում է 130-ից ավելի պետություն, ներառյալ՝ հարևան Թուրքիան, Ադրբեջանը, այդ չափանիշով V դարում դեռ շատ զիջում էր հունականին։ Միգուցե թվա, թե հայերս շատ էինք ուշացել, բայց V դարի սկզբին ընդամենը վեց ուրիշ հնչյունային այբուբեն կար։ V դարում, ասենք, նոր միայն առաջացավ անգլոսաքսոնական ռունական այբուբենը, այսպես կոչված ֆուտորկը, որը գոյություն ունեցավ մինչև XI դարը։

Սպասվում էր ահռելի աշխատանք։ Հայաստանի բազմաթիվ բարբառներից ո՞րն ընտրել իբրև հիմք: Արարատյա՞նը` համեմատաբար պարզ հնչյունակազմով, թե՞ կիսաձայններով հարուստ լեռնային բարբառներից մեկը։  Պե՞տք էր վճռել՝ աջից ձա՞խ գրել, ասորերենի նման, թե՞ ձախից աջ՝ հունարենի: Հույները չունեին «իւ(յու)», «եա (յա)» երկհնչյունները, որոնք կային հայերենում. պե՞տք էր արդյոք դրանց համար հատուկ գրեր ստեղծել, թե՞ ոչ։ Հույները մեկ «ռ» ունեին. ուրեմն պե՞տք էր բավականանալ մեկով, թե՞ հայերենում առկա նուրբ «ռ»-ի համար նոր գիր ստեղծել («ր», Րաֆֆի)։ Սրանք փոքր մասն են խնդիրների, որ Մաշտոցը պետք է լուծեր… և լուծեց 405 թվականին։

Ըստ պատմիչի, անգամ Մովսես Մարգարեն Սինայի լեռնից իջնելիս չի ունեցել այն ուրախությունը, ինչ Մաշտոցը՝ Հայաստան գալիս։ Հայոց պատմության ամենաերջանիկ օրերից մեկն էր։ Թագավորը, նախարարներն՝ իրենց գնդերով, ամբողջ ժողովուրդը Վաղարշապատից գնացին մինչև Արաքսի Տափերական կոչվող կամուրջը` Մաշտոցին դիմավորելու։

Շուտով նախ Սահակ Պարթևը` ասորերենից, հետո՝ Մեսրոպ Մաշտոցը և հատուկ հունարեն ու թարգմանչական արվեստ սովորելու համար Բյուզանդիա ուղարկված Եզնիկ Կողբացին, Հովհան Եկեղեցացին, Հովսեփ Պաղնացին և Մովսես Խորենացին, սկսեցին թարգմանել Սուրբ գրքերը։ Ահա թե ինչպես է բնութագրում նրանց XIII դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին.

«Սրանք ոչ միայն թարգմանիչներ էին, այլև վարդապետներ և ուսուցիչներ, նաև ապագան կանխագուշակող մարգարեներ: 

Սրանք լցված էին Սուրբ Հոգով, խոսում էին ազգերի լեզուներով, թարգմանողներ էին բազմաթիվ ազգերի [լեզուներից], խրթին խոսքերի բացահայտողներ էին, խորիմաստ խոսքերի պարզ մեկնիչներ: 

Սրանք եկեղեցու սյուներ էին ու նրա զավակների համար ամրափակ պարիսպներ, լուսատու աշտանակներ էին ու վառված ջահեր, որոնք իրենց լույսը համընդհանուր կերպով ծավալում էին աշխարհի ոլորտները: 

Սրանք կենաց խոսքի աստվածաբաններ էին ու պապակված անձանց արբուցիչներ, բանսարկուի ջերմ տապի զովացուցիչներ էին և ջերմացնողներ հավատի մեջ սառածներին: Սրանք ճռվողող ծիծառներ էին, քաղցրախոս տատրակներ ու ողջախոհ մարդիկ, սրբությունը սիրողներ և աղտեղության անարգիչներ: 

Սրանք մանուկների դաստիարակներ էին և երիտասարդների համար բարի օրինակներ, կույսերի համար զարդարանք էին, ամուսնացածների համար օրենք, ծերերի սփոփիչներ, տկարների մխիթարիչներ, ընկածներին բարձրացնողներ, մեղք գործածներին ուղղողներ, ծույլերին խթանողներ ու դրդիչներ, եռանդուններին դեպի գործ մղողներ, ուսում սիրողներ ու ատողների հանդիմանիչներ:

Նրանք Հին ու Նոր Կտակարանը միասին կոչեցին Աստծո շունչ՝ «Աստվածաշունչ»։ Սա բացառիկ անվանում է քրիստոնեական աշխարհում։ Մյուս լեզուներում «Աստվածաշնչի» վերնագիրը պարզապես Գիրք է՝ Biblos, Bible, Библия և այլն։

Թե որքան մեծ նշանակություն ուներ այբուբենի ստեղծումը, երևաց անմիջապես. այն քաղաքական խնդիրներ հարուցեց միջազգայի՛ն մակարդակով։ Ձեռնամուխ լինելով դպրոցներ բացելուն ամբողջ Հայաստանում՝ Մաշտոցը բյուզանդական հատվածում, նույնիսկ իր հայրենի Տարոնում արգելքների հանդիպեց, որոնք հաղթահարելու համար… ստիպված եղավ Կոստանդնուպոլիս հասնել։ «Հեզաբարո Թեոդոսը… մեղադրեց, թե ինչու ասորիներից և ոչ թե մեր այս քաղաքում գտնվող հույն իմաստասերներից ուզեցիք գրեր»,- հայտնում է Գանձակեցին։ Մաշտոցը համաձայն չէ, նա Թեոդոս կայսերը պատմում է, որ տառերն իրեն հրաշքով են տրվել, Սուրբ Հոգու կողմից։ Դա նվազեցնում էր անձամբ նրա և ասորի գործընկերների դերը, բայց… Հայոց այբուբենն օժտում ժամանակին քրիստոնեական հավատալիքներին պատշաճ օրինականությամբ։ Մաշտոցը հավաստիացնում է Թեոդոս II կայսերը, հունաց պատրիարք Ատտիկոսին, որ հայկական դպրոցները Մեծ Հայքի բյուզանդահպատակ գավառներում կօգնեն չեզոքացնելու «բորբորիտների» աղանդը, որը Պարսկաստանից էր տարածվում՝ ևս մեկ զորակցություն այդ ժամանակ դեռ միասնական հավատին։

Կոնստանդնուպոլսից Մաշտոցը վերադարձավ «ակումիտ» (άxουμήτης) բարձր հոգևորական տիտղոսով, որը հունարեն նշանակում է մշտարթուն։ Եվ շարունակեց այբուբենի՝ մեր ինքնության մայրատառերի (matrix, матрица) ուսուցումը:

Հայերեն այբուբենի ստեղծումը երկու տասնամյակ առաջ ընկավ Հայոց թագավորության կործանումից։

428 թվականին հայոց վերջին Արշակունի թագավոր Արտաշես Երրորդին և Սահակ Պարթևին կանչեցին Տիզբոն։ Պարսից արքան դատարանի առջև կանգնեցրեց Արտաշեսին։ 

Մինչ այդ հայ նախարարները, դժգոհելով Արտաշեսից, դիմել էին Պարսից արքային, որ նրա փոխարեն իր ազգակիցներից որևէ մեկին նշանակի։ Սահակ Պարթևը նրանց կշտամբել էր մի իմաստությամբ, որը պետական ինքնիշխանության կարևորությանը երբևէ տված ամենահանճարեղ ձևակերպումներից է.

«Եվ ինչպես կարելի է մեր հիվանդ ոչխարը փոխել առողջ գազանի հետ, որի հենց առողջությունը մեզ համար պատուհաս է»։ 

Տիզբոնում Սահակ քահանայապետը մերժեց վկայություն տալ թագավորի դեմ։ Պարսից արքան խլեց նրա բոլոր տիրույթները։ Արտաշեսն այլևս չվերադարձավ Հայաստան, իսկ Սահակը` միայն չորս տարի անց։ 

Համեմատելով հայ երևելի քահանայապետերին՝ Օրմանյան պատրիարքը Գրիգորին կոչում է Լուսավորիչ հոգու, Ներսես Մեծին՝ Լուսավորիչ սրտի, Սահակ Պարթևին՝ Լուսավորիչ մտքի։ 

Սահակը վախճանվեց 439-ին, նրան հաջորդեց Մեսրոպ Մաշտոցը, որը, այո՛, նույնպես եղել է Ամենայն հայոց հայրապետ, բայց մեր վիրտուալ պետության հիմնասյուներից մեկը ևս տարեց էր` շուրջ 80 տարեկան, և հոգին ավանդեց վեց ամիս անց՝ 440-ի թվականի փետրվարի 17-ին։

Բայց նրանք արդեն դրել էին Հայոց Ոսկեդարի հիմքը V դար։ Եկեղեցու սահմանափակումներով, նաև կրոնական պատկերացումներով կաշկանդված՝ բայց Մովսես Խորենացին իր երկրին պարգևեց անցյալ, անձնագիր, շուրջ հազարամյա «կազմակերպված» պատմություն, որքան էլ հետագայում վիճարկվեին առանձին փաստեր ու թվականներ։ 

Ագաթանգեղոսը Եկեղեցու պատմական առասպելը հյուսեց, Փավստոս Բուզանդը՝ քաղաքական, Եղիշեն, Կորյունը, Փարպեցին ոսպնյակային մանրամասնության պատմություններ գրեցին առանձին գործիչների և իրադարձությունների մասին՝ միաժամանակ հայերենը հասցնելով ոսկեղենիկ հնչողության։ 

Մաշտոցը, Խորենացին նաև հարյուրավոր բանաստեղծություններ են գրել, սաղմոսներ։ Ստեղծվեցին շարականները, որոնք գրառվեցին խազերի շնորհիվ՝ փոխանցելով ոչ միայն հայկական, այլև ժամանակի ասորական ու հունական հայ հոգևոր երաժշտությունը, որ կարող էր ներառել որպես արձագանք կամ ազդեցություն։ Մանրանկարչությունը, որը պետք է զարդարեր Աստվածաշունչ մատյանները։ Սա վիրտուալ հայրենիքն էր, որ ավելի շատ կերտվում էր եկեղեցու ներսում, բայց պահպանելու էր պետականության որակը, հիշողությունը, մինչև այն նորից կդառնար իրականություն։ 

Իսկ մինչ այդ Հայոց երկիրը պետք է անցներ նոր փորձությունների միջով, որոնք կոչվում էին արաբական արշավանքներ և նոր համաշխարհային կրոն՝ իսլամ։ 

0:00:00 առաջաբան
0:00:53 «մուրացածո» լեզու
0:05:04 իրագործողները
0:08:20 ահռելի աշխատանք
0:11:06 ոչ միայն թարգմանիչներ
0:13:18 միջազգային խնդիրներ

«Պեղումներ» շարքի ընթացիկ՝ «Ինչու՞ քրիստոնեություն» ենթաշարքը Հայոց եկեղեցու պատմությունը չէ. այն պետականության արժեքների տեսանկյունից է դիտարկում կրոնն ու Եկեղեցու հաստատությունը, ինստիտուտը սկսած՝ I դարից՝ զուգահեռելով Հայաստանի քաղաքական իշխանության գործունեության հետ։ Իսկ «Պեղումների» նախորդ հոդվածներն ընդգրկում են ոչ շատ հայտնի դրվագներ ու գործիչների հայոց պատմությունից՝ սկսած Տիգրան Երվանդյանից մինչև Եվրոպայի հայկական սրճարաններ, մեր անվանադիր Հայկից մինչև գրերի գյուտ ու պատմության արձանագրման գաղտնիքներ։