Մաս 2. Ցեղասպանությունը՝ որպես ազգային և միջազգային օրակարգի մաս

Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ընթացքը հանրային գիտակցության մեջ ընկալվում է որպես Երրորդ Հանրապետության գոյության անբաժանելի մաս և արդյունք։

Սակայն այս պատկերացումը խաբուսիկ է։ Գործընթացը սկսվել է մինչև Հայաստանի անկախացումը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության առաջին տարիներին Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանն աջակցելը չէր հռչակվել ՀՀ արտաքին քաղաքական առաջնահերթություն։

Լռության դավադրությունը

Հետցեղասպանական շրջանում, երբ ստեղծվեց Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը և այն դարձավ ԽՍՀՄ-ի մաս, թեման փակի տակ էր։ ԽՍՀՄ ղեկավարները բնավ էլ չէին ցանկանում փոքրիկ Հայաստանի պատճառով սրել առանց այդ էլ ոչ միանշանակ հարաբերությունները հարևան Թուրքիայի հետ։ Բացի այդ, Մեծ Եղեռնի հիշողությունները կապվում էին Էրկրի՝ Արևմտյան Հայաստանի մասին հիշողությունների հետ, մի բան, որ դուրս էր խորհրդային գաղափարախոսական վերահսկողությունից։ Հայրենիքը, պատմական  Հայաստանն արթնացնում էր ազգային, նույնիսկ ազգայնական հույզեր, որը դեմ էր միահարթեցման ուղին բռնած Մոսկվայի քաղաքականությանը։ Ազգայինը թույլատրելի էր միայն այն չափով, որը չէր խանգառում Սովետական մարդու՝ Հոմո սովետիկուսի ստեղծմանը։ Այս պայմաններում բազմաթիվ վերապրողներ 1920-30-ականներին ստիպված էին ոչնչացնել հայրենիքից բերված մասունք դարձած պատառիկները՝ նկարներ, նամակներ, գրի առնված հիշողություններ, քանի որ բռնաճնշումների շրջանում դրանք կարող էին ներկայացվել իբրև բուրժուական և ազգայնական ուժերի՝ մասնավորապես Դաշնակցության հետ կապի ապացույց։

Սակայն չպետք է կարծել, որ լռության դավադրությունը պատել էր միայն խորհրդահայ հասարակությանը։ 

Աշխարհը, միանգամայն, մոռացել էր հայերի ողբերգությունը և Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին հայերին տված խոստումները։ Հայոց ցեղասպանությունը դարձել էր մոռացված պատմություն։ Աշխարհի մարդիկ ուզում էին մոռացության մատնել Մեծ Պատերազմը և նրա տառապանքները։ Իսկ հայերը չափազանց փոքրաթիվ էին, չափազանց ցրված և չափազանց տարված առօրյա գոյատևման հարցերով։

Ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված մի քանի հարյուր հազար արևմտահայեր թուրքական ճնշման տակ ստիպված էին վերջնականապես լքել իրենց հայրենիքը, ապաստան գտնել աշխարհի տարբեր մասերում՝ Սիրիայում, Լիբանանում, Եգիպտոսում, Կիպրոսում, Հունաստանում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Վրաստանում և Հարավային Կովկասում, Ֆրանսիայում և ԱՄՆ-ում։ Նրանք նոր կյանք էին սկսում զրկված ամեն ինչից՝ նյութական տարրական միջոցներից մինչև սոցիալական կապերը, քանի որ հայտնվել էին նոր միջավայրում, հաճախ բոլորովին օտար և այլ օրենքներով ապրող հասարակություններում։ Հետագայում նրանք դուրս կգան փախստականների ճամբարներից և շատերը կդառնան ընդունող հասարակությունների պարծանքը, սակայն այս շրջանում դեռ զբաղված էին նախ և առաջ գոյատևման հարցերով։ Նրանք դեռ շատ թույլ էին և անկազմակերպ՝ արդարության վերականգման նպատակով պայքար սկսելու համար։ 

Հետզհետե, սակայն, ձևավորվեցին հայկական համայնքները, ստեղծվեցին ազգային նոր կառույցներ, որոնք պետք է փորձեին վերականգնել և պահպանել հայկական ինքնությունը Սփյուռքում։

Պետք է հիշել, որ այս ամբողջ կես դարը Սփյուռքի հայկական ընտանիքներում Հայոց ցեղասպանությունը նույնպես ճնշված հիշողություն էր։ Շատերն ընտրել էին անցյալը չհիշելը և միայն ներկայի և ապագայի համար ապրելը։ «Մոռցիր» հորդորին էր հանդիպում Մեծ ոճրի մասին ցանկացած բարձրաձայնումը։ 

Վերապրողների մի մասի համար տրավմատիկ հիշողությունն այնքան ճնշող էր, որ նրանք նախընտրում էին հուշերից ջնջել հնարավոր բոլոր արձագանքները, շատերն էլ կարծում էին, որ իրավունք չունեն երեխաների վրա դնել ցեղասպանված ազգի ներկայացուցիչ լինելու բարդույթը։

Սակայն ամեն ինչ փոխվեց 1965-ին։

Զարթոնք

1960-ականներին Սփյուռքը բոլորովին փոխված էր։ Այն տարբեր երկրների հասարակություններ ինտեգրված, կայացած համայնքներից բաղկացած մի ցանց էր, որը կարող էր կազմակերպված դիմագրավել թուրքական ժխտողականությանը։

1965-ին նշվում էր Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը, որն ազդարարեց ոչ միայն թեման փականներից հանելու և հանրայնացնելու մի շրջան, այլ նաև հայ ժողովրդի քաղաքական պայքարի սկզբնավորումը։ Ավելին, նոր սերունդը սկսեց քննադատել ավագ սերնդին՝ վերջինիս պասիվ և ձայնազուրկ կեցվածքի համար։ Բազմամարդ հանրահավաքներ կազմակերպվեցին աշխարհի տարբեր երկրներում գտնվող թուրքական դեսպանատների և հյուպատոսարանների մոտ, ինչին հաջորդեց ԱՍԱԼԱ-յի մարտիկների գործողությունները։ Այս բռնության ալիքի ամենակարևոր հետևանքը թեմայի բարձրաձայնումն էր։ Աշխարհի թերթերը սկսեցին գրել ոչ միայն թուրքական դիվանագիտական հաստատությունների ահաբեկման, այլ նաև դրա հետևում երկար տասնամյակներ թաքցրած պատճառների մասին։ Գրավվեց ոչ միայն աշխարհի ուշադրությունը, այլ նաև արթնացվեց հենց հայկական հասարակության հիշողությունը։

ԽՍՀՄ-ում նույնպես հսկայական փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Միայն 1965-ին, երբ ամբողջ աշխարհով մեկ հայկական համայնքները նշում էին Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը, խորհրդային իշխանությունները հայ գիտամշակութային և կուսակցական վերնախավի նախաձեռնությամբ որոշում կայացրին կառուցել Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրը։ Իհարկե, այն կապված էր աշխարհաքաղաքական որոշ զարգացումներով, այդ թվում նաև Թուրքիայի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելով, սակայն ժողովրդական ճնշման գործոնը նույնպես չպետք է անտեսել։ 1965-ի ապրիլի 24-ը, բացի պաշտոնական արարողություններից, որոնք նախատեսվում էր անցկացնել Օպերայի Մեծ դահլիճում, նշանավորվեց հարյուր հազարանոց հանրահավաքով Լենինի (այժմ Հանրապետության) հրապարակում, և երթով դեպի Օպերայի (այժմ Ազատության) հրապարակ։ Հանրային ճնշումն ավելի զորեղ դարձրեցին Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարների առաջարկները։ Որոշումը կայացված էր, սկսվեց շինարարությունը և 1967-ի նոյեմբերի 29-ին տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրի բացումը, որն այդ օրվանից դարձավ Հայոց Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշողությունը հարգելու կենտրանական վայրը։

Երրորդ Հանրապետության շեշտադրումները

1988-ի Ղարաբաղյան շարժման առանցքային թեմաներից մեկը նաև Հայոց ցեղասպանությունն էր: Բազմաթիվ հրապարակումներ, քննարկումներ, ելույթներ փորձեցին լույս սփռել մութ կամ մոռացված հարցերի շուրջ և դուրս գալ այն սահմաններից, որոնք դրվում էին խորհրդային գրաքննության կողմից, երբ 1965-ից թեմայի քննարկման թույլտվությունը գործում էր միայն որոշակի սահմաններում:

Այն նաև քաղաքական դիսկուրսի մաս էր: Անկախական շարժումը չէր կարող անտեսել Ցեղասպանության հանցագործության նկատմամբ վերաբերմունքը և ապագա ռազմավարություն մշակելու անհրաժեշտությունը: Բուռն բանավեճերից հետո 1990-ի օգոստոսի 23-ին ընդունված Անկախության հռչակագրում հայտնվեց հետևյալ 11-րդ կետը՝ «Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915-ին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին»: 

Սա ուղենիշ էր, որով Հայաստանը պետք է զարգանար մոտ ապագայում, սակայն ՀՀ առաջին իշխանություններն առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարությամբ, առաջնահերթ համարելով Թուրքիայի հետ երկկողմ հարաբերությունների հաստատման և զարգացման հարցը, Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցը բոլորովին էլ իրենց քաղաքականության հիմնական ուղղություններից չհամարեցին: Ինքը՝ Տեր-Պետրոսյանը, համարում էր, որ Ցեղասպանության հարցը Հայաստանի անկախության Հռչակագրում դնելը քաղաքական և դիվանագիտական տեսակետից ճիշտ չէր և դրան կարելի էր մեկ այլ փաստաթղթում անդրադառնալ:

1998-ին ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը ՄԱԿ-ի ամբիոնից բարձրաձայնում է Մեծ Եղեռնի խնդիրը և Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը դարձնում ՀՀ արտաքին քաղաքականության գլխավոր նպատակներից մեկը: Այն բավականին արդյունավետ էր, ինչի վկայությունը կարելի է համարել ոչ միայն տասնյակից ավելի պետությունների (այդ թվում Ֆրանսիայի) կողմից Հայոց ցեղասպանության փաստի ճանաչումը, այլ նաև թեմայի՝ միջազգային մամուլում ավելի ակտիվ քննարկվող նյութ դառնալը և, ընդհանրապես, այս գործոնի կարևորության բարձրացումը: Պատահական չէ, որ այս ընթացքում է Թուրքիայի այն ժամանակվա վարչապետ, այժմ նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նամակ գրում Քոչարյանին՝ առաջարկելով պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծել՝ կատարվածը քննելու համար:

Գործընթացը շարունակվեց նաև ՀՀ երրորդ նախագահ Սերժ Սարգսյանի կառավարման շրջանում: Այն որոշակիորեն դանդաղեց 2008-2010 թվականներին, երբ նորից որդեգրվել էր Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների բարելավման կուրսը, որը պատմության մեջ կմտնի որպես ֆուտբոլային դիվանագիտություն: Սակայն, հետագայում այս գործընթացի տապալման և Հայոց Մեծ Եղեռնի 100-րդ տարելիցի մոտենալուն համահունչ ավելանում էր նաև նյութի կարևորությունը հայկական դիվանագիտական և քաղաքական ասպարեզներում: 2015-ի միջոցառումները թե՛ տեղեկատվական, թե՛ քաղաքական առումով գագաթնակետն էին, ինչը նշանավորվեց ոչ միայն միջոցառումների առատությամբ և բարձր մակարդակով, այլ նաև ճանաչման գործընթացին հաղորդեց շատ մեծ իներցիա, որի հետևանքները զգացվեցին նույնիսկ պաշտոնական միջոցառումների ավարտից հետո: 

Նիկոլ Փաշինյանի կառավարման շրջանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման թեման կորցրեց իր դիվանագիտական առաջնայնության դերը: Թեև կառավարության և՛ 2018, և՛ 2020 թվականների ծրագրերում այն ընդգրկված է, սակայն տեսանելի է՝ որքան քիչ տեղ է տրվում այս հարցերին Հայաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգում: Բացի իշխանությունների դիրքորոշումից, պետք է հաշվի առնել նաև 2020-ի Արցախյան պատերազմի հետևանքով առաջացած նոր իրավիճակը, իսկ վերջին շրջանում նաև հայ-թուրքական կարգավորման բանակցությունները:

Հայոց ցեղասպանության ճանաչման երկու մեխանիզմ

Շատ հաճախ մարդիկ չեն գնահատում կամ գերագնահատում եմ տարբեր երկրների, քաղաքների և նույնիսկ ավելի փոքր վարչական միավորների կամ կազմակերպությունների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը։ Ավելի տարածված ընկալում է միջազգային քաղաքականության մեջ Մեծ Եղեռնի թեմայի մշտական և անընդունելի շահարկման գործիք լինելը: Այս անհամաչափ գնահատումը, ինչպես նաև զգացմունքայնությունը չափազանց պարզունակեցնում են երևույթը։

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը մի առանձին մեծ երևույթ է, որը թեև խարսխված է Հայոց ցեղասպանության թեմայի վրա, սակայն ներկայում ձեռք է բերել որոշակի «ինքնուրույն կյանք»: Այն մի ֆենոմեն է, որի հետևում կանգնած են տասնյակ հազարավոր մարդիկ, ազգային ու վերազգային մեծ կառույցներ, համաշխարհային մակարդակի շահեր  և հետաքրքրություններ։

Հայոց ցեղասպանության ճանաչման յուրաքանչյուր առանձին վերցված դեպքում գործում է երկու մեխանիզմ․

ա․ հայկական գործոնի գերակայություն․

որոշ երկրների, քաղաքների կամ կազմակերպությունների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և դատապարտումը հստակ ու անվիճելի կերպով կապված է տվյալ երկրի մեծ և/կամ ակտիվ հայկական համայնքի գոյության (օրինակ՝ Լատինական Ամերիկայի երկրներում) և լավ աշխատող դեսպանության առկայության հանգամանքներից (որպես վերջին օրինակ կարելի է նշել Լատվիայի կողմից ճանաչումը)։ Այս երկու միավորներն աշխատանք են տանում Հայոց ցեղասպանության դատապարտման և ճանաչման գործում հաջողություններ ունենալու համար։ Գործի է դրվում համայնքի ռեսուրսը, շարունակական աշխատանք է տարվում պատգամավորների հետ, ինչպես ընտրողների/համայնքի միջոցով, այնպես էլ քաղաքական/դիվանագիտական մակարդակում, նախաձեռնվում է տեղեկատվական արշավ։ 

Հայոց ցեղասպանության թեման լուսաբանող միջոցառումներ են կազմակերպվում։ Դրան է գումարվում տեղի հասարակության հիմնականում արդեն իսկ դրական վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ, ինչպես նաև որոշակի գիտելիքների պաշարը, որը Հայոց ցեղասպանության եղելությունը կասկածի տակ չի դնում։ Հարյուրավոր մարդիկ ներգրավվում են այս գործընթացում, քաղաքական ուժերի հետ հանդիպելուց և բանակցելուց մինչև ճանաչման օրը խորհրդարանների դիմաց եռագույներով հանրահավաքներ կազմակերպելը՝ շատ դեպքերում բախվելով թուրքերի հակազդեցությունը:

Հայկական համայնքների համար այս գործընթացին մաս կազմելը կարևորագույն միջոց է սեփական, հայկական ինքնությունը պահելու և ընդգծելու համար: Ես կարծում եմ, որ հենց այս պայքարի մաս լինելը և ոչ թե ցեղասպանություն վերապրելն է այսօր այս ինքնության պահպանման հիմնաքարը:

բ․ Միջազգային քաղաքական գործոնի գերակայություն․

որոշ երկրներում կարող է և չլինել մեծ/ուժեղ հայկական համայնք, և ՀՀ դեսպանությունն էլ չհամարի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման թեման ամենաառաջնային իր գործունեության համար, սակայն թեման լինի ակտիվ քննարկումների առարկա և նույնիսկ ճանաչմամբ պսակվի: Սա կապված է միջազգային քաղաքական գործընթացների զարգացման տրամաբանության հետ: Հիմնականում այս թեման տարբեր պետություններ օգտագործում են Թուրքիայի նկատմամբ ճնշում գործադրելու նպատակով: Հաճախ Անկարայի հետ պետության հարաբերությունների վատթարացումն ուղեկցվում է նաև նման խոսակցություններով/հանրային խոսքով, երբեմն գործը կարող է հասնել քաղաքական ուժերից մեկի կողմից ճանաչման վերաբերյալ հայտարարության պատրաստման, իսկ որոշ դեպքերում այն կարող է մտնել տվյալ երկրի խորհրդարան: Տարբեր երկրների խորհրդարաններն ունեն տարբեր ընթացակարգեր և դեպքերի մեծամասնությունում այս գործընթացը կարող է տևել տարիներ, ինչպես օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայում, կամ ամեն անգամ կանգ առնել ոլորտային հանձնաժողովի քննարկման մակարդակում, ինչպես տեղի է ունենում Իսրայելում:

Սակայն կան նաև հաջողված օրինակներ: Այսպես, ԱՄՆ-ի կողմից ճանաչման գործընթացը երկարատև ելևէջներից հետո 2019-ին ավարտվեց երկրի Օրենսդիր մարմնի՝ Կոնգրեսի երկու պալատների կողմից բանաձևի ընդունմամբ, իսկ 2021-ին դրան ավելացավ նախագահ Ջո Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության բառակապակցության հնչեցմամբ, որը թեև իրավաբանորեն լուրջ նշանակություն չուներ, սակայն հոգեբանական տեսանկյունից շատ կարևոր էր: Վերջին ճանաչումներից Գերմանիայի կամ Սիրիայի կողմից հաջողությամբ ավարտին հասցված գործընթացները հենց Թուրքիայի հետ դժվար հարաբերությունների արտահայտություն էին:

Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը որպես զենք/գործիք

Որքան սարսափելի էր Հայոց ցեղասպանության ոճիրը, այդքան մեծ է այն միջազգային քաղաքական հետևանքը, որն առաջանում է այդ հարցի արծարծումից: Որքան մեծ էր հանցագործությունը, այնքան զորեղ է զենքը, որ ստացել է միջազգային հանրությունն այն ոճրագործ պետության հանդեպ մշտապես գործածելու համար: Իր ազդեցությամբ և ուժով այն համարժեք է հաճախ Միջազգային քաղաքականության այնպիսի մեծ գաղափարական զենքերին, ինչպիսին են, օրինակ՝ Ահաբեկչության դեմ պայքարը, Դեմոկրատիայի տարածումը և այլ: Ավելին, ես կարծում եմ, որ շատ դեպքերում այս թեման ավելի մեծ խաղացող է միջազգային ասպարեզում, քան, ցավոք, Հայաստանի Հանրապետությունը: Եվ այս պարագայում, եթե նույնիսկ մի օր հայկական ինչ-որ կառավարություն որոշի հրաժարվել այս թեմայի բարձրացումից, ապա մեր կարծիքը կարող է նույնիսկ հաշվի չառնվել:

Թեմայի միջազգային քաղաքականության սեփականությունը դառնալու մեջ վատ բան չկա: Բոլոր հարցերն էլ օգտագործվում եմ, բոլոր թեմաներն էլ՝ շահարկվում, հարցն այն է՝ ինչ կարող ենք մենք ստանալ ստեղծված իրավիճակում: Կարևորն է գտնել դրանում սեփական շահն ու հետաքրքրությունը և փորձել այն առաջ տանել: 

Քաղաքականություն

Կարծիք