Սեղմագիր․ Մարզերի ներկայացվածության բարեփոխումը Հայաստանի խորհրդարանական ընտրություններում

1991-ին Հայաստանի խորհրդարանը, որն այդ ժամանակ Գերագույն խորհուրդ էր կոչվում, կազմված էր 260 միամանդատ ընտրատարածքների ներկայացուցիչներից։ 1995 թվականին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը, խորհրդարանը վերանվանվեց Ազգային ժողովի և անցկացվեցին նոր խորհրդարանական ընտրություններ։ Նոր համակարգը նախատեսում էր 150 ընտրական տարածք, որոնց ներկայացուցիչներն ընտրվում էին պարզ մեծամասնական (բազմամանդատ պլյուրալիստական) համակարգով, ինչպես նաև 40 լրացուցիչ տեղ, որոնք համամասնորեն հատկացվում էին կուսակցություններին՝ համապետական մասշտաբով ստացած ընդհանուր քվեների հիման վրա։ Առանձին տարածքներից ընտրված պատգամավորների կուսակցական պատկանելությունը որևէ կերպ չէր անդրադառնում համամասնական տեղերի բաշխման վրա։ Վերջիններիս տեսակարար կշիռն ավելանում էր խորհրդարանական յուրաքանչյուր ընտրությանը զուգահեռ՝ մինչև 2017-ը, երբ Հայաստանն ամբողջությամբ անցավ համամասնական մոդելի։

ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը ընտրական համամասնական համակարգում մեկտեղում է համապետական փակ և տարածքային բաց (այսպես կոչված՝ «ռեյտինգային») ցուցակների բաղադրիչները։ Փակ ցուցակը կազմված է երկու մասից․ առաջինը կուսակցության առաջադրած բոլոր թեկնածուների հաջորդական ցանկ է, երկրորդը՝ Հայաստանի չորս խոշոր ազգային փոքրամասնությունների (եզդիներ, ռուսներ, ասորիներ, քրդեր) համար նախատեսված տեղերի առաջադրումներն են։

Գործող կարգավորումներով փակ ցուցակը պարտադիր պետք է ներառի նվազագույնը 80, առավելագույնը՝ 300 թեկնածու։ Այն պետք է պահպանի նաև թեկնածուների գենդերային քվոտան՝ յուրաքանչյուր չորս թեկնածուի հաշվով առնվազն մեկ թեկնածու նախատեսելով յուրաքանչյուր սեռից։

Փակ ցուցակով առաջադրումների հիման վրա ձևավորում է տասներեք տարածքային բաց ցուցակ՝ Հայաստանի տասներեք ընտրատարածքների համար, ներառյալ Երևանի չորս ընտրատարածքները և մեկական ընտրատարածք յուրաքանչյուր մարզում՝ բացառությամբ Սյունիքի և Վայոց ձորի մարզերի, որոնք միավորված են մեկ ընտրատարածքում։

Ի տարբերություն համապետական փակ ցուցակի՝ առաջադրումները բաց ցուցակներում հաջորդական դասավորությամբ չեն, ցուցակից ընտրվում է ամենաշատ ձայն հավաքած թեկնածուն։ Ընտրատարածքներից և ոչ մեկի համար նախապես տեղեր վերապահված չեն, դրանք ամբողջությամբ կախված են ընտրատարածքում կուսակցության ստացած աջակցությունից։ Յուրաքանչյուր տարածքի համար կուսակցության թեկնածուների առավելագույն քանակը որոշվում է ընտրողների ռեգիստրում գրանցված քաղաքացիների թիվը բաժանելով 15,000-ի։ Տավուշի մարզում, օրինակ, որն ունի 108,773 գրանցված ընտրող, կուսակցությունը կարող է մինչև 7 թեկնածու առաջադրել բաց ցուցակով։ Բաց ցուցակների համար ևս գործում է գենդերային 30% քվոտայի պահանջը։

Ընտրության օրը քաղաքացիներն առանձին քվեաթերթիկներ են ստանում յուրաքանչյուր կուսակցության համար։ Ընտրությունը կատարվում է տվյալ կուսակցության քվեաթերթիկը ծրարի մեջ դնելով և այն քվեատուփի մեջ գցելով։ Բաց ընտրացուցակը տպված է կուսակցության քվեաթերթիկի դարձերեսին և տարբեր է բոլոր տասներեք ընտրատարածքների համար։ Ընտրողները կարող են (սակայն պարտավոր չեն) ընտրել մեկ թեկնածու տվյալ կուսակցության տարածքային բաց ցուցակից։

Խորհրդարան անցնելու համար ընտրական նվազագույն շեմը 5%-է կուսակցությունների և 7%` կուսակցությունների դաշինքների համար։ Մանդատների կեսը տրվում է կուսակցության բաց, մյուս կեսը՝ փակ ցուցակի հիման վրա։ Եթե ստացած խորհրդարանական տեղերի թիվը կենտ է, ապա լրացուցիչ տեղ է հատկացվում փակ ընտրացուցակին։ Կարևոր է նշել, որ կուսակցության/դաշինքի տարածքային բաց ցուցակով ընտրված թեկնածուները պարտադիր չէ, որ լինեն ամենից շատ ձայներ հավաքածները, բավարար է, որ նրանք լինեն այն տարածքների թոփ-թեկնածուները, որտեղ կուսակցությունն ամենամեծ աջակցությունն է ստացել։ «Ելք» դաշինքը, օրինակ, 2017-ի ընտրություններում չորս մանդատ ստացավ տարածքային բաց ցուցակներով և հինգ մանդատ՝ համապետական փակ ցուցակով՝ շրջանցելով նրանց, ովքեր արդեն ընտրվել էին բաց ցուցակով։ Երբ Նիկոլ Փաշինյանը, որը «Ելքի» տարածքային բաց ցուցակով ընտրված չորս պատգամավորներից մեկն էր, 2018-ի մայիսին ընտրվեց ՀՀ վարչապետ, նրա մանդատը փոխանցվեց նույն տարածքի՝ ամենաշատ ձայն հավաքած հաջորդ թեկնածուին։

Վարչապետի պաշտոնում Փաշինյանը առաջնահերթ հռչակեց Ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումը։ Այս նպատակով ձևավորվեց Ընտրական բարեփոխումների հատուկ հանձնաժողով, որը 2018-ի հոկտեմբերին առաջարկեց հրաժարվել բաց ցուցակների բաղադրիչից և բոլոր մանդատները բաշխել համամասնորեն՝ հիմնվելով միայն կուսակցական փակ ցուցակների վրա։ Որպես հիմնավորում նշվում էր, որ բաց ցուցակի բաղադրիչից և քվեախցիկում գրիչ օգտագործելու անհրաժեշտությունից հրաժարվելը թեկնածուների համար կդժվարացնի ընտրակաշառքների դիմելու, ընտրողների վրա ճնշում գործադրելու, նրանց սպառնալու կամ ֆիզիկապես ահաբեկելու պրակտիկան։

Բաց ցուցակներից հրաժարվելու հանձնաժողովի մյուս հիմնավորումն այն էր, որ դա թույլ կտա ավելացնել կանանց թիվը խորհրդարանում։ Չնայած 30%-անոց գենդերային քվոտայի՝ չկա որևէ երաշխիք, որ կանայք ի վերջո կհայտնվեն Ազգային ժողովում։

Հատուկ հանձնաժողովի ներկայացրած առաջարկները բավարար թվով ձայներ չստացան Ազգային ժողովում, որում այն ժամանակ մեծամասնություն էր Հայաստանի Հանրապետական կուսակցությունը։

Հաշվի առնելով հանգամանքը, որ Երևանից դուրս բնակվող քաղաքացիները կազմում են ընտրողների երկու երրորդը՝ էական նշանակություն ունի Ազգային ժողովում մարզերի ներկայացվածության խնդիրը։ Մարզերի բնակիչների կարիքներին արձագանքելու և նրանց մտահոգությունները բարձրաձայնելու համար կարևոր է, որ որոշում կայացնողներն անմիջականորեն հաշվետու զգան իրենց ՀՀ բնակչության այս հատվածի նկատմամբ։ Ներկայում գործող համամասնական մոդելը չի երաշխավորում ներկայացվածություն, որը համաչափ է մարզերի ընտրազանգվածին։ Այսպես. թեև 2018-ին ընտրողների ընդամենը 32․7%-ն էր Երևանից, ընտրված խորհրդարանականների ավելի քան 57%-ի գրանցման հասցեն մայրաքաղաքն էր։

Պատճառներից մեկը թերևս այն է, որ ներկայիս համակարգը նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում Երևանի թեկնածուների համար. էականորեն հեշտ է քարոզարշավ իրականացնել մայրաքաղաքի թաղամասերում, որոնք աշխարհագրորեն մոտ են միմյանց, քան փոքր քաղաքներում և ցրված գյուղական շրջաններում։ Գործող համակարգի մյուս թերությունը կապված է անհատ թեկնածուների քարոզարշավի վերահսկողության հետ։ Օրենքը պահանջում է, որ թեկնածուներն իրենց քարոզարշավի համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները փոխանցեն կուսակցության ընտրական հաշվեհամարին, որից հետո գումարները կարող են օգտագործել կուսակցության թույլտվությամբ։ Գործնականում շատ ավելի մեծ է հավանականությունը, որ թեկնածուները ոչ պաշտոնական, չհայտարարագրված միջոցներ կօգտագործեն, քան կգնան այս ճանապարհով։ 2018-ի ընտրություններում բաց ցուցակով ընդհանուր առմամբ 1287 թեկնածու է առաջադրվել։ Նրանց քարոզարշավը վերահսկելը Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի վերահսկիչ ծառայության ու աուդիտի բաժնի ներկայիս հնարավորություններից պարզապես վեր էր, քանի որ այն ընդամենը երեք աշխատակից ուներ (ունի)։

Համապետական փակ ցուցակի մոդելը, որը 2018-ի հոկտեմբերին առաջարկեց Ընտրական բարեփոխումների հանձնաժողովը, շատ ավելի կվատթարացներ մարզային ներկայացվածությունը։ Նախորդ ընտրություններին «Իմ քայլը» դաշինքի, «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունների փակ ցուցակներով առաջադրված առաջին տասը թեկնածուները հիմնականում Երևանից էին։ Ներկայացված միակ մարզերը Լոռին և Կոտայքն էին։ Եթե ապագա ընտրություններում ավելի շատ կուսակցություններ/դաշինքներ հաղթահարեն ընտրական նվազագույն շեմը և խմբակցությունները փոքրանան, ապա փոքր մարզերի, այդ թվում՝ Տավուշի և Արագածոտնի ներկայացվածությունն էլ ավելի կվատթարանա։

Մարզային ներկայացվածությունը բարելավելու նպատակով 2018-ին «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունն առաջարկեց մարզային քվոտա սահմանել՝ փակ ցուցակի յուրաքանչյուր վեց թեկնածուից առնվազն մեկը պետք է վերջին հինգ տարվա ընթացքում բնակված լինի մարզում և շարունակի բնակվել այնտեղ։ Գաղափարը դժվար իրականանալի է, քանի որ քվոտան նախ չափազանց փոքր է, երկրորդ՝ այն կմեծացնի խոշոր մարզերի ներկայացվածությունը և, ի վերջո, բնակության վայրի պահանջը գործնականում դժվար վերահսկելի է։

Մարզային ավելի լավ ներկայացվածություն երաշխավորելու համար այս զեկույցն առաջարկում է Հայաստանը բաժանել երեք բազմամանդատ ընտրական տարածքների և յուրաքանչյուրի համար հավասար քանակով մանդատներ նախատեսել, որը համաչափ է ընտրողների քանակին. Երևանում՝ 33 մանդատ, հյուսիս-արևմուտքում (Շիրակ, Լոռի, Տավուշ, Արագածոտն, Կոտայք)՝ 36 մանդատ, հարավ-արևելքում (Արմավիր, Արարատ, Գեղարքունիք, Վայոց ձոր, Սյունիք)՝ 32 մանդատ։

Հաշվի առնելով Հայաստանի մարզերի ժողովրդագրական առանձնահատկությունները (Վայոց ձորի, Սյունիքի, Արագածոտնի և Տավուշի բնակչությունը զգալիորեն զիջում է մյուսներին)՝ յուրաքանչյուր մարզ առանձին ընտրական տարածք դիտարկելը նախընտրելի տարբերակ չէ։ Նախընտրելի են ընտրատարածքների ավելի փոքր խմբավորումները։

Փակ ցուցակի առավելությունն այն է, որ ավելի հեշտ է ձայների հաշվարկի գործընթացը. ընտրությունների ավարտից հետո ներկայացվելու է միայն յուրաքանչյուր կուսակցության ընդհանուր քվեների հանրագումարը։ Մեկ այլ առավելություն է նույն կուսակցության թեկնածուների միջև համագործակցային մթնոլորտի բարելավումը, քանի որ միմյանց հետ մրցելու փոխարեն նրանք աշխատելու են մեկ ընդհանուր՝ կուսակցության շահերն առաջ տանելու նպատակի համար։ Եվ երրորդ՝ կուսակցություններում նվազում է անհատների դերը, առաջնային է դառնում կուսակցության ինստիտուցիոնալացման և ավելի ընդգրկուն քաղաքական մոտեցումների խնդիրը։

Առաջարկվող եռատարածք մոդելը թեկնածուների քաղաքական հաջողություններն ուղղակիորեն կապում է մարզերում ընտրողների նախընտրությունների հետ՝ վերջիններիս թվին համաչափ, և խրախուսում, որ կուսակցությունները թեկնածուներ ընտրեն հենց մարզերից։ Մոդելը թույլ է տալիս համահարթեցնել ներկուսակցական հիերարխիան։ Կուսակցությունն ունենում է երեք «թիվ մեկ» թեկնածու (յուրաքանչյուր ընտրական տարածքում՝ մեկը), ինչն ավելի խորքային է դարձնում որոշումների ընդունման գործընթացը կուսակցության ներսում։ Բացի այդ, եթե կուսակցությունը փորձի ներկուսակցական նախնական ընտրություններ անցկացնել, ապա կարող է համապետական մրցավազքն ավելի փոքր կտորների տրոհել։ Ընդհանուր առմամբ, մարզային թեկնածուների ուղիղ «պարգևատրումը» պատգամավորական մանդատներով՝ տեղում նրանց աջակցությանը համաչափ, կխրախուսի նրանց ավելի ակտիվ մասնակցել քարոզարշավին, քան համապետական միասնական մրցավազքի պարագայում է, որտեղ նրանց անհատական նպաստը, թերևս, աննշան կարող է թվալ։

Իհարկե, գոյություն ունեն օրենսդիրում մարզերի ներկայացվածությունը հավասարակշռող այլ մոտեցումներ ևս, սակայն, հաշվի առնելով հայաստանյան իրողությունները, ամենահարմարը, թերևս, եռատարածք փակ ցուցակի մոդելն է։

Կարդալ նաև

Հատուկ զեկույցներ EVN Report-ում

Նախագիծը ֆինանսավորում է Միացյալ Թագավորության Հակամարտությունների, կայունության և անվտանգության հիմնադրամը։

Այս հրապարակման մեջ արտահայտված կարծիքները հեղինակինն են և կարող են չարտացոլել Միացյալ Թագավորության կառավարության պաշտոնական դիրքորոշումը։