Պեղումներ․ Խենթություն հայկական ձևով՝ Սասնա ծռեր

Պատմության վաղ շրջաններում ժողովրդի քաղաքական կենսագրությունը, արժեքային համակարգն արտացոլվում են հեքիաթներում, առածներում, ասացվածքներում, ինչպես նաև՝ էպոսում, եթե նա էպոս ունի։ Բայց անցնում է ժամանակ, և հարց է ծագում… իսկ արդյո՞ք ժողովուրդն այժմ համապատասխանում է իր էպոսին։ Բնորո՞շ է, դիցուք, «Սասնա ծռերի» հերոսների վարքն այսօրվա հայությանը, որքանո՞վ ենք մենք՝ հայերս,

«ծռեր»՝ միամիտ խենթեր 

Պատասխանելու համար, պետք է վերհիշել, թե ինչ խենթություններ էին անում սասունցի ծռերը։ 

Դավիթն իր պատանեկությունն անցկացնում է որս անելով։ Այնքան եռանդուն, որ Սասունում որս չի մնում, բացի՝ Ծովասարից։ Ծո՜վ-ա-սա՜ր՝ ի՜նչ օքսյումորոն է, այսինքն՝ հակառակ հասկացությունների համադրում։ Ծովասարի լեռնաբազուկի ամենաբարձր կատարն է, որի մերձակայքում ծով չկա, միայն մի լճակ կա։ Միգուցե ծով բարիքների պատճառո՞վ է այսպես կոչվել, քանի որ այդ պահին Մսրա Մելիքը՝ Եգիպտոսի տիրակալը այն արգելոց է դարձրել… պարզ չէ։ 

Թևաթորոսը՝ էպոսի հերոսների մի քանի սերնդի քեռին, Դավթին վախեցնում է, թե Ծովասարում կոտոշավոր միջատ կա, որը կուլ է տալիս մարդկանց, այն էլ՝ հեռվից։ Հակառակ արդյունքի է հասնում՝ Դավիթն իսկույն ճամփա է ընկնում Ծովասար… Տեսնում է մի գոմեշի՝ մաճկալի կողքին։ Կենդանին կոտոշավոր է՝ անմիջապես նետահարում է։ Իսկական ծուռ, էլի։ Մաճկալը ողբում է, որ զրկվեց լծկանից, ցույց է տալիս դաշտում գութան քաշող ուրիշ գոմեշների։ Դավիթը հասկանում է, որ սխալվել է, կարեկցում է կենդանիներին. 

Իդա շոքին լեզուներ թալած դուս,
Հըբա մեխկ չի՞ն, խեղճ չի՞ն էդոնք։

Նա արձակել է տալիս յոթ զույգ գոմեշին, ինքն է լծվում-անում օրվա հերկը։ 

Հետո գնում-գտնում է Ծովասարի դրախտը… ու բաց է թողնում բոլոր գազաններին՝ որսը պետք է փախչելու տեղ ունենա։ Քանդում է ջրավազանը։ Դա էլ, երևի՝ ձկների՞ն ազատություն տալու համար։ Ծուռ, էլի՜։ 

Դավթի խենթությունը… կամ միամտությունը մանկուց է ի հայտ եկել՝ նա սենյակի հատակին թռչկոտում է, որպեսզի արևի շողը բռնի, իսկ տնից դուրս էլ՝

…նըստած էնտեղ, հող կը չափեր իր քոլոզով.
Կասեր.— Էսա՛ մե՜կ…
Քանի չափեր, կ’ասեր.— «Էսա՛ մե՛կ…»,
Էլ չէր կարնա ասի «էրկո՛ւ»։ 

Սա կարծես ծռություն կամ միամտություն էլ չէ, այլ՝ ուշ զարգացում է։ Եթե ենթադրությունը ճիշտ է, այս առումով ավելի քիչ է բերել Սասնա տան հիմնադիր Սանասար-Բաղդասար երկվորյակներից Բաղդասարի բախտը։ Նրանց մայրը հարկադրված էր Քաջանց թագավորի որդու հետ ամուսնանալ, բայց ապրում էր մեկուսի։ Մի օր աղախինների հետ «բոխչեն առած» գնում է «ծովի պռունկ», որ «ուրախութեն» անեն, բայց ծովն իսկական ծով է՝ աղի, Ծովինարը ձիու սմբակի տեղում կուտակված ջուրն է խմում։ Հղիանում է, եղբայրները ծնվում են բուռ ու կես ջրից։ Մայրը Բաղդասարին Ծուռ է անվանում, քանի որ Սանասարը մի բուռ, իսկ նա կես բուռ ջրից է ծնվել։ Իսկ ինչպե՞ս էր դրսևորվում Բաղդասարի «ծռությունը»՝ «չում իրիկուն կերթեր, ճան կը խաղեր»։ Ծովինարը ձիու սմբակի տեղում կուտակված ջրով է ծարավը հագեցնում։

Ճանը հնագույն խաղ է, որ տարածված էր Հին Եգիպտոսում, Հռոմում, Հայաստանում, Կենտրոնական Ասիայում, իսկ այսօր էլ… առաջնություններ են անցկացվում Մոնղոլիայում ու Բուրյաթիայում։ Խաղում են ոչխարի կամ այծի նախակճղակի հոդային ոսկորներով։

Բաղդասարը երևի լավ էր խաղում, եթե այդքան հրապուրված է եղել, քանի որ այս դյուցազնի բախտը սիրո հարցում չէր բերում՝ ըստ այն արտահայտության, թե՝ սեր չունես, խաղի սեր ունես։ Գեղեցկուհի Սուռաթ խաթունը, որ երազում տեսել է Սանասարի՛ն և «շատ սիրու տեր էլել վեր ինոր», իր նկարն է ուղարկում նրան։ Էպոսագիտության մեջ «սվայամվարա» է կոչվում երևույթը, երբ աղջիկն է փեսացու ընտրում բոլոր թեկնածուներից («սվայամ»՝ ես, «վարա»՝ փեսա է նշանակում սանսկրիտով). անունը ծագում է հնդկական առասպելական արքայադստեր պատմությունից։ Բայց նկարը Սանասարի փոխարեն սխալմամբ եղբոր երդիկից են ներս գցում։ Եվ Բաղդասարի հետ մի անհասկանալի բան է կատարվում։ Նրա

…խելքն գնաց, արուն էլ քթից փռթավ, էկավ։ 

Սա, հավանաբար, այն երևույթն է, որ գիտությունը հետագայում կկոչի Ստենդալի համախտանիշ։ Ինչպես Բաղդասարը՝ Սուռաթ խաթունի գեղեցկությունից, ֆրանսիացի դասական գրող Ստենդալը (Stendhal, 1783-1842) Ֆլորենցիայում, իտալական կերպարվեստի կատարելությունից է նվաղել, ինչը առիթ է դարձել, որ նրա անվամբ համախտանիշ կոչեն… 1982-ին։ 

Սանասարը եղբորն ուշքի է բերում, բայց նախապես իր ծոցում տեղավորելով Խանդութի «պատկերքը»։ 

Պաղտասարն էլ չխարցուց էն պատկերք,
Վազեց, գնաց ճան խաղալու։
Ծուռ, էլի՝ էդ «պատկերքը» մոռանալի՞ք բան էր։ 

Հակառակ Բաղդասարի, Ծովինարը «ծուռ» չի համարում Սանասարին, որը սպառնում է ծովը նետել մորը, եթե չպատմի իրենց ծագումը։ Գուցեև մոր սիրտն էր ճիշտը՝ սա այսօր զայրույթի կառավարման խնդիր կդիտարկեին հոգեբանները և, հավանական է, Սանասարին հանդարտեցնեին։

Սասունցիները… պատարագ են անում օրհասն իրենցից հեռացնելու համար, իսկ 

Ծուռ 

Դավիթ լե գնացիր էր քեֆ անելու
Խետ ազապ լաճերաց, աղջկտերաց։ 

Պառավը կշտամբում է Դավթին՝ անհոգության համար, սա չի հավատում իր ուժերին՝ իմանալով, որ հարկահաններն ուղեկից զորագունդ ունեն։ 

Հըբա, նանե,- ըսավ,- ես իմա՞լ մեռնիմ,
Օր իդոնք չիգան ընծի չարչարեն, սպանին։
Նանեն ըսեց.- Գրող խեխդա քըզի,
Օր դու վախեներ, հորի՞ քանդիր զԾովասար։

Սովետական գրականագետները Արտատեր պառավին կոչում էին հասարակ ժողովրդի ներկայացուցիչ, «համաժողովրդական տիպ»։ Բայց էպոսի պատումներից մեկը գաղտնիք է բացում.

Սասուն Պառա՛վ մի կար.
Էդ Պառավ Մհերի յարն էր էղե։
Էնի արտ մի կորեկ ուներ…

«Յարը» սիրելին է, ոչ՝ հպանցիկ հրապուրանք։ Երևի կայծկլտուն հայացք է ունեցել, շորորուն քայլվածք ժամանակին Պառավը… գրավել է Մեծ Մհերի սիրտը։ Նա կշտամբում է Դավթին իր արտն ավերելու համար, բայց նաև նրան հանձնում է իր ժառանգության մասին հիշողության, ժամանակակից լեզվով ասած, «չիպերը», մանրահամակարգերը և պատմում, թե ինչ «սպառազինություն» են ունեցել Սասնա ջոջերը, որ թաքցրել է նրանից Ձենով Օհանը՝ Թուր Կեծակին, Քուռկիկ Ջալալին, Խաչ պատերազմին, զրահները, սաղավարտը։ 

Արդյոք Մեծ Մհերի զենք-զրահը փրկում էր իրավիճակը՝ Դավիթը տեսնում է, որ թշնամու վրաններին թիվ-համար չկա։ Սասնա ծռերը հաճախ իրենց սովորական մարդու պես են պահում, որը… նրանց քաջագործություններն ավելի սիրելի են դարձնում՝ Դավիթը վախենում է.

Դավիթ կը վախենա, կասա.
«Տե՛ր Աստված,
Ես էլնիմ կրակ, էնոնք էլնին բամբակ,
Ես չըմ կանա զէնոնք էրեցի։
Ես էլնիմ գարնան անոթի գելեր,
էնոնք էլնին էն մատղաշ գառներ,
Ես չըմ կա նա զէնոնք ուտա։
Ես էլնիմ նա խարավ քամին,
էնոնք էլնին նա աշնան կանգրաթըռուկներ,
Ես չըմ կանա զէնոնք կորըսցա»։

Նա կրակ լինի, հակառակորդի զորքը՝ բամբակ, չի կարող այրել։ Սոված գայլ լինի՝ գարնան սոված գայլ, չի կարող գառների հոտը ուտել, հարավի քամի լինի, չի կարող քշել գանգրաթռուկ-խատուտիկը՝ այ այսքան պատկերավոր է նրա հուսահատությունը։ 

Մելիքն այնքան «ասքար» է հավաքել, «օր չափ ու սայման հընցավ», և դա միայն երկու երկրների մարդուժի տարբերության խնդիրը չէր,

Ախր, բովանդակ աշխարք կռապաշդութեն էր։

Այսինքն, Սասունը միայնակ էր կրոնական առումով։ Ծովինարը՝ Գագիկ թագավորի դուստրն ու Ջոջանց տոհմի նախամայրը, ստիպված է եղել ամուսնանալ «կռապաշտ խալիֆայի» հետ, որպեսզի փրկի իր հայրենիքն ավերից, հազարավոր մարդկանց՝ սպանությունից ու գերությունից, բայց նրա որդիները ծնվել են անարատ հղությունից ու քրիստոնյա են։ Ուրեմն, Դավիթը նաև հոգևոր աջակցություն պետք է ունենա։ Եվ նա մինչև կռվի գնալը նորոգում է «Բանցրիկ Մարաթուխ Աստվարածինը»՝ Մարութա սարի Աստվածածնի վանքը։ Ուժերի անհավասարությունը սաստկացնում է այն, որ Սասունը միայնակ է նաև քաղաքականապես. 

Մըսրա Մելիք էլավ դանակ էթալ,
Ուր ոտանց փաչեն ճըղեց,
Շուշե մ’արուն առեց,
Խնդրագիր ըմ գրեց Ուռուսու թակավորին,
Մեկ Ֆրանկսըզին, մեկ՝ Ընգլիզին,
Ախըր՝ հըմեն թագավորից ուր հնդադբա ուզեց.
Ասաց. «Ուըր էրթանք Դավթի կռիվ»։ 

Մեջբերումը քաղված է էպոսի՝ XX դարի երկրորդ կեսին գրառված մի պատումից։ Մելիքը «հնդաբդա», այսինքն՝ օգնություն է խնդրում Ֆրանսիայից, Անգլիայից և Ռուսաստանից, որոնք Անտանտն էին կազմում Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում։ Նրանք կարծես թե պիտի պաշտպանեին իրենց թշնամիների կողմից Ցեղասպանության ենթարկված հայերին, բայց 1917-ին Ռուսաստանում իշխանությունը գրաված բոլշևիկները դաշնակցեցին Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ, մյուսները խուսափեցին թուրքերին հակադրվելուց, որ ռուսների գիրկը չմղեն ամբողջովին։ 

Մըսրա Մելիքը իր մոր՝ Իսմիլ Խաթունի հետ բանավիճելիս բացատրում է.  

Էսաց.- Մարե, էդա ազգ,-
Էսաց,— խաստակող ազգ ի։

Էպոսի «խաստակողները»՝ Դավիթը, Ջոջանց տան մյուս առաջնորդները, ապստամբում են և հաղթում գաղութարարներին, ի տարբերություն XIX-XX դարերի մեր պատմության։ 

Անկախության շրջանի հետազոտողներից ոմանք մեղադրում են Սասնա ծռերին, թե հավակնոտ չեն՝ հաղթում են, բայց երկրներ չեն նվաճում, մասնավորապես՝ չեն մնում տիրելու Մըսրին։ Հանրահայտ է Մեծ Մհերի պատմությունը, որին Իսմիլ Խաթունը հազար ու մի հնարով հրապուրում է Մըսր, հարբեցնում և որդի է ունենում նրանից.

Յոթ տարի Իսմիլ խաթուն զՄհեր պահեց գինով… 

Ի վերջո, Մհերը սթափվում ու վերադառնում է հայրենիք։ Փոքր Մհերն էլ կյանքից մեծ պահանջներ չունի. 

— Ես ձենե բան չեմ ուզի,
Ո՛չ թագավոր կ’ըլնեմ,
Ո՛չ քաղքի տեր կ’ըլնեմ։
Ես Դավթի տղա Մհե՛րն եմ,
Ես չեմ կարնա էստեղ նստի…

Անհավակնոտության մեղադրանքը նշանակում է «Սասնա ծռերի» դասերի, «աշխարհաքաղաքական իրավիճակի» թերըմբռնում։

Արաբական նվաճումների շրջանում Սասունը, Հայքը կա՛մ կիսանկախ են եղել, կա՛մ՝ լիովին նվաճված։ Էպոսի հեղինակները, ասացողները կանտեսեին կամ գլխիվայր շուռ կտային պատմական իրողությունները, եթե իրենց հերոսները՝ ըմբոստ լեռնականները հավակնեին կամ նույնիսկ երազեին տիրել ժամանակի ամենամեծ կայսրությանը (13 մլն քառակուսի կմ, Պիրենեյան թերակղզուց մինչև Չինաստան), որի քարտեզին Սասունը մի փոքրիկ կետ էր։ Բացի այդ, էպոսը «վերաուղղորդելու» ջատագովները միամիտ են, եթե կարծում են կայսրության գահին տիրացած որևէ մեկին թույլ կտան իր էթնիկ ծագումից ելնելով քաղաքականություն վարել։ Բավական է հիշել Բյուզանդիայի հայազգի կայսրերի գործունեությունը, որ հաճախ ուղղված է եղել Հայաստանի դեմ։ Այսինքն, եթե նույնիսկ Եգիպտոսը Սասունին միացվեր, Սասունը կդառնար Եգիպտոսի կցորդը և ոչ՝ հակառակը։ Սասնա ծռերի քաղաքական հավակնոտության/անհավակնոտության բնույթը կարող է բացատրել այն հարցադրման պատախանի գուշակումը, թե

ովքե՞ր էին էպոսի «հեղինակները» 

Ազնվականնե՞ր, հոգևորականնե՞ր, գյուղացինե՞ր։ Դա կարող է բացատրել Սասնա ծռերի հավակնոտության հավանականությունը։ «Մինչև 1930-ականների կեսը խորհրդային ֆոլկլորագիտության մեջ տիրապետում էր էպոսի ազնվականական ծագման վարկածը, […] 1936-ին կուսակցությունն արգելեց այս վարկածը»,- գրում է մշակութաբան Հրաչ Բայադյանը։ Պատկերացնո՞ւմ եք՝ իշխանությունը որոշում է, որ միայն գյուղացիների դասակարգը կարող է լինել այս ստեղծագործության հեղինակը։ Զարմանալի չէ, որ հարցը հիմնավորապես չի ուսումնասիրվել, թեև էպոսի ընդարձակ պատումներից մեկի ասացող Թամո (Թոմաս) Դավթյան վկայել է, որ Դավթի պատմությունը գրքերից քաղված եղելություն է։ 

Նա իր աչքով էպոսի մի մեծածավալ հատոր է տեսել Գոմաց վանքում, որը քրդերը շատ չանցած այրել են։ Հավանաբար՝ ջարդերի ժամանակ, դա բանահավաքը չի ճշտում. Վկայությունը գրի է առնվել 1932-ին, երբ սովետական գրաքննությունը թույլ չէր տալիս Ցեղասպանության մասին խոսել։ 

Թամո Դավթյանը ծնվել է 1847 թվականին Սասնո Ճախրական գյուղում։ Գրագետ չի եղել, բայց Ճախրականում ունեցել է ջրաղաց, այգի… և այնպիսի հիշողություն, որ անգիր արտասանել է էպոսի հսկայածավալ տեքստերը։ Այսինքն, ազնիվ չէ նրան չվստահելը, բայց գրքի բովանդակությունն ու ոճն էլ հայտնի չեն, այդ պատճառով միայն գրառված պատումներով է հնարավոր «երևակայել» հեղինակին։ Նա չէր կարող հոգևորական լինել, քանի որ հայ եկեղեցական մատենագիրները եթե առասպելներ հեղինակել են, կրոնակա՛ն պատերազմներն են պանծացրել, բայց քննարկելի է ազնվականի վարկածը։ 

Ի՞նչ հիմնավորումներ կարելի է հայտնաբերել էպոսում։ Դիցուք, որսը եղել է բարձր խավի զբաղմունքը։ Սասնա ծռերը էպոսում վայրի ոչխար են նետահարում, որ հայկական մուֆլոնն է երևի, և, պատումներից մեկում… Դավիթը բազե ունի բազկին։ Նա, ի տարբերություն հասարակ խավի, նաև կարդալ գիտե. 

Դավիթ տեսավ՝ էտեխ խանգար եկեղեցի մ’կար.
Գնաց, քարերու վըրեն գիր կար, կարդըցավ.
«Բանցրիկ Մարաթուխ Աստվարածին»։

Իհարկե, հերոսի պարզ գրագիտությունը բավարար չէ ազնվական հեղինակ ենթադրելու համար, բայց էպոսում կա հերոս, որի անունը հնարելու համար գրական լեզվի խոր իմացություն էր պետք՝ Աստղու Ցոլածին (Ցո-լա-ծի՜ն), կա նաև Աստղիկ թագավոր. 

…Սասնա քաղքի մեջ
Մեկ փիր ըղթիար թագավոր մը կելնի,
Աստղիկ թագավոր։
Աստղիկ թագավորուն
Մեկ աղջիկ մը կելնի շատ տեսակով։

«Աստղ» անձնանունը նաև էզոտերիկ աղերսներ է ենթադրում, բայց այս «փիր ըղթիար», այսինքն՝ իմաստուն ծերունի թագավորը, որ ունի «շատ տեսակով», այն է՝ ազնվազարմ դուստր, այնքան հպանցիկ հերոս է էպոսում, որ ընդհանրացումների հիմք չի տալիս։

Բարձրաշխարհիկ վարվեցողություն ևս պատահում է էպոսում.

Աղջիկն առավ փունջ մը վարտ,
Գնաց մոտ Տավիթ, շատ գորովրեց,
Վարտն էլ տվավ քթին։ 

Աղջիկը Խանդութ Խաթունն է, որն ուզում է Դավթի սիրտն առնել, «գորովրում»՝ գուրգուրում է, քանի որ մինչ այդ հարվածել էր նրան, վարդերը մոտեցնում քթին, որ բույրը զգա։ Դավթի վրա դա չի ազդում.

Տավիթ գոմփ մը զարկեց վեր աղջկան թևին.
Թև թուլցավ, կախվավ մոտեն։ 

Շատ պատումներում Խանդութը գուսաններ է ուղարկում, որ իրեն Դավթի առաջ գովաբանեն։ Նրանց համեմատություններում կան որոշները, որ բարձրաշխարհիկ մարդը կաներ՝ «Աչքեր… Գինու կթղայ էր»՝ աչքերը գինու գավաթ էին, բայց գզած բամբակի պես սպիտակ մարմին, լիալուսնի նման կլոր, խնձորի կարմրության դեմք, չինարի բոյ… յոթ կանգուն լայնությամբ սիրտ՝ սրանք փոխաբերություններ ու համեմատություններ են, որ ավելի շատ գեղջկական ճաշակին են հատուկ. 

Թե՛ քար, թե՛ թուփ, թե՛ հայվան, թե՛ ջանավար,
Ըմենուն էլ բարև տաս, առանց բարևի չընցնես…

Այս խորհուրդը համահունչ է ժողովրդական հեքիաթների «դիվանագիտությանը», բնապաշտությանը, մյուս կողմից կարելի է այն «վերևների» քաղաքական տեխնոլոգիա դիտարկել, որը նույնիսկ 2013-ին հայաստանյան ընտրություններում է կիրառվել, երբ թեկնածուներից մեկը բարևում էր բոլորին անխտիր։ 

Էպոսում մեծ է ինքնիշխանության ձգտումը, բայց հայկական լիարժեք պետականությունը օրակարգում չէ, ինչը, հավանաբար, կարտահայտեր ազնվական հեղինակը. Ծովինարի հայր Գագիկ թագավորը, որ, հավանաբար, Արծրունի է՝ Սասունի օրինական հայ տերերից, որոնք իրենց համարում էին բիբլիական Սարասարից (Սանասարից) սերված, որը եղբոր՝ Ադրամելեքի հետ (էպոսի պատումների մեծ մասում՝ Բաղդասարի) իրենց հայր Սենեքերիմին սպանելով, փախչել են «Արարատի երկիրը» («Աստվածաշունչ», Թագավորությանց չորրորդ գիրք, գլուխ ԺԹ, 36-37), ո՛չ թոռներին է իրեն ժառանգ դիտարկում, ո՛չ էլ օգնության շտապում անհրաժեշտ պահին։ 

Մինչդեռ Խորենացին նկարագրում է, թե հայ հեղինակավոր Արծրունի նախարարն ինչ հանդգնությամբ է վարվում Շապուհ Սասանյանի հետ, որը պարսկական դրածո էր Հայոց գահին (մ.թ. 416-420). «Մի անգամ մականով խաղալիս՝ Շավասպ Արծրունուն երկու անգամ հաջողվեց գնդակը խլել Շապուհ արքայից։ Սա մականով նրան խփելով ասաց. «Չափդ ճանաչիր»։ Իսկ նա պատասխանեց. «Այո, ճանաչում եմ, որ ես էլ արքայորդի եմ, Սանասարի սերունդ, և իրավունք ունեմ քո եղբայրների հետ թագավորի բարձը համբուրելու»… Այսպես ասելով՝ մեծ քամահրանքով դուրս սլացավ ձիարշավի ասպարեզից»։ 

Իսկական պետական այր է քեռի Թորոսը, բայց էպոսի պատումներից միայն մեկում։

Ու հարցուցին, թե.- Թևաթորոս տա՞նն է.
Ասին. — Թևաթորոս գնացեր է Վան։
Ագրատգահ գնացին Վան
Ու հարցուցին.- Թևաթորոս հո՞դ է:
Ասին.- ՉԷ, բերդի հիմ թալեց,
Իր հաց կերավ, գնաց Արզրում։
Ասին.- Բերդի հիմ թալեց,
Կեսօր կերավ ու գնաց Կարս։
Գնացին ի Կարս։ — Թևաթորոս հո՞դ է։
Ասին.- Բերդի հիմ թալեց,
Հրամեն կերավ ու գնաց բերդ Մանաձկերտու։

Քեռի Թորոսի նախատիպը VII դարի Հայոց մարզպան Թեոդորոս Ռշտունին է (590-656 թթ.)։ Հանճարեղ ձևակերպում ունի պատմաբան Նիկողայոս Ադոնցը՝ երբ Մամիկոնյանները ձեռքը տանում էին թրին, Բագրատունիները ցուցամատը դնում էին քունքին։ Թեոդորոս Ռշտունին այդ երկու հատկանիշը համադրել էր. մամիկոնյանաբար քաջ էր և բագրատունիաբար՝ խոհեմ։ 

Ամրաշինության ինչ թափ ունի էպոսում Թևաթորոսը, այդպիսին Թեոդորոս Ռշտունին ուներ իրականում, ինչի շնորհիվ, արաբների հետ դաշնակցելով, ընդլայնեց երկրի սահմանները մինչև Տրապիզոն՝ այն գրավելով Բյուզանդիայից, բայց Հայոց եկեղեցու և բյուզանդամետ իշխանների պառակտիչ գործունեությունը չթողեց, որ նա դրանք պահպանի։ 

«Սասնա ծռերի» մյուս պատումներում ոչ թե պետական գործիչ Թևաթորոսին ենք հանդիպում, այլ քեռի Թորոսին կամ Թորոսիկին, որը հիմնականում Դավթի դաստիարակն է (մի պատումի մեջ կա թե՛ Թևաթորոսը՝ որպես Արմաղանի հայր, թե՛ քեռի Թորոսը)։

Մըսրա Մելիք դուռ նստուկ էր։
Ըսեց.- Վա՜յ, բարով, Քեռի՛ Թորոս։ 

Սա զուտ գյուղացու պատկերացում է։ Մըսրա Մելիքը՝ կայսրության տիրակալը, դուրսը, դռան առաջ նստած է, երբ գալիս է Քեռի Թորոսը։

Ախչիկն իմացավ էս բան, էլավ ուր սուռաթն դրեց մեջ թղթին,
Իտու էրկու մշակու ձեռք,
Որ տանեն, թալեն Սանասարի էրտիսն վեր։  

Հարսնացուն իր նկարը ուղարկելով Սանասարին՝ պատվիրում է վայր գցել այն երդիկից։ Ազնվականների տներն ունեին մեծ պատուհաններ, իսկ երդիկը գյուղական, հաճախ գետնափոր տան առաստաղին բացված լույսի աղբյուր էր։ Բնորոշ է նաև, որ հարսնացուն այս փափկանկատ առաքելությունը հանձնարարում է մշակներին, այսինքն՝ սպասավոր չունի։ Ինչպես և՝ Սասնա ծռերը։ Մինչդեռ… նույնիսկ իսպանացի աղքատ ազնվական դոն Կիխոտը Սանչո Պանսա անունով մի հավատարիմ ծառա ուներ։ 

Ջոջանց տան գանձերը ոչ թե բերդի աշտարակում, ստորգետյա թունելում կամ ուրիշ գաղտնարանում, այլ ամբարում է թաքցրել Ձենով Օհանը։ Երբ Դավիթը պահանջում է իր հոր ժառանգությունը, Օհանը՝ Սասունի փաստացի կառավարիչը, այսպես է պատասխանում.

Ձենով Օհան գանչից.- Տավիթ, լաո,
Առ ըզպալլիք, կնա՛, տուռ պաց։
Օհան դվից զամբրի պալլիք։ 

Սասնա ծռերի զենքն էլ կոպալն է (գավազանը), բարդին, չինարի ծառը, կաղամախին։ Հեքիաթային ժառանգությունը՝ Կայծակ Թուրը, Հրեղեն քուռակը և այլն, ի հայտ է գալիս ծայրահեղ վիճակներում։

Երբ Դավթին որսորդությունից զրկում ու հոտաղ են կարգում, նա չի տարբերում ընտանի կենդանիներին գազաններից։ 

Արմաղանը երդվել է, որ Մհերին մոտ չի թողնի ամուսնական մահճին քառասուն տարի… Եվ մնացել է դեռ 33 տարի։ Մհերը «գտնում է» ելքը. 

Տարի մ’ գիշեր խսաբինք,
Մեկ՝ ցերեկ խսաբինք,
Քառսուն տարին լըմանա,
Իս գամ քու գոգվենք։ 

Ծուռ, էլի։ Մի օրը տարի է հաշվում,- որոշ պատումներում՝ եկեղեցականների օգնությամբ,- ու «գոգվում են»։ Ծնվում է Դավիթը։ Բայց Երկնային «աուդիտը» Մեծ Մհերի հաշվապահությունը չի ընդունում՝ Արմաղանն ու նա անմիջապես վախճանվում են:

Դավիթը նաև «խառնվում է» ուրիշ կնոջ հետ, խոսք է տալիս, բայց չի ամուսնանում։ Փոքր Մհերը՝ նույնպես, միայն թե նրան կործանում է հոր անեծքը, որն արդարացի չէ. առանց իմացության, ինչպես լինում է… իրենց առասպելական կենցաղում, Մհերը մենամարտել ու հաղթել է Դավթին։ Դավիթն անիծում է, որ նա անմահ լինի և… անժառանգ։ Մհերը երկար է ապրում, մինչև պարզվում է, որ գետինը ևս «ախթիարացել է»՝ ծերացել է, «ղալբցեր է»՝ ծուլացել, նրա ծանրությանը չի դիմանում։ 

Եվ Մհերը փակվում է Ագռավաքարում։ Էպոսի այսպիսի ավարտը դարձել է հայ մտավորականության վերջին տասնամյակների ամենաշատ քննարկած թեմաներից մեկը.

ինչո՞ւ է Ջոջանց տան վերջին ժառանգը փակվում Ագռավաքարում

Քանի աշխարք չար է,
Հողն էլ ղալբցեր է,
Մեջ աշխարքին ես չեմ մնա։
— Որ աշխարք ավերվի, մեկ էլ շինվի,
Եբոր ցորեն էղավ քանց մասուր մի,
Ու գարին էղավ քանց ընկուզ մի,
Էն ժամանակ հրամանք կա, որ էլնենք էդտեղեն։

Այս «գաղափարական կտակի» պատճառով Մհերին մեղադրում են նեղացկոտության, անձնապաշտության համար։ Բայց նրա ամբողջ վարքը կարծես ցուցադրություն է, որ կորցրել է իր ռազմադաշտը. 

Աստծուց խնդրեց, որ կամ կռիվ մ’տա ուր,
Կամ ուր ամանաթ առնի։

Այսինքն՝ մի կռիվ «նվիրի» իրեն կամ հոգին առնի։ Եվ Աստված… յոթ ձիավոր հրեշտակ է «ճամփում» Մհերի դեմ կռվելու։ Նրանց հարվածները ոչ մի վնաս չեն հասցնում Մհերին, բայց ուժասպառ են անում։ Մհերի հաջորդ խնդրանքն է, որ Աստված գթության դուռ բացի, նա բացում է, Մհերին ներս թողնում Ագռավի քար… ու դուռը հետևից փակում։ Սասնա ծուռ Աստված։ Որը նրան «հրամանք» չի տալիս դուրս գալու, մինչև ցորենը մասուրից մեծ կլինի, գարին…

Ո՞րն է այստեղ ծածկագրված ուղերձը։ Նեղանալու իրավո՞ւնքը։ Ոչ։

Հուշում ապագայից. «Վայ այն երկրին, որի հույսը հերոսներն են»՝ XX դարի գերմանացի մեծ գրող Բերտոլդ Բրեխտի թևավոր խոսքն է։

Երկրի ամեն մի բնակիչ, քաղաքացի պետք է «խենթ» լինի և իր բաժին հերոսությունն անի՝ հանուն պետականության, ազատության, արդարության։ Այդ ժամանակ է, որ զորեղ թշնամիները կնահանջեն, ցորենը մասուրի չափ կդառնա, գարին՝ ընկույզի, և Փոքր Մհերը դուրս կգա քարանձավից՝ որպես «թոշակառու» տոնելու երկրի կայուն, բոլորի ջանքերով ստեղծված բարեկեցությունը իր սերունդների հետ։ 

Դա իրականանալի է, եթե նաև 

Սասո՞ւն, թե՞ Հայք

հարցին պատասխանենք։ Ինչո՞ւ, մի՞թե Սասունը Հայք չէ։ Իհարկե, Հայք է՝ 2012-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն «Սասնա ծռերը» որպես հայկակա՛ն էպոս է ընդգրկել «Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության» ցանկում։ Բայց «Սասնա ծռերի» պատումների մեծ մասը գրառվել է սասունցիների կատարումներից, ինչպես նաև հարևան մշեցիների և մոկացիների։

Հուշում ապագայից։ «Սասնա Սեմալ գյուղի Շաբեգու տների հիմնադիրը` Շաբեգը, քուրդ աղայի չարագործության համար (հայ հարսների` իր կողմից առաջին գիշերվա իրավունքից օգտվելու կարգ սահմանելու) նրա նկատմամբ վրեժխնդիր լինելով, փախել է Աղձնիքի դաշտային շրջանից` հաստատվելով լեռնային Սասնա Սեմալ գյուղում», գրում է ազգագրագետ Ռաֆիկ Նահապետյանն ու թվարկում է Սասունի շատ գյուղեր, որ XVIII-XIX դարերում հիմնել են վրիժառուները։ «Նմանը նմանին է գտնում»՝ անհնազանդ մարդիկ ուրիշ տեղերից փախչել են ազատասեր Սասուն։  

Ուրեմն, «Սասնա ծռերը» պատմական Հայաստանի մի որոշակի՝ ապստամբ հատվածի վեպն է։ Այն միջազգային համբավի արժանացավ, երբ 1930-ականներին ստալինյան իշխանությունը որոշեց հրատարակել ու տարածել ազգային էպոսները, և 1939 թվականին ՍՍՀՄ-ում նշվեց մեր էպոսի 1000-ամյակը։ Դա պետք էր Սովետական Միության քոչվոր ժողովուրդներին մշակութային բարդույթներից ազատելու համար՝ նրանք գիր-գրականություն չունեին, բանավո՛ր ժառանգություն ունեին, բայց մինչ այդ հայ մշակույթը «որդեգրել էր» էպոսը՝ Հովհաննես Թումանյանը գրել էր «Սասունցի Դավիթ» պոեմը, Ավետիք Իսահակյանը՝ «Սասնա Մհերը», Եղիշե Չարենցը՝ իր «Սասունցի Դավիթն» էր մշակել… Սասունը կերտել էր տիպարներ, նրանք պետք է կերտեն ազգը։

0:00:00 առաջաբան
0:01:41 «ծռեր»՝ միամիտ խենթեր
0:11:25 «հաստակող ազգ»
0:19:12 ովքե՞ր էին էպոսի «հեղինակները»
0:32:23 չարաճճիության ու չարության սահմանը
0:35:03 ինչո՞ւ է Ջոջանց տան վերջին ժառանգը փակվում Ագռավաքարում
0:37:12 Սասո՞ւն, թե՞ Հայք

Պեղումներ

Հայոց ծանոթ և անծանոթ պատմությունից

Ամբողջական շարքը կարող եք լսել այստեղ։