Էլեկտրոնային արդարադատություն․ ռիսկեր և հնարավորություններ

Հոդվածը կարող եք լսել ՁայնաԳիր:

«Հենց փետրվարի 1-ին եմ փորձել օգտվել համակարգից։ Ճիշտն ասած, երբ առաջին հայցը փորձեցի մուտքագրել, տեխնիկական խնդիրներ առաջ եկան»,- պատմում է փաստաբան Գուրգեն Թորոսյանը։ Նա քաղաքացիական դատավարության էլեկտրոնային համակարգի առաջին օգտագործողներից է։ 

Քաղաքացիական նոր գործերով 2024 թվականի փետրվարի 1-ից դատավարական բոլոր փաստաթղթերը կազմվում և ներկայացվում են դատարանին էլեկտրոնային համակարգով։ Արդարադատության փոխնախարար Արա Մկրտչյանն ասում է, որ դատարանին փաստաթղթերը էլեկտրոնային կերպով ներկայացնելը պարտադիր է գրեթե բոլորի համար՝ պետական և տեղեկան ինքնակառավարման մարմինների, իրավաբանական անձանց, փաստաբանների, նոտարների, հավաստագրված հաշտարարների և այլն։ Սակայն ֆիզիկական անձանց այս պարտադրանքը կվերաբերի միայն, երբ նրանք առնվազն մեկ անգամ համակարգով կատարեն որևէ գործողություն, դրանից հետո նույնպես պետք է օգտվեն համակարգից, չօգտվելու դեպքում՝ պետք է գործը քննող դատարանին տեղյակ պահեն համակարգից օգտվելու անհնարինության մասին։

Գուրգեն Թորոսյանը պատմում է, որ առաջին օրը համակարգը նախ էլեկտրոնային ստորագրությունը չի ճանաչել, իսկ հետո պետական տուրքի վճարման կոդը, սակայն այս խնդիրները որոշ ժամանակ անց լուծվել են։ Իսկ արդեն փետրվարի 3-ին և 4-ին համակարգն ընդհանրապես չի աշխատել․ «Գրված էր` մի քանի ժամ չի աշխատի համակարգը, սակայն դա տևեց 2 ամբողջական օր»։ 

Փաստաբանն ասում է, եթե իրենց համար պարտադիր է էլեկտրոնային տարբերակով փաստաթղթերի կազմումն ու ներկայացումը, ապա համակարգը պետք է մշտապես հասանելի լինի՝ նաև ոչ աշխատանքային օրերին, քանի որ զբաղվածության պատճառով շատերը նաև ոչ աշխատանքային օրերին են աշխատում։ Նա նշում է նաև մի շարք այլ խնդիրների մասին, օրինակ, որ համակարգը թույլ չի տալիս արդեն իսկ գրանցված տվյալների փոփոխություններ անել (հասցե, հեռախոսահամար)։ 

Փաստաբան Լուսինե Վիրաբյանի խոսքով՝ եթե համակարգը նորմալ աշխատի և պարբերաբար խափանումներ չլինեն, ինչպես «Դատալեքս» տեղեկատվական համակարգի դեպքում է, ապա սա բավականին հաջողված նախագիծ կհամարվի․

«Դեռ նոր է, բնականաբար, խափանումներ կլինեն։ Իսկ եթե հետագայում խափանումները քրոնիկ լինեն, դրանք, օրինակ, կարող են հանգեցնել փաստաթղթերի ներկայացման ժամկետների խախտման՝ իրենց բացասական հետևանքներով»: 

Փոխնախարար Մկրտչյանն ասում է, որ առաջիկայում ծանր աշխատանքային օրեր են ունենալու՝ այս համակարգը գործարկման սկզբնական փուլում է, իսկ գործունեության ծավալն ընդգրկուն է․ այն էլեկտրոնային արդարադատության (ԷԱ) միասնական կառավարման համակարգի ստեղծման ամենամեծ քայլերից մեկն է։ 

Միասնական համակարգի նպատակը

2022-ի հուլիսի 21-ին կառավարության որոշմամբ ընդունվեց դատաիրավական բարեփոխումների 2022-2026 թվականների ռազմավարությունն ու դրանից բխող գործողությունների ծրագիրը։ Ռազմավարության առաջին նպատակը ԷԱ միասնական կառավարման համակարգի ստեղծումն է և տվյալների էլեկտրոնային բազաների մատչելիության ապահովումն ու արդիականացումը։ Այսպիսով, նախատեսվում է՝ 

• ստեղծել էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության համակարգ դատական, իրավապահ (հետաքննության, նախաքննության մարմիններ և դատախազություն), իրավակիրառ (հարկադիր կատարումն ապահովող, քրեակատարողական և պրոբացիոն ծառայություններ) և այլ մարմինների միջև,
• արդիականացնել դատարանների և արդարադատության ոլորտի այլ մարմինների գործող էլեկտրոնային կառավարման համակարգերը,
• ստեղծել էլեկտրոնային կառավարման համակարգ, որի միջոցով հնարավոր կլինի դատական գործերի փոխանցումը դատարանների միջև, գործարկել դատական կողմերի և դատարանի միջև ծանուցման համակարգ՝ դատարան ապացույցներ ներկայացնելը, միջնորդություններ և դատավարական այլ գործողություններ կատարելն էլեկտրոնային եղանակով դարձնելու համար,
• ստեղծել էլեկտրոնային հարթակ, որը հնարավորություն կտա ապահովել պաշտոնական առցանց նամակագրությունը, էլեկտրոնային փաստաթղթերի շրջանառությունը գործի բոլոր մասնակիցների միջև, հնարավորություն կտա ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց առցանց կապ հաստատել, դիմում, բողոք և այլ փաստաթղթեր ներկայացնել պետական մարմիններին, գործի ընթացքին հետևել առցանց,
• ապահովել համակարգի միջոցով վիճակագրական տվյալների հավաքագրումը վարույթի ողջ ընթացքում, միավորել արդարադատության մարմիններում գործող բոլոր էլեկտրոնային համակարգերը և տվյալների շտեմարանները, ապահովել թվային արխիվների ստեղծումը:

Այս նպատակներին հասնելու համար սահմանված է 21 գործողություն։ Ներկայումս ամբողջությամբ կատարվել է այս գործողություններից 7-ը, 1-ը՝ մասամբ, և 13-ը  կատարված չեն։ 

Արդեն իսկ մշակվել և գործարկվել են «Էլեկտրոնային դատարան»-ի  քաղաքացիական և սնանկության գործերով էլեկտրոնային մոդուլները, էլեկտրոնային հաշտարարության համակարգը՝ e-mediation.am-ը, ծանուցումների միասնական համակարգը՝ notify.e-gov.am-ը, պրոբացիայի ծառայության էլեկտրոնային համակարգը՝ e-probation-ը, մինչդատական քրեական վարույթի էլեկտրոնային համակարգը՝ e-criminal case: 

Նախատեսված է, որ այս տարվա ընթացքում կգործարկվեն վարչական և քրեական դատավարության էլեկտրոնային մոդուլները, կարդիականացվեն քրեակատարողական ծառայության e-penitentiary և պետական ռեգիստրի e-register համակարգերը, կգործարկվի առցանց ռեժիմում դատարանների գործունեությունն ամփոփող զեկույցների և վիճակագրության հրապարակման գործիքը, կներդվի և կգործարկվի «Էլեկտրոնային արդարադատություն» միասնական հարթակը և այլն։  

Ինչ վերաբերում է մինչ ռազմավարությունը ստեղծված ու գործող էլեկտրոնային հարթակներին (օրինակ, e-draft.am, arlis.am, datalex.am և այլն), արդարադատության փոխնախարարն ասում է, որ դրանցից մի մասը, որոնք դեռևս գործառնական են, ապա կարդիականացվեն, որոշների փոխարեն կստեղծվեն նորերը, եթե դրանք դժվարությամբ են աշխատում։

Հաշվի առնելով այն, որ կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում լայնորեն անցում է արվում թվային տեխնոլոգիաներին, արդարադատության ոլորտում էլեկտրոնային համակարգի ներդրումը բնական է համարում «Սի-Փի-Այ» իրավունքների պաշտպանության կենտրոնի հետազոտող, փաստաբան Տաթևիկ Ղարիբյանը։ Միևնույն ժամանակ նշում է, որ այս համակարգն իր հետ բերում է թե՛ հնարավորություններ, թե՛ ռիսկեր, օրինակ՝ տվյալների բազաների անվտանգությունը, անձնական տվյալների պաշտպանությունը և այլն։ 

Սրա վերաբերյալ արդարադատության փոխնախարարն ասում է, որ էլեկտրոնային համակարգերի ստեղծումն ու գործարկումը մրցութային գնման միջոցով պատվիրակվում է անկախ կազմակերպություններին․ 

«Անվտանագային հարցերը սպասարկող և ստեղծող կազմակերպությունների պայմանագրային պարտավորությունների դաշտում են»։ 

Ինչ վերաբերում է անձնական տվյալների պաշտպանությանը, փոխնախարարը նշում է, որ էլեկտրոնային համակարգերի գործարկմանը վերաբերող օրենսդրության մշակման գործընթացին մասնակցում է Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալությունը և որևէ ռիսկի դեպքում համապատասխան արձագանքներ կլինեն։ 

Իսկ, ընդհանուր առմամբ, ավելի հաճախ խոսվում է ակնկալվող դրական ազդեցությունների մասին։

«Էլեկտրոնային արդարադատությունը դատական համակարգի բարեփոխումների ամենակարևոր ուղղություններից մեկն է, որի իրականացմամբ մենք ակնկալում ենք դատարանների բեռնաթափում,  դատարանների մատչելիության ավելացում, դատաքննությունների թափանցիկություն, կոռուպցիոն ռիսկերից հեռու դատավարություններ»,- ասում է արդարադատության փոխնախարարը։

Ծախսեր

Դատաիրավական բարեփոխումների 2022-2026 թվականների ռազմավարությունից բխող գործողությունների փաստաթղթի (կառավարության որոշման 2-րդ հավելված) համաձայն՝ 21 գործողության կատարման համար անհրաժեշտ է շուրջ 5 միլիարդ դրամ (մոտ 12 միլիոն ԱՄՆ դոլար)։ Ֆինանսավորման աղբյուրներ դիտարկվում են վարկային կամ դրամաշնորհային միջոցները, պետական բյուջեն։ 

Դատական, Քաղաքացիական դատավարության և վարչական դատավարության օրենսգրքերում փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքների նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է, որ քաղաքացիական և վարչական դատավարությունները էլեկտրոնային դարձնելը կնպաստի ժամանակի խնայմանը, ծախսերի նվազեցմանը ինչպես դատարանների, այնպես էլ դատավարության մասնակիցների համար:

Այս նույն փաստաթղթում նշվում է նաև, որ 2023-ի համար փոստային կապի ծառայության գծով բյուջեի չափը կազմել է շուրջ 1 միլիարդ դրամ։ Թեև ենթադրվում է, որ այս ծախսերը նվազելու են, սակայն դրանց նվազման հստակ չափ չի նշվում՝ հաշվի առնելով այն, որ պարզ չէ, թե գործերի քանի տոկոսի դեպքում կկիրառվեն էլեկտրոնային արդարադատության գործիքները։

Մինչդեռ, Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահ Կարեն Անդրեասյանը նախորդ տարվա դեկտեմբերին քաղաքացիական դատավարության էլեկտրոնային համակարգը գործարկելու մասին հայտարարության մեջ ասել է․ 

«Հարկ է նշել, որ միայն այս համակարգի գործարկման արդյունքում պետությունը կկարողանա խնայել տարեկան ավելի քան կես միլիարդ դրամ»:

Ի դեպ, Դատաիրավական բարեփոխումների 2022-2026 թվականների ռազմավարությունից բխող գործողությունների փաստաթղթի համաձայն, գրեթե նույնքան էլ անհրաժեշտ է եղել այդ համակարգի ներդրման համար։

Ակնկալիքը՝ արդյունավետ և հասանելի արդարադատություն

Փաստաբան Տաթևիկ Ղարիբյանը նշում է, որ դատական համակարգը գնահատելու հիմնական չափանիշներն են արդյունավետությունը (ծախսարդյունավետությունը և թե որքանով է համակարգը հասնում նպատակին՝ արդարադատության իրականացմանը), բարեվարքությունն ու անկախությունը։ 

«Եթե ստեղծվի այն համակարգը, որը նախատեսվում է ռազմավարությամբ, ԷԱ-ն կարող է ազդել արդյունավետության վրա։ Օրինակ, փոստում հերթ կանգնելու, նամակներն ուղարկելու խնդիր չի լինի, կողմերից մեկին ծանուցում չուղարկելու պատճառով գործը վերադարձնելու խնդիր չի լինի։ Տեխնիկական մանր խնդիրներ կան, որոնք գործի քննությունը դանդաղեցնում են այնքան, որ փաստացի արդարադատություն չի իրականացվում»,- ասում է Ղարիբյանը։ 

Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի տնօրեն Գենյա Պետրոսյանն ընդգծում է վիճակագրական էլեկտրոնային գործիք ունենալու կարևորությունը. 

«Թեև Դատական օրենսգրքով (հոդված 18,- հեղ․) սահմանված է վիճակագրության վարումը, սակայն փաստացի վիճակագրական վերլուծական գործիքը չկա»։ 

Ռազմավարության մեջ նույնպես նշվում է, որ դատական համակարգի գործունեության վերաբերյալ տեղեկատվությունը և վիճակագրությունն ունեն սահմանափակ հասանելիություն․ Հայաստանի Հանրապետության դատական իշխանության պաշտոնական կայքում՝ court.am-ում հասանելի վիճակագրական տվյալները ժամանակին չեն թարմացվում, տվյալներն ինքնաշխատ կերպով չեն հավաքվում և օգտագործողի համար հարմար չեն։ Ի դեպ, այս խնդրին նույնպես բախվել էինք․ կային վիճակագրական տվյալների անհամապատասխանություններ, նաև փաստաթղթերը ոչ unicode կոդային համակարգով էին։ 

«Առանց վիճակագրության հնարավոր չէ գնահատել դատավորի գործունեության արդյունավետությունը»,- ասում է Պետրոսյանը՝ նշելով, որ արդյունավետության մասին վկայող կարևոր տվյալներ են, թե գործի քննությունը որքան է տևում, ինչ պարբերականությամբ ու քանակով են նիստեր նշանակվում և այլն։ 

Էլեկտրոնային գործիքի ներդրման դեպքում նախատեսվում է ունենալ հասանելի, առցանց ռեժիմում գործող, դատարանների գործունեությունն ամփոփող զեկույցների և վիճակագրության հրապարակում։ Եվ ակնկալվում է, որ սա կբարձրացնի դատական իշխանության հանրային հաշվետվողականությունն ու թափանցիկությունը (բարեվարքության չափանիշ)։ 

Ակնկալվող մյուս դրական ազդեցությունը, որի մասին խոսում են մասնագետները, մատչելիությունն է․ էլեկտրոնային դատարանը հնարավորություն կտա խնայել ժամանակ և ֆիզիկապես չհասնել դատարան՝ փաստաթղթեր մուտք անելու կամ գործի նյութերին ծանոթանալու համար։ Դատարանը հատկապես ավելի հասանելի կդառնա հեռավոր բնակավայրերում ապրող մարդկանց և խոցելի խմբերի, օրինակ, հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար։ 

Միևնույն ժամանակ, սա որոշակիորեն կթեթևացնի դատարանների ծանրաբեռնվածությունը։ 

«Փաստացի, ավելի դյուրին է դարձվում դատարանի գործունեությունը, եթե զուտ տեխնիկական ասպկետով նայենք։ Ժամանակ ու մարդկային ռեսուրս է խնայվում և դատական բովանդակության վրա կենտրոնանալու ավելի մեծ հնարավորություն է ստեղծվում»,- ասում է Պետրոսյանը։ 

Այսպիսով, նախատեսվում է, որ 2026-ին ամբողջությամբ գործարկվելու է ԷԱ միասնական կառավարման համակարգը։ Արդարադատության փոխնախարարը նշում է, որ ռազմավարությամբ սահմանված գործողությունների իրականացման ժամկետներում կարող են շեղումներ լինել, սակայն դրանք ընդհանուր բարեփոխումների «տեմպը գցող» շեղումներ չեն և արվում է ամենը՝ 2026-ին գործող ԷԱ միասնական կառավարման համակարգ ունենալու համար։ 

Հոդվածի վիզուալ տարբերակն՝ այստեղ։ 

Մարդ և օրենք