Եկամտահարկի վերադարձի ծրագրի ապագան Երևանում

Կառավարությունը սահմանափակել է եկամտային հարկի վերադարձի ծրագիրը Երևանում` նպատակ ունենալով զարկ տալ մարզային շինարարությանը:

Դեռևս 2015-ի որոշմամբ՝ անմիջապես կառուցապատողից բնակարան ձեռք բերելիս հիպոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսագումարների չափով եկամտային հարկը վերադարձվում է քաղաքացուն:

Ֆինանսների նախարար Տիգրան Խաչատրյանի տվյալներով՝ ծրագրից օգտվողների թիվը հատկապես 2019-2021 թվականներին կտրուկ աճել է. եթե 2015-2017 թվականներին ծրագրի շահառու է եղել տարեկան մոտ 800 քաղաքացի, և պետբյուջեից այս ծրագրին հատկացվող ֆինանսական միջոցների տարեկան աճը կազմել է մոտ 1 մլրդ դրամ, ապա արդեն 2020-ին գրանցվել է 5200 նոր շահառու, վերադարձվող գումարի չափը կազմել է 13,3 մլրդ դրամ։ 2021-ին ծրագրի շահառուների ընդհանուր քանակը գերազանցել է 17․000-ը, վերադարձվել է 22,7 մլրդ դրամ։ 2022-ի միայն առաջին կիսամյակում վերադարձվել է 16,2 միլիարդ դրամ կամ գրեթե 34 մլն դոլար (աճը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ կազմել է 66,3 տոկոս):

Նշենք, որ ձեռքբերվող կամ կառուցապատվող բնակարանի արժեքը չպետք է գերազանցի 55 մլն դրամը, ինչպես նաև վճարվող և վերադարձվող տոկոսագումարի եռամսյակային հանրագումարը չի կարող 1,5 մլն դրամից ավելի լինել։

Եկամտային հարկի վերադարձի հնարավորությունից նույն հարկատուն՝ անկախ նրանից վարկառու է, թե համավարկառու, կարող է օգտվել միայն մեկ անգամ։ Օրենքը հետադարձ ուժ չունի․ եթե անձը կնքել է պայմանագիր, ըստ որի կարող է օգտվել եկամտահարկի վերադարձի ծրագրից, ապա անկախ նրանից օրենքը ինչ փոփոխության է ենթարկվել, շարունակելու է օգտվել այդ ծրագրից:

Գործադիրի հիմնավորումները

Եթե ի սկզբանե ծրագիրը կարող էր սոցիալական համարվել, սակայն, ինչպես 2020-ին ֆինանսների այն ժամանակվա նախարար Ատոմ Ջանջուղազյանն էր հայտարարել՝ ծրագիրը բարձր եկամուտ ունեցող անձանց համար հարկ չվճարելու տարբերակ է դարձել: 

2021-ի օգոստոսին խորհրդարանը Հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ կատարեց, որոնց համաձայն հիպոթեքային վարկի տոկոսադրույքներին ուղղվող եկամտային հարկի վերադարձի ծրագիրը Երևանում սահմանափակվեց, իսկ մինչև 2025-ը այն, առհասարակ, կդադարի Երևանում գործել: 

Ավելի վաղ՝ կառավարության նիստին այս նախագիծը ներկայացնելիս ֆինանսների նախարար Տիգրան Խաչատրյանը հիշեցրեց, որ «ծրագիրը սկզբնապես ընդունվել է ընդգծված տնտեսական նշանակությամբ՝ խրախուսել շինարարությունը, իսկ 2018-ից դրան տրվել էր որոշակի սոցիալական ուղղվածություն՝ սահմանվել էր, որ մեկ մարդը կարող է ծրագրից օգտվել միայն մեկ անգամ, իսկ արտոնությունից օգտվելու նպատակով գնվող բնակարանի արժեքը սահմանափակվել էր 55 մլն դրամով»։

Այնուամենայնիվ, ըստ Խաչատրյանի՝ արտոնության արդյունքում լայն թափ ստացած կառուցապատման հիմնական ծավալը շարունակում է իրականացվել Երևանում։ 

«Երևանից դուրս բնակարանաշինությունը դեռևս աննշան չափով է կրում այս արտոնության դրական ազդեցությունը. առ այսօր մարզերում եկամտային հարկի արտոնությունից օգտված շահառուների քանակն ընդամենը 7 տոկոս է, մնացած 93 տոկոսը գտնվել է Երևանում»,- ասել է նախարարը՝ ընդգծելով, որ առաջարկվող փոփոխությամբ կհաղորդվի տարածքային համաչափ զարգացման նշանակություն:

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն էլ հավելել էր՝ պետության տարածքային համաչափ զարգացման կոնտեքստում ծրագիրը պետք է Երևանում աստիճանաբար սահմանափակել՝ խթանելով մարզային շինարարությունը: 

Ըստ փոփոխությունների, եթե գույքը ձեռք է բերվում կամ նախատեսվում է կառուցել Երևանի առաջին գոտում, հիպոթեքային վարկը պետք է ստացված լինի մինչև 2022-ի հուլիսի 1-ը, նույն տրամաբանությամբ` երկրորդ գոտու համար՝ մինչև 2023-ի հունվարի 1-ը, երրորդ գոտու համար անհրաժեշտ պայման է, որ վարկը ստացված լինի մինչև 2023-ի հուլիսի 1-ը, այնուհետև 1.5 տարի դադար է առաջարկվում: Երևանի մնացյալ գոտիների համար նախապայման է առաջադրվում, որ հիպոթեքային վարկը ստացված լինի մինչև 2025-ի հունվարի 1-ը: Այլ կերպ ասած՝ այս պահին քաղաքացին չի կարող Երևանի փոքր կենտրոնում գտնվող նորակառույց շենքից հիպոթեքային վարկով բնակարան գնել ու օգտվել եկամտային հարկի վերադարձի ծրագրից:

20 տարվա վարձակալությունից՝ հիպոթեքով բնակարան

Էվելինա Աթոյանն ու ընտանիքը 20 տարի վարձակալությամբ են ապրել։ Չնայած Վանաձորում ունեցել են իրենց տունը, սակայն այնտեղ աշխատանք չգտնելու պատճառով ստիպված տեղափոխվել են Երևան:

«Քանի որ թե՛ ես, թե՛ ամուսինս գրանցված աշխատողներ էինք, միանշանակ, ավելի ձեռնտու էր հիպոթեքային վարկով տուն ձեռք բերելը, քան վարձով ապրելը: Մի քանի բանկի դիմեցինք, որ հասկանանք պայմանները, տեսնենք մեր եկամուտները բավարա՞ր են, թե՞ ոչ, ի՞նչ փաստաթղթեր են պետք և այլն, ու քանի որ կար եկամտահարկի վերադարձի օրենքը, այդ պայմաններում մեր հնարավորություններն արդեն թույլ էին տալիս և՛ վարձով բնակարանի համար վճարել, և՛ հիպոթեքային վարկի՝ մինչև բնակարանը պատրաստ կլիներ»,- պատմում է Աթոյանը:

Վարկը հաստատվել է 2020-ի հունվարի 8-ին՝ կնոջ ծննդյան օրը: Շինարարական աշխատանքների և բնակարանի նորոգման ավարտից հետո կինը ամուսնու և երկու դստրերի հետ 20 տարի վարձով ապրելուց հետո՝ ամուսնության քսանամյակին նշել են բնակարանամուտը։ 20 տարիների ընթացքում նրանք 15 տարբեր բնակարաններում են ապրել: Աթոյանը վստահեցնում է՝ առանց եկամտային հարկի վերադարձի ծրագրի՝ այդպես էլ իրականություն չէր դառնա սեփական բնակարան ունենալու իրենց երազանքը: Եթե ընդունված օրենքը հետադարձ ուժ ունենար, ապա այժմ էլ չէին կարողանա վճարել վարկն ու կենցաղային հարցերը լուծել: 

Ինչ վերաբերում է եկամտային հարկի վերադարձի ծրագրի սահմանափակմանն ու ծրագիրը մարզեր տեղափոխելուն, Աթոյանն այն կարծիքին է, որ միայն շենքեր կառուցելով խնդրին լուծում չի տրվի, նախ աշխատանք է հարկավոր, որ մարդիկ արժանապատիվ աշխատավարձ ստանան ու չձգտեն Երևան տեղափոխվել: 

Ըստ Աթոյանի՝ ողջունելի է, որ մարզերում ևս նորակառույց համալիրներ կլինեն, բայց դա չպետք է լինի մայրաքաղաքում ծրագիրը չեղարկելու հաշվին: Աթոյանը նաև համաձայն չէ այն դիտարկման հետ, որ ծրագրի հիմնական շահառուները բարձր եկամուտ ունեցողներն են, ու այնքան էլ արդար չէ, որ վերջիններս ազատվեն եկամտային հարկ վճարելու պարտավորությունից: Նրա համոզմամբ՝ եթե ընտանիքում 2 և ավելի գրանցված աշխատող կա, թեկուզ ոչ շատ բարձր աշխատավարձով, ապա միևնույն է, հնարավոր է հիպոթեքային վարկ ձևակերպել:

Շինարարությունն աճել է, բնակարանների գները՝ նույնպես

Ինչպես վկայում են վիճակագրական կոմիտեի տվյալները՝ 2022-ի առաջին հինգ ամիսներին՝ հունվարից մայիս, կազմակերպությունների իրականացրած շինարարությունը կազմել է 54,9 միլիարդ դրամ կամ ընդհանուր շինարարության գրեթե կեսը՝ 49 տոկոս: Աճը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ 122,5 տոկոս է:

Միայն մայիսին շինարարական կազմակերպություններն ավելի քան 14 միլիարդ դրամի շինարարություն են իրականացրել, որը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ ավելի է 103,6 տոկոսով: 2022-ի մայիսին կազմակերպությունների իրականացրած շինարարությունն ընդհանուր շինարարության 46,5 տոկոսն է կազմել, որը կրկնակի ավելի է պետական բյուջեի միջոցներով իրականացված շինարարության ցուցանիշներից, համեմատության համար նշենք, որ պետբյուջեի միջոցներով իրականացված շինարարությունն ընդհանուրի 22,7 տոկոսն է կազմել:

Օրենքի սահմանափակման մասին խոսակցություններից հետո արդեն նորակառույց բնակելի համալիրներից ձեռք բերվող բնակարանների գներն աստիճանաբար նկատելիորեն բարձրացան: Եթե 2021-ի երրորդ եռամսյակում Կենտրոնում անշարժ գույքի շուկայական միջինացված արժեքը մեկ քառակուսու համար 636․800 դրամ էր, ապա 2022-ի երրորդ եռամսյակում այն կազմեց 745․900 դրամ։ Արաբկիրում եթե 2021-ի երրորդ եռամսյակում անշարժ գույքի շուկայական միջինացված արժեքը մեկ քառակուսու համար 462․400 դրամ էր, ապա 2022-ի երրորդ եռամսյակում այն կազմեց 530․500 դրամ։

Սակայն սա չխոչընդոտեց բնակարանների ձեռքբերմանը․ կադաստրի կոմիտեի տվյալներով՝ 2022-ի երրորդ եռամսյակում հանրապետությունում իրականացվել է բազմաբնակարան բնակելի շենքերի բնակարանների առուվաճառքի 4071 գործարք (2021-ին՝ 4665), երկրորդում՝ 4935 (2021-ին՝ 3901)։ Այստեղից առյուծի բաժինը կատարվել է Երևանում։ Մասնավորապես, 2022-ի երրորդ եռամսյակում Երևանում իրականացվել է 2779 գործարք (2021-ին՝ 3115), երկրորդում՝ 3343 (2021-ին՝ 2572):

Հատկանշական է, որ կատարված գործարքների իրականացման թվով առաջատարները հենց Կենտրոն ու Արաբկիր համայնքներն են, որտեղ օրենքն առաջինն է մտցրել սահմանափակումներ։

Այսպիսով, 2022-ի երրորդ եռամսյակում Արաբկիրում իրականացվել է 559 գործարք (2021-ին՝ 568, 2020-ին՝ 577, 2019-ին՝ 471), երկրորդում՝ 612 (2021-ին՝ 460): Կենտրոնում 2022-ի երրորդ եռամսյակում իրականցվել է՝ 457 գործարք (2021-ին՝ 655, 2020-ին՝ 339, 2019-ին՝ 560), երկրորդում՝ 690 (2021-ին՝ 360)։ 

Ի՞նչ են կարծում մասնագետները

«Կենտրոն» անշարժ գույքի գործակալության տնօրեն Վահե Դանիելյանն այն կարծիքին է, որ եկամտային հարկի վերադարձի ծրագրի սահմանափակումները դեռևս մեծ ազդեցություն չունեն անշարժ գույքի շուկայի վրա: Դանիելյանը հիշեցնում է, որ Կենտրոն համայնքում տների գներն այնքան էին բարձրացել, որ օրենքի շրջանակում ոչ միշտ էր հնարավոր ծրագրից օգտվել (քանի որ ձեռք բերվող բնակարանի գինը չպետք է գերազանցի 55 մլն դրամը):

Ըստ Դանիելյանի՝ օրենքում արված փոփոխություններն անշարժ գույքի շուկայում արձանագրված թանկացումների հետ այնքան էլ կապ չունեն: Նա առաջին գործոնն է մատնանշում Ռուսաստանից զբոսաշրջիկների ներհոսքը, ինչը, ըստ իրեն՝ անդրադարձավ բնակարանների վարձակալության գների բարձրացման, այնուհետև՝ վաճառքի գների վրա:

Դանիելյանը նաև առանձնացնում է այն գործոնը, որ բանկային համակարգը շատ ավելի հեշտությամբ է սկսել հիպոթեքային վարկեր տրամադրել, վարկառուներին և համավարկառուներին ներկայացվող պահանջները նվազեցրել է, ինչն էլ նպաստել է պահանջարկի մեծացմանը՝ ազդելով շուկայական գների վրա:

Օրենքում արված փոփոխություններն անշարժ գույքի մասնագետն անհրաժեշտ է համարում, քանի որ շինարարությունը մարզերում ևս բարելավման կարիք ունի: Ընդգծում է՝ Հայաստանը միայն Երևանի կենտրոնը չէ, պետք է ուշադրություն  դարձնել նաև մարզերին:

«Նոր տուն ռիելթի» անշարժ գույքի գործակալության տնօրեն Վլադիմիր Հարությունյանը ողջունում է Հարկային օրենսգրքում արված փոփոխությունները՝ վստահեցնելով, որ այդ կերպ պետությունը զարկ է տալու մարզային շինարարությանը: Նրա խոսքով՝ մարզերի բնակիչներից շատերն են անհամբերությամբ սպասում, որ այնտեղ ևս նորակառույց համալիրներ կառուցվեն և կարողանան օգտվել ծրագրից:

«Լույսեր» բնակելի համալիրի վաճառքի մասնագետ Անահիտ Անտոնյանի ներկայացմամբ՝ օրենքի փոփոխություններից հետո բնակարանների վաճառքի գործընթացում էական տարբերություն չեն զգացել: Ըստ նրա՝ մարդիկ այնքան էլ տեղեկացված չեն ծրագրի սահմանափակումներից. շատերը մտահոգություն են ունեցել, որ վարկը ձևակերպելուց հետո կարող են օգտվել օրինակ` մինչև 2023-ը: Իսկ բնակարանների գների բարձրացումը կազմակերպության ներկայացուցիչը պայմանավորում է շինարարության առաջընթացով. որքան շինարարության ընթացքն առաջ է գնում, այնքան գինը բարձրանում է:

Անշարժ գույքի գործակալ Անդրանիկ Հարությունովն այն կարծիքին է, որ եկամտային հարկի վերադարձի սահմանափակման ծրագրի ազդեցությունը կզգացվի այն ժամանակ, երբ ծրագիրը չգործի Երևանում: Ազդեցությունը կլինի կառուցապատման ծիրում, երբ կառուցապատողներն այնքան էլ շահագրգռված չեն լինի Երևանի ծայրամասերում բնակելի համալիրներ կառուցել:

Հարությունովի կարծիքով՝ այս պահին չկա շահագրգռող որևէ օրենք կառուցապատող կազմակերպությունների համար, որ վերջիններս կանխատեսելիություն ունենան: Ասում է՝ Երևանի վարչական շրջաններում բավականին շատ ազատ հողատարածքներ կան, բայց դրանք կառուցապատողների համար այլևս գրավիչ չեն լինի, քանի որ այդ բնակելի համալիրներն իրացվելու խնդիր կունենան: 

Ըստ նրա` պետությունը պետք է սոցիալական ծրագրեր ներդնի այս ոլորտում, ինչպես` աջակցություն երիտասարդ ընտանիքներին: Վերջիններս արտոնյալ պայմաններով բնակարան ձեռք բերեն, պետությունը տոկոսագումարները սուբսիդավորի, սակայն այդ անձինք պարտավորվեն, օրինակ՝ 15-20 տարի ապրել Հայաստանում: Հարությունովի կարծիքով` նման ծրագրերը պետք է սոցիալական բոլոր խավերին հասանելի լինեն, մինչդեռ եկամտային հարկի վերադարձի ծրագիրը հիմնականում հասանելի է բարձր եկամուտ ունեցող անձանց: 

Անշարժ գույքի գործակալը նաև հիշեցնում է շինարարության բազմապատկական արդյունքի մասին․ երբ մեկ շենքի կառուցումը շղթայական ձևով ազդում է տնտեսության տարբեր ճյուղերի վրա՝ սկսած կահույքագործներից մինչև ներքին հարդարմամբ զբաղվողներ, բանկերի շահույթ և այլն:

Տնտեսագետ, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի «Ինովացիոն և ինստիտուցիոնալ հետազոտություններ» գիտաուսումնական լաբորատորիայի ղեկավար Ատոմ Մարգարյանն էլ վտանգներ է տեսնում եկամտահարկի վերադարձի ծրագրում՝ նախ նշելով, որ Երևանը դարձել է քաղաք-պետություն, բնակչության գերկենտրոնացում է տեղի ունեցել մայրաքաղաքում, մարզերում արտադրական աշխատատեղեր գրեթե չկան, ինչն էլ հանգեցրել է ներքին արտագաղթին: Ծրագրի ներդրման ժամանակ ներկայացված հիմնավորումները վերջինս ողջամիտ է համարում, սակայն այժմ նրա համոզմամբ՝ ծրագիրը դուրս է եկել տրամաբանությունից, այսօր արդեն տասնյակ միլիարդավոր վերաբաշխումներ են արվում բյուջեից, և այն դարձել է բիզնես` որոշակի շերտերի համար։

«Հարկավոր էր ավելի շուտ այս սահմանափակումները կիրառել, և ծրագիրը դուրս բերել մայրաքաղաքից, հիմա ստացվում է, որ այս ծրագիրը մայրաքաղաքի սահմաններն էլ ավելի է ընդլայնում, քաղաքը փոշու մեջ կորած է, ուր նայում ես բաբելոնյան աշտարակներ են կառուցվում»,- իր մտահոգությունն է բարձրաձայնում տնտեսագետը՝ միևնույն ժամանակ հավելելով, թե բնակարան ունենալն անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է, որ մարզի բնակիչն ապրի մարզում, դրա համար պետք է աշխատատեղեր լինեն:

Ըստ Մարգարյանի՝ ամենամեծ խնդիրն այն է, որ չի իրականացվում իսկապես սոցիալական բնակարանաշինություն, և ցածր եկամուտ ունեցողները չեն կարողանում օգտվել ծրագրից: 

«Ծրագիրը պետք է խիստ հասցեական լինի. այն մարդիկ, որոնց եկամուտները շատ չեն, բյուջետային սուբսիդավորում պետք է ունենան: Այդ ամենը յուրաքանչյուր տարվա բյուջեում պետք է արտացոլվի, օրինակ՝ տարեկան 2 մլրդ դրամի տեսքով, իսկ արդեն բարձր եկամուտ ունեցողների դեպքում եկամտային հարկի վերադարձը պետք է բացառվի»,- եզրափակում է տնտեսագետը:

Տեսեք նաեւ

Մարդ և օրենք

Մեր հայերեն հոդվածները կարող եք լսել ՁայնաԳիր տարբերակով։