Ձայն մարդկային. մեծ հարցերն ու փոքր խնդիրները

Մեծ, պետական, միջազգային հարցերը միշտ էլ եկել ու կոտրվել են փոքր մարդկանց կյանքերի կողքին, երբեմն՝ ուղիղ դրանց վրա, երբեմն էլ՝ ուղիղ դրանց մեջ։ Մարդու կյանքի, նրա ամենամարդկային զգացմունքների ու քայլերի վրա մեծ խաղերի ազդեցությանը շատ հեղինակներ են անդրադարձել. կինոյում, կերպարվեստում, գրականության մեջ։

2020 թվականի Արցախյան պատերազմից առաջ Էրիխ Մարիա Ռեմարկից մի քանի գիրք էի կարդացել։ Մեկ մարդու կյանքի միջոցով պատերազմի ողջ սարսափներն ընթերցողի աչքի առաջ փռելու նրա վարպետությունը տպավորիչ էր։

Պատերազմի օրերին աշակերտիս հետ էինք խոսում, որը վաղուց արդեն էլ աշակերտ չէր ու արդեն երկրորդ պատերազմն էր ապրում իր երկու տասնամյակից քիչ ավելի կյանքի ընթացքում։ Լավ ժամանակներում միշտ էինք սիրում կարդացած գրքերը միասին քննարկելն ու վերլուծելը։ Այդ օրը, պատերազմի ամենաթեժ օրերից մեկը, երբ ինքն արդեն պատերազմում կորցրել էր հորն ու բազմաթիվ մարտական ընկերներ, խոսելու բան չկար։ Փորձելով վերհիշել նախկին կյանքն ու այդ կյանքում մեր ունեցած զրույցի թեմաները, ասացի. «Արման, պատերազմից հետո միայն Ռեմարկ ենք կարդալու»։ «Չէ,- ասաց,- պատերազմից հետո Ռեմարկ ենք գրելու»։ Մարգարեական էր։ Պատերազմից հետո զգալու էինք Ռեմարկի բոլոր հերոսների ապրումները, դառնալու էինք Ռեմարկի հերոսները՝ կորուսյալ սերունդ։

Կորուսյալ սերունդ տերմինը գրականության մեջ օգտագործել են մի շարք գրողներ, որոնք անդրադարձել են պատերազմ անցած սերունդներին։ Առաջինը գրականության մեջ այն օգտագործել է Էռնեստ Հեմինգուեյն իր «Եվ ծագում է արևը» («Ֆիեստա») վեպում՝ որպես բնաբան։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի մղձավանջով անցած մարդիկ, որոնք ռազմի դաշտում էին թողել իրենց երազանքները, զգացմունքները, հավատն ու մարդուն մարդ դարձնող այլ կարևոր ցուցիչներ, ավելի դիպուկ բնութագրման, թերևս, չէին կարող հավակնել։ Իրենց վերադարձին աշխարհն այլևս նույնը չէր, քանի որ իրենք նույնը չէին։ Հայրենասիրական կոչերն արժեզրկվել էին իրենց աչքով տեսածից հետո, այլոց համար կարևոր համարվող մանրուքները նրանց համար եթե ոչ նողկալի, ապա հաստատ ծիծաղելի էին։ Նրանք օտար էին, կորած, կորուսյալ։ Նրանք կորցրել էին ուղեծիրը։ 

Տերմինը գրականության մեջ կիրառվել է նաև նույն ճակատագրին արժանացած Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի «զոհերին» նկարագրելու համար, որոնք զարմանալիորեն ողջ էին մնացել ու տուն էին վերադարձել։

Արցախյան ո՛չ առաջին, ո՛չ երկրորդ պատերազմի մասին որևէ տպավորիչ գիրք չեմ կարդացել։ Միգուցե՝ չկա, միգուցե՝ դեռ չկա, միգուցե՝ ես ուղղակի դեռ չեմ գտել ու կարդացել։

90-ականների պատերազմին իմ սերունդը շատ փոքր էր՝ կորուսյալ դառնալու համար։ Մենք անկախության սերունդն էինք, մենք հաղթանակ կերտած հայրերի սերունդն էինք՝ անկախ նրանից, թե հենց քո հայրն ինչ էր արել այդ հաղթանակի համար։ Եթե նա մարտի դաշտում չէր էլ եղել, միևնույնն է, նա կռվել էր իր ճակատում։ Նա ստիպված էր եղել հաղթահարել քանդված «սովետի» արդյունքում քանդված իր գործարանը, իր կորցրած աշխատատեղը, իր քանդված կյանքն ու կամ ի վերջո ինչ-որ կերպ ելք գտնելով՝ պահել-մեծացնել քեզ, կամ հանձնվելով՝ անզորությունը խեղդել ալկոհոլի բաժակում ու ստիպել քեզ ժամանակից շուտ մեծանալ։ Այնուամենայնիվ, մենք անկախության սերունդն էինք. մեզ անկախ ու ուժեղ ապագա էր սպասվում։ 

Մեր սերնդի պատերազմը 2020-ինն էր. մենք, անկախության սերունդը, պիտի պահեինք վերը նկարագրված հայրերի կողմից մեզ վստահված երկիրը։ Այստեղ մենք պարծենալու բան չունենք. «ինչպեսը», «ինչուն», «ով էր մեղավորը» մի կողմ դրած՝ փաստն այն է, որ մենք կորսել ենք հաղթանակը։ 2020-ի նոյեմբերից հետո Շուշիի կողքով անցնելիս քանի՞սն են հիշել 1992-ի հաղթական կադրերը, երբ մերոնք պարում են Ղազանչեցոցում։ Շատերը, վստահ եմ։

Պատերազմը, սակայն, չի ավարտվել։ Որպես պատերազմի շարունակություն այսօր մենք արդեն Շուշիի կողքով էլ անցնել չենք կարող։ 

Արցախի շրջափակման օրերից մեկն է։ Արցախի շրջափակումը վաղուց սկսված պատերազմի ճակատամարտերից մեկն է։ Շրջափակման հետ նժարին մի պարզագույն հարց է դրված. ապրելո՞ւ ենք Արցախում՝ որպես հայրենիքի տերեր, թե՞ ոչ։ 

Շրջափակումը, սակայն, ինչպես և ցանկացած մեծ հարց, հարյուրավոր փոքր խնդիրներ է ջարդում փոքր մարդկանց գլխին։ 

Շրջափակման առաջին օրվանից նպատակ եմ ունեցել թույլ չտալ ամենակարևորը՝ մտքի շրջափակումը։ Ամենօրյա ռեժիմով դժվարացող խնդիրների մեջ չմոռանալ ամենակարևոր հարցի մասին. ապրելո՞ւ ենք Արցախում՝ որպես հայրենիքի տերեր, թե՞ ոչ։ 

Սկզբից ուժերիս սահմաններում էր թվում. սննդի պակաս առանձնապես չեմ զգացել. ոչ թե որովհետև մեծ պաշարներ ունեմ (ինչ պաշարներ կարող ես ունենալ, երբ վարձով ես ապրում՝ ուրիշի տան մեկուկես սենյակում), այլ որովհետև սնվելու հարցում առանձապես քմահաճ չեմ ու առանց մի շարք չճարվող սննդատեսակների շատ երկար կարող եմ ապրել։ Լո՞ւյսը՝ կհետևեմ ժամանակացույցին, գա՞զը՝ փայտով վառարան ունենք։ Սա առաջին մի քանի շաբաթը, երբ դեռ, այսպես ասած, տաք ենք։ 

Հետո բացվում են շրջափակման մյուս շերտերը. կարոտը։ Ամենապարզը՝ կարոտը հարազատներիդ նկատմամբ։ Չես կարող ուղղակի մի շաբաթ-կիրակի վեր կենալ ու գնալ մայրիկիդ տեսնելու։ Չես կարող մի շաբաթ արձակուրդ պլանավորել ու գնալ ընկերներիդ հետ շփվելու. իսկ սա մանդարինի պակասին հավասար բան է, չվախենամ ասել՝ մի բան էլ ավելի։

Ստեփանակերտում զբոսնելն ու երազանքի մասին մտածելը ևս ճոխություն են։ Քաղաքը հերթերի անվերջ շարան է դարձել, որոնք այնպես են ճնշում ու փոքրացնում քեզ, որ նախընտրում ես կանգառի հերթական հերթում երթուղային սպասելու փոխարեն ոտքով քայլել դեպի տուն՝ մի քանի կիլոմետրանոց ճանապարհը։ 

Դու, թեկուզ Արցախում ապրող, բայց նույնչափ մարդ, որն ունի նույն հիմնարար իրավունքները գեղեցիկ կյանքի, ինչ և ունեն քեզ պես կապույտ անձնագիր ունեցող մյուս հայրենակիցներդ, ուղիղ քո կյանքի վրա ես զգում մեծ, միջազգային հարցերի ծանրությունը։ Միգուցե որովհետև մի օր դու որոշել ես, որ հարցը կարևոր է. ապրելո՞ւ ենք Արցախում՝ որպես հայրենիքի տերեր, թե՞ ոչ։ 

Շատ ռոմանտիկ է հնչում միգուցե: Իսկ ո՞վ է ասել, որ եթե ապրում ես Արցախում՝ կյանքի մասին երազելու իրավունք չունես։ Ասել են մեծ, միջազգային խաղերը, որոնք այս դեպքում կոտրվել են ուղիղ կյանքիդ մեջ՝ ճխլելով մանդարին ու կարոտ…

Մեր պատերազմից հետո մենք կորել ենք, դարձել ենք կորուսյալ սերունդ՝ առանց ուղեծրի, ազգային կողմնացույցը կորցրած։ Կորել ենք ազգային հարցերում, կորել ենք անձնական հարցերում։ Մեզ խաբել են, մենք խաբվել ենք։ «Արցախի շրջափակման այսինչ օրն է» ընդհանուր ու մանրամասնություններից զուրկ ամենօրյա կրկնող նախադասությունը մեդիայում մի մեծ, շատ մեծ ծանոթագրության կարիք ունի. Արցախի շրջափակման այսինչ օրն է, որտեղ մարդիկ օրվա թանկագին ժամանակի մեծ մասն անց են կացնում հերթերում, որտեղ մարդիկ լողանալու համար հատուկ մարտավարություն պետք է մշակեն ամեն օր, որտեղ աշխատավայր հասնելը շքեղություն է, որտեղ մարդիկ օրեր շարունակ տնային հագուստով են ու հազիվ են սանրվում, քանի որ ո՛չ հավես կա, ո՛չ էլ՝ տնից դուրս գալու առիթ ու հնարավորություն։ Կրթության հիմնարար իրավունքը մասնատվում է ամեն օր՝ 20-25 րոպեանոց, ոտքի վրա, վերարկուներով արվող դասերի մեջ… Ու այս ամենի արդյունքում մարդկանց նպատակներն ու երազանքները փոքրացել են՝ օրվա մասշտաբով հասնելով կես կաղամբի ու երեք նարինջի։  

Ու նորից մնում է Ռեմարկ կարդալն ու գրելը։ Մեծ, անհասկանալի խաղերի արանքում քեզ օվկիանոս գցած մի տաշեղ զգալն ու Ռեմարկի հերոսներին ի սրտե ապրումակցելը։

Ու սթափ մտածելու կարճատև պահերին նորոգել ու ամրացնել այն միտքը, որ հարցը շատ պարզ է. ապրելո՞ւ ենք Արցախում՝ որպես հայրենիքի տերեր, թե՞ ոչ։ Ու փորձել անկեղծորեն ու խորապես հավատալ, որ հենց սա է իսկական հարցը. առանց այս հավատի մյուս բոլոր հարցերին դիմանալն անհնար է։ Ու կորուսյալի ախտորոշումն էլ ջնջել չի լինի։

Տեսեք նաեւ