«5 երազողները և ձին»

Վավերագրական կինոն կանգնած է կինեմատոգրաֆի սկզբնավորման հիմքում և մեկ հարյուրամյակի ընթացքում ենթարկվել է անհամար փոխակերպումների, թոթափել թելադրված սահմանափակումներն ու տարածվել ժանրային եզրագծերից անդին: Ի սկզբանե, այն միտված է եղել փաստելու և հնարավորինս ճշգրտորեն վերապատմելու իրականությունը։ Սակայն տասնամյակների ընթացքում ժանրը ստանձնեց այլ գործառույթներ` քարոզել ու համոզել, ուսումնասիրել և վերլուծել: Վավերագրական կինոյի առաջին հեղափոխականների՝ Ռոբերտ Ֆլահերտիի և Դզիգա Վերտովից հետո, 20-րդ դարի կեսերին ի հայտ եկան այս արտահայտչամիջոցը հիմնովին վերաիմաստավորող նոր դեմքեր։ Դրանցից էին Ժան Ռուշն ու Էդգար Մորին, ովքեր առաջ քաշեցին «իրական կինո»-յի (ֆրանս.` cinéma vérité) գաղափարը, ինչը նշանակում էր իրականության վավերագրում՝ առանց ռեժիսորի կողմից որևէ միջամտության կամ հետկադրային տեքստի: Ենթաժանրը, որ հայտնի է նաև դիտորդային վավերագրական կինո տերմինով (observational documentary), դառնալու էր «բացարձակ իրական կինո»-յի շուրջ քննարկումների ու փնտրտուքների անվերջ աղբյուր: 

Վավերագրական կինոյի լայն տարածման, ինչպես նաև «ստանդարտացման» գործընթացում վերջերս նաև մեծ դեր ունեցավ Նեթֆլիքսը (Netflix), որին գրանցված օգտատերերի քանակի մասին առասպելական լեգենդներ են հյուսվում: Վավերագրական ֆիլմերն ու սերիալները, որոնք առաջարկում է այս հոսքային (streaming) հարթակը, ունեն ոճային մի շարք նմանություններ. դրանք կառուցված են մեկ կամ մի քանի հերոսների շուրջ, բաղկացած են զրույցներից ու հարցազրույցներից, մոնտաժն ու երաժշտությունը ստեղծում են դինամիկա` կլանված պահելու հանդիսատեսին: Ոճային առաջնահատկությունները նույնն են նաև մյուս հոսքային ալիքների դեպքում. Hulu-ն, HBO-ն և մյուսներն առաջարկում են միանման «զվարճեցնող» վավերագրական ֆիլմեր և, այսպիսով, վերաձևում են հասարակության մեծ մասի պատկերացումները վավերագրական կինոյի մասին:

Գլխավորապես ամերիկյան այս արտադրանքին հակադարձում են եվրոպական արտադրության կամ համարտադրության վավերագրական ֆիլմերը, որոնք ավելի մոտ են ռուշ-մորինյան ակունքներին: Այս ժանրում արված ֆիլմերը հիմնականում ընդգրկվում են եվրոպական միջազգային կինոփառատոններում, ստանում սահմանափակ կինոթատրոնային դիստրիբուցիա և անհետանում հոսքային մուլտիմեդիաների թվային դարակներում: Այս ֆիլմերն ավելի մեդիտատիվ են, սակավ երկխոսություններով, ընդարձակ ու դիտորդային տեսարաններով, մոնտաժը սահուն է, բնական ձայները փոխարինում են երաժշտությանը: Եթե անգամ այս պատմությունների հիմքում հերոս/ներ են, նրանց պատմությունները չունեն դասական դրամատուրգիական զարգացումներ, ավելի դիպվածային են կամ ընդհանրապես բացակայում են: Մեկ այլ տենդենց, որ սկսեց տարածում ստանալ 2000-ականներին ու ևս բխում էր վավերագրական ժանրից, հիբրիդ կամ խառնածին ենթաժանրն է, որը միահյուսում է վավերագրական ու խաղարկային պատմողականության ոճերը` ավելի վերացական դարձնելով այս երկու ժանրերի միջև գոյություն ունեցող սահմանը: 

Եթե դիտարկենք հայկական վավերագրական կինոյի դիրքն այս երկու հիմնական ուղղությունների հարաբերակցությամբ, կտեսնենք, որ վերջին տասնամյակում նկարված հայկական ֆիլմերը հարում են երկրորդ հոսանքին ու գրեթե բոլորն արված են եվրոպական համարտադրությամբ: Վարդան Դանիելյանի, Սիլվա Խնկանոսյանի, Թամարա Ստեփանյանի, Իննա Մխիթարյանի, Իննա Սահակյանի, Գարեգին Պապոյանի, Վահագն Խաչատրյանի և Արեն Մալաքյանի, Վահան Խաչատրյանի, Արթուր Սուքիասյանի, Արման Երիցյանի և մյուս հայ վավերագրողների ֆիլմերը (երբեմն որոշ վերապահումներով) տեղավորվում են դիտորդային կինոյի սահմանման մեջ: Մինչդեռ նեթֆլիքսյան դինամիկ ոճով արված վավերագրական ֆիլմերն ավելի սակավ են. Գարին Հովհաննիսյանի վերջին երկու` «Ես մենակ չեմ» և «Անտեսանելի հանրապետություն» ֆիլմերը տվյալ՝ մասսայական կինոյին հարող ենթաժանրի ամենավառ օրինակներ են ժամանակակից հայկական կինոարտադրությունում և պատահական չէ, որ «Ես մենակ չեմ»-ը գնվել է Նեթֆլիքսի կողմից։ 

Վերջին տարիներին Հայաստանում արտադրված և միջազգային մեծ հաջողություն գրանցած վավերագրական ֆիլմերից է Վահագն Խաչատրյանի և Արեն Մալաքյանի «5 երազողները և ձին» ֆիլմը, որի շնորհանդեսը տեղի ունեցավ շվեյցարական Visions du Reel փառատոնում 2022-ին, և ապա ցուցադրվեց վավերագրական ֆիլմերի աշխարհում ճանաչում վայելող բազում կինոփառատոններում` Լայպցիգում, Յիլհավայում, Մոնրեալում, Նյու Յորքում և այլն: Ֆիլմի փառատոնային տպավորիչ հետագծի հիմնական պատճառներից մեկը վերջինիս վավերագրության կինոլեզուն է, որը ոչ միայն մոտ է ժամանակակից հեղինակային վավերագրական կինոյի հանդիսատեսի «նախընտրելի» ոճին, այլև առաջարկում է իր փորձարկումները: 

«5 երազողները և ձին» բաղկացած է երեք պատմություններից, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի տարբերվող պատմողական ոճ` արտահայտված պատկերահանի (բեմադրող օպերատորի) աշխատանքի, կադրերի ու տեղանքների ընտրության, երաժշտության ու մոնտաժի միջոցով: Առաջին պատմությունը, որ Ամասիայում ապրող Կարենի մասին է, կառուցված է տեսողական հակադրությունների շուրջ. հերոսը սլանում է հեքիաթային ու ձնեպատ դաշտում, ապա կտրուկ մոնտաժը տեղափոխում է հանդիսատեսին ցեխոտ ու քանդված ճանապարհ, լայն ու խաղաղ համայնապատկերային տեսարանները փոխարինվում են մեքենայի կլաուստրոֆոբիկ սրահում ծավալվող զրույցներով և բարձր երաժշտությամբ, հեռավորության վրա արված տեսարանները զուգորդված են հերոսների դեմքերի խոշորված կադրերով: Պատմությունն ունի ճանապարհային կինոժանրի (road movie) մոտիվներ. Կարենն անդադար շարժվում է ու փնտրում: Հատվածում առկա են հայկական ավանդույթները պատկերող տեսարաններ` թաղման և նշանդրեքի, որը հարստացնում է ֆիլմը տողական էկզոտիկայի տարրերով: 

Ի տարբերություն Կարենի, երկրորդ հերոսը` Մելանյան, ֆիլմի ողջ ընթացքում գտնվում է նույն տեղանքում` հիվանդանոցի վերելակում: Տեսախցիկը ևս գրեթե չի տեղաշարժվում` պահպանելով իր անհաղորդ, կատարելապես անտարբեր դիրքը` ստատիկ, ուղղված դեպի հերոսների մարմինների մեջտեղի հատված: Քանի որ բոլոր գործողությունները տեղի են ունենում վերելակում, էկրանի վրա դրանք հայտնվում են ներքին շրջանակի մեջ (a frame within a frame), ինչն ավելի ակներև է դառնում, երբ տեսախցիկը նկարում է վերելակի դրսից` կրկնակի շրջանակի մեջ վերցնելով հերոսուհուն` կենտրոնացնելով ուշադրությունը նրա վրա և արտահայտելով նրա «բանտարկված» առօրյան: 

Ֆիլմի երրորդ պատմության առանցքում դեռահասներ Սոնան և Ամասիան են, ովքեր ևս հազվադեպ են լքում իրենց «ամրոցը»` շենքի կտուրը: Տպավորություն է, որ շենքը գտնվում է բաց մարգագետինում կամ անապատում, որտեղ չկան այլ կառույցներ. ներքև գոյություն չունի: Այստեղ այլ է տեսախցիկի աշխատանքը, որն անդադար շարժվում ու տատանվում է օպերատորի ձեռքերում` արտահայտելով երիտասարդների անկայուն ներաշխարհը, անհանգստությունն ու անհամբերությունը: Հիմնական հատկանիշը, որ ոճային առումով միավորում է բոլոր երեք հատվածները, զրույցներն են, որոնց միջոցով տեղի է ունենում հերոսների ներկայացումը հանդիսատեսին: 

Եթե վերոնշյալ ոճային առանձնահատկությունները տարածված են ժամանակակից վավերագրական կինոյում, «5 երազողները և ձին» ֆիլմի որոշ բաղադրիչներ ավելի հազվադեպ են հանդիպում ժանրի մյուս օրինակներում: Դրանցից մեկը վառ արտահայտված գեղարվեստական հիմքն է, որը նկատելի է ողջ ֆիլմի ընթացքում: Սկսելով որպես հեքիաթ` այն առաջ է բերում առասպելային ծառի գաղափարը, որի շուրջ էլ հյուսվում են պատմությունները: Ծառը շարունակաբար հայտվում է հերոսների պատմություններում` ընդունելով տարբեր ձևեր. նրա մասին է երգում Ամասիան, այն ռմբակոծվում է պատերազմի ժամանակ: Ծառը դառնում է ֆիլմի մոգական ռեալիզմի տարրերի սկզբնաղբյուրը և վերաիմաստավորում է առաջին հայացքից առօրեկան թվացող որոշ գործողություններ` կախարդանքի շունչ հաղորդելով այս դրվագներին. օրինակ` տարեց կնոջ` Կարենի բաժակը նայելը` կանխատեսելու նրա ապագան, կամ Սոնայի և Ամասիայի բախտագուշակությունը քարտերով: 

Մոգականության ստեղծման գործում մեծ դեր է կատարում Ավետ Տերտերյանի երաժշտության օգտագործումը, որը, ի հավելում կախարդանքին, ստեղծում է անհանգստության զգացողություն և յուրովի չարագուշակում ապագան` երազանքների ձախողումը կամ ավարտը: Տեսողականության տեսանկյունից գալիք փոփոխությունների չարագուշակումն արտահայտվում է վարդագույնի օգտագործմամբ, որը պատում է էկրանը մի քանի վայրկյանով` հակասություն ստեղծելով գույնի հետ գոյություն ունեցող ասոցիացիաների և հետևող ձախողումների միջև: «Հետևող ձախողումները» կամ փոփոխություններն արտահայտելու համար ռեժիսորներն օգտագործում են մինչ այդ գործադրված տեխնիկաների հակառակ գործողություններ` Կարենը դուրս է գալիս իր «հարմարավետության գոտուց» և հայտնվում հիվանդանոցում, Մելանիան գտնվում է վերելակից դուրս, աղջիկներն իրենց մեկուսացված վիճակից հանկարծ հայտնվում են ընդհատակյա ռոք համերգում։ Իրենց երազանքներից կառչած հերոսներն այս կամ այն կերպ ստիպված են լինում առերեսվել դժգույն իրականությանը: 

Պոստմոդեռնիստական գրականության ամենահայտնի վեպերից մեկում` «Անտեսանելի քաղաքներ»-ում (հեղինակ` Իտալո Կալվինո), Մարկո Պոլոն պատմում է Խուբլայ խանին 55 անտեսանելի քաղաքների մասին ու երբ խանը խնդրում է նրան պատմել իր` Պոլոյի ծննդավայրի` Վենետիկի մասին, վերջինս պատասխանում է, որ բոլոր պատմությունները Վենետիկի մասին էին: Նույն ձևով «5 երազողները և ձին» ֆիլմում հեղինակներն օգտագործում են տարբեր արտահայտչամիջոցներ, տեսողական պատմողականության տեխնիկաներ ու ձևեր` պատմելու մեկ երկրի կամ երազանքի մասին: Ռեժիսորներին հաջողվում է մտածել ժանրային սահմանափակումներից դուրս, միախառնել մոգական ռեալիզմն ու իրական վավերագրության տարրերը` ստեղծելով տարօրինակ հեքիաթ, որի մեջ ապրում ենք բոլորս: Իր բազմալեզու ու հեղհեղուկ կառուցվածքով, այս մոտեցումն ակնարկում է հայկական վավերագրական կինոյում «ճշմարտության» փնտրտուքների ու կերպարների ներկայացման ավելի ճկուն, լայնախոհ ու ներգրավված հայեցակարգերի առաջացման մասին։ Դա հույս է տալիս ոչ միայն տեղական կինեմատոգրաֆի արդիականացման ու միջազգայնացման հեռանկարների, այլև մեր հակասական իրականությունն ավելի բազմակողմանիորեն վերլուծելու կինոյի հնարավորությունների առումով։ 

ԵՎ այլնա

Հայկական կինոյի մասին