Կետաձկան ծիծաղը

Գյումրեցի արձակագիր Ավետիք Դարբինյանի «Կետի շատրվանը» ստեղծագործությունն իր ուրույն բնույթով վերադասավորում է բիբլիական հռչակավոր ասքերից մեկը՝ Հովնան մարգարեի և կետաձկան պատմությունը: Վեպում ամուսնական ճգնաժամը վերածվում է զավեշտալի ու դրամատիկ ռոբինզոնադայի: Ամուսինները հայտնվում են կետաձկան ստամոքսում և ատելությունը, որ տածում են իրար հանդեպ, շուտով դառնում է ստեղծարար ուժ, որով աշխարհից մեկուսի, օվկիանոսում թափառող «կղզյակում», մի նոր ու տարօրինակ համակեցություն է կառուցվում: «Կետի շատրվանը» առաջին անգամ հրապարակվել է 1991 թվականին Դարբինյանի «Օր ջոջություն՝ խայտառակություն» հետմահու գրքում:

***

Կետաձուկն Աստծուն է հիշեցնում, Աստված՝ Հովնան մարգարեին: Գրական են համարում Հովնանին. երևակայության տոհմից է սերում կետաձուկը: Չափերն անցած են նրանք: Չափերն անցած է Հովնանի ու կետաձկան պատմությունը, մտացածին՝ անաստվածության աստիճան, ինչպես գրական հորինվածքը, որը գալիս է աղելու սրբազան տեքստերի փտածությունը: Կետաձուկը, երբ Աստծուն է հիշեցնում և փորձառողին տանում Ավետարանի ճամփով՝ մոլորեցնում է նրան, դուրս բերում այլուր, որպեսզի հավատավորից գրական մոլորյալ ստանա: Կետաձկան վերադարձի առասպելը Հովնանի, Մոբի Դիքի, պատմությունը աչքակապ անող հեղինակի առասպելն է: Նրա խաբլան պատմությանը հավատում ենք, քանի որ առասպելից առավել հենց ինքն է հետաքրքիր՝ պատմողի ձայնը: Նույնիսկ անամոթաբար՝ այդպես հեշտ, այդքան ակներև չեն խաբում: Իսկ նա՝ պատմողը, խաբում է և՛ անամոթաբար հեշտ, և՛ անամոթաբար ակներև: 

***

Հովնանի գիրքը փախուստով է սկսվում՝ «Տերը խոսեց Ամաթի որդի Հովնանի հետ և ասաց. «Ելի՛ր և գնա՛ Նինվե մեծ քաղաքը և քարոզի՛ր այնտեղ, քանի որ նրա չարության համբավը հասավ ինձ»։ Սակայն Հովնանը ելավ Տիրոջ ներկայությունից փախչելու Թարսիս»։ Փախուստով է սկսվում նաև Ավետիք Դարբինյանի «Կետի շատրվանը» վեպը: Անանուն հերոսը, որ ավարայի ու հարբեցողի կյանք է վարում, գժտվում է կնոջ հետ՝ «…Ապա արագ գնացի ցախատուն, վերցրեցի փայտերի մեջ թաքցրած ուսապարկս, նավակ նստեցի ու հեռացա ափից»[1]: Հովնանի գիրքը հրամանի ու դասալքության հուշագիրն է: «Կետի շատրվանը» իշխանության զավթման, իշխանության կորստի կենարար և ավերիչ գոյապայմանը: Ուրեմն բիբլիական Հովնանը Աստծուց է փախչում, վեպի անանուն հերոսը՝ կնոջից: Փախուստի հազար ու մի պատճառ կա: Բայց դրա նաիվությունը, դրա ձևը՝ ասես երեխայական մտքի մի ոճիր, ցանցառ մի եղանակ, ահա, զարմանք հարուցելով՝ մոռացնում է շարժառիթների արժեքը: Հովնանը Աստծո ամենուրեքության ներքո է փախչում: Աստված ամենուր է: Թեև խիստ տնական, և այդուհանդերձ ծանրակշիռ այս հանգամանքից Հովնանը բոլորովին չի կաշկանդվում: Նա հասնում է նավահանգիստ, արևմուտք մեկնող նավ է բարձրանում և շարժվելուն պես՝ քնում Աստծո աչքի առաջ — գուցե իր կյանքի ամենախաղաղ քնով: Եվ վեպի հերոսի համար ևս՝ քաշվելու և հապաղելու որևէ առիթ չկա, ինչ խոսք, եթե հերոսը իբր հերոս է ու կնոջ հետ վիճվելուց հետո իբր պիտի թողնի նրան, պիտի անջատվի նրանից, անցնի, իրագործի, երևակայի դեպի կինը վերադառնալու ճանապարհը — առաջին հերթին հեռանալով տնից — լրիվ հերոսաբար: Կարգն է այդպես. թողնել-հեռանալու էպիլեպտիկ կլիշեն:

***

Սկզբից ևեթ անկեղծ մի զգացում հուշում է, որ Հովնանը ճանաչում է Աստծո ամենուրեքությունը: Նա գիտի՝ Աստված տեղ չունի այս աշխարհում, քանզի Աստված է տեղը և վաղ թե ուշ ինքն ու Տերը լսելու են միմյանց, ինչպես և բաժանված ամուսինները, որոնք մոռանալով ու վերհիշելով են ձգտում իրար՝ ատելության և սիրո, բացասման և ընկալման մարտադաշտերից: Հովնանի գրքում Աստծո միակ հավատարիմ ծառան կետաձուկն է: Տիրոջ կամքը ի կատար է ածում հեզորեն, կուլ է տալիս Հովնանին, թողնում է, որ խոսի, ապա, ցամաք նետելով՝ մի կողմ է քաշվում: «Կետի շատրվանում» հերոսի ճակատագիրն անավարտ է, և անավարտ է կետաձկան հայտնությունը: Նրանք գոյանում են միմյանց համար և կենում իրար մեջ՝ թույլ տալով հեղինակին գոնե մասամբ հագեցնելու գրքի մտահղացումը: 

***

Այս պատմությունը ներքուստ է և դեպի հատակն է փոխակերպվում, ճամփա է ընկնում կղզի առ կղզի՝ Հովնան Մարգարեից դեպի Աստված, Մոբի Դիքից դեպի Ռոբինզոն, աղոթքից դեպի նոթագրում: «Տե՛ր, լսիր իմ ձայնը»,- կետաձկան ստամոքսից կանչում է Հովնանը, մի քանի տողով պատմելով գլխին եկածը, ընդ որում պատմելով այնպես՝ ասես Աստված անտեղյակ է իր իսկ մոգոնած հեքիաթից կամ գիտենալով հանդերձ՝ միևնույն է սովորություն ունի, սիրում է վերստին լսել իրենից ստեղծագործված պատմությունները. առաջին անգամվա պես լսել:

***

Մինչդեռ վեպի մարդը Աստծուց օգնություն չի աղերսում, կետաձկան ստամոքսում հայտնվելով՝ չի մեղանչում իր ապրած կյանքի համար, ահաբեկվելով գլուխը չի կորցնում, ընդհակառակը՝ սկսում է հարմարվել նոր աշխարհին, գնալով ռոբինզոնանում է, անմիջական շարադրանքով պատմում իր կյանքը՝ մե՛րթ գրոտեսկի, մե՛րթ ծաղրական հումորի անմեղսունակ ակոսներով – չափից դուրս տարօրինակ — անմտորեն սրամիտ: Երբ կետաձուկը փորձում է ազատվել մարդուց՝ նա դիմադրում է, վերջապես հաղթանակած մնում ձկան ստամոքսում. մնում է անձնական ու հավաքական դժբախտությունների ինքնազնդանում: Եվ ինքն իրեն գոտեպնդում է — անշուշտ բանալ խոհերով՝ «Մարդն ամեն բանի ընտելանում է և ես էլ սկսեցի մտածել այն մասին, որ այդ հանգամանքը թերևս իմ օգտին է»[2]։ Ինչո՞ւ վերադառնալ մարդկանց մոտ, երբ հեռվից էլ, պարզ գործիքներով կարող ես լսել նրանց, թող որ մերկ ես, ճնշված, բայց և այնպես ունես կերակուր, քնատեղ, ձկնօղու թորիչ, երբ կա օվկիանոսների արքա կետաձուկը, որի գիտակցությանն ես հասել և հրամաններ արձակելով՝ արդեն ղեկավարում ես նրան, դեռ ավելին՝ այլևս բաժակակից եք — շշին ես հագցրել թշվառին, համակել ալկոհոլի ինքնամոռաց թովչությամբ և լողում եք անվերջության ծովաջրերով դեպի լողալը: 

***

Իսկ հիմա պատկերացրեք՝ հնչում է Շտրաուսի «Վիեննական անտառի հեքիաթները» և պատկերացրեք՝ Աստված ու Հովնան Մարգարեն վալս են պարում: Պատկերացրեք՝ կողքի սենյակում երգում է Պիաֆը և նրա երգի տակ ամուսնական զույգ է պարում: Հավեսով խմել են՝ Աստված, Հովնանը, ամուսինները, կետաձուկը, օվկիանոսը, երկրագունդը: Պարն է խմել: Պատկերացրեք խմած պարողների՝ խմած կետաձկան ստամոքսում: Եթե մի տողով բնութագրեի Ավետիք Դարբինյանի վեպը, այսպես կամփոփեի՝ Մարդկային կեցության ողջամիտ խելագարությունը պարելիս: Ինչ խոսք Հովնանի առասպելի հետ զուգահեռներ անցկացնելն ընթերցողական այլասերում է: Հավանաբար՝ «Կետի շատրվանը» Հովնանի գրքի հետ շատ քիչ է աղերսվում: Ինչ անենք, թե հերոսները՝ երկուսն էլ վստահված պատասխանատվությունից խուսափելով՝ նավ են նստում և դիմում փախուստի: Մի պահ փորձենք հեռանալ կպչուն այն խոհից, թե գրականության պատմությունն ունենում է ընդամենը մի դանեմարքա, մի խելագար ասպետ, մի Դուբլին, մի ճերմակ կետաձուկ, նույնիսկ մեն մի Պիեռ Մենար[3]: Ձևացնենք, թե այնպես չէ, որ գրականության պատմությունն անհատի պատմություն է. անվերջ նույն պատմությունը՝ վերարտադրվող մի անխափան մեքենայի կողմից, որը դիմակվում է թշնամի ու բարեկամ, սիրելի ու ատելի արդիականությամբ: Գրականությունն անհետացնելու միակ ու վերջին միջոցը գրականության պատմության ամբողջական գիտակցումն է, և այդ պատմության ամբողջական գիտակցման մերժումը: Եվ սա է, որ ազատագրում է, սա է, որ արտոնում է ընթերցողին ճաշակելու «Կետի շատրվանի» բացահայտ հմայքները՝ պարգևելով մաքուր զգայություններ, վերարթնացնելով օվկիանոսի առաջին պատկերը, կետաձկան շնչառությունը, սիրո և սիրո ճգնաժամի նախագրական հետհուշերը, որոնք կորուսյալ էին, որոնք վատնված էին: Եվ պատումը փորձառողներիս ներսում այլևս չի համրանում կետաձկան ծիծաղը. մարդուց օղի խնդրող կետաձկան, որին ոչ միայն շնչավորել են, այլև խուտուտ են տվել անիրականության հայացքով: 

***

Փորձեք կրկնել կետաձկան ծիծաղը՝ ահա, թե ինչու են վերադառնում առասպելները: Փորձեք կրկնել ծիծաղող կետաձկանը՝ չմոռանալով, որ ծիծաղը առասպելն է, իսկ գրողը՝ իր իսկ ծիծաղին ականջ դրած կետաձուկը: 

***

Ավետիք Դարբինյանը ստեղծագործել է 1980-ականներին, հեղինակել երկու գիրք: Գրական տեղեկատուներում համառոտ կենսագրություն, մատենագրական ցանկ ունենալու համար քիչ է ապրել: Քիչ է ապրել հավատարիմ ու դավաճան ընթերցողի, մրցանակների ու կրկնությունների, մեծ փառքի ու մեծ ջախջախման համար: Քիչ է ապրել իր կյանքը — վերապրել է «Կետի շատրվանը»: 

Հղումներ.

1. Տե՛ս «Օր ջոջություն՝ խայտառակություն», Երևան, 1991, «Նաիրի» հրատ., էջ 284:
2. Նույն տեղում, էջ 288:
3. Խորխե Լուիս Բորխեսի (1899 — 1986) համանուն պատմվածքի հերոսը: