Պեղումներ. XV-XVIII դարեր, ամեն բան իր ժամանա՞կն ունի

1759 թվական։ Միայնակ ազատարար Հովսեփ Էմինն Անգլիայից ուղևորվում է Հայաստան, որպեսզի ծանոթանա իրավիճակին, հասկանա՝ ի՞նչ հնարավորություններ կան երկրի անկախության համար պայքարելու։ Օսմանահպատակ հայկական հեռավոր գյուղում տեսնում է, որ ոչ ոք չգիտի իր ժողովրդի անցյալը, նույնիսկ՝ այն, որ հայերը երբևէ թագավորություն են ունեցել։ Հարցնում է քահանային` ինչո՞ւ չի պատմել այդ մասին գյուղացիներին, ինչո՞ւ նրանց գոնե Խորենացի չի կարդացել։ Քահանան պատասխանում է՝ ամեն բան իր ժամանակն ունի։ 

Նա վկայակոչում է Ներսես Շնորհալու մարգարեությունը, ըստ որի՝ հայ ժողովուրդն ազատագրվելու է հարստահարիչներից, 666 տարուց հետո, որին ընդամենը 28 տարի է մնացել։ (Մի փոքր թվաբանության շնորհիվ կարելի է պարզել, որ Շնորհալին մարգարեացել է 1141-ին)։ 

Բնականաբար, քահանայի տեսանկյունից, իմաստ չուներ վաղաժամ կերպով մարդկանց մտքերը խառնել՝ թեկուզ հեռավոր անցյալով հպարտ գյուղացին համարյա ապստամբ գյուղացի է։ Բայց։ Առնվազն մինչև դարավերջ որևէ փոփոխություն տեղի չունեցավ Հայաստանի քաղաքական կարգավիճակում։ Դա նշանակում էր՝ հարյուր հազարավոր հայ գյուղացիներ դեռ պիտի շարունակեին կարծել, որ իրենք միշտ եղել են ճորտ՝ ռայա, որը թուրք բեկերի պարգևն էր, որի դիմաց սուլթանը նրանց պատերազմի կկանչեր, երբ ուզենար։ 

Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան հատվածներում ժողովուրդը հայտնվել էր կրոնով տարբեր, քաղաքակրթորեն ավելի ցածր թյուրքական ցեղերի շահատակման ներքո։ Սրանք անվերջ պատերազմում էին իրար դեմ՝ ասես մրցելով… թե որն ավելի արյունարբու կլինի տեղացիների հանդեպ՝ իրարից հայաբնակ տարածքներ խլելիս։ Պարսկական հատվածում էլ գործել են քրիստոնյաներին իսլամացման դրդող օրենքներ, եղել են ուրիշ սահմանափակումներ։

Թուրքմենական կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու ցեղերը, նաև Պարսից շահը ձգտում էին «սեփական» կաթողիկոսություն ունենալ, որպեսզի հայերին օգտագործեին «ըստ իրենց հայեցողության»։ Այդ պատճառով XV-XVII դարերում… միաժամանակ մինչև 4-5 օծված հայ կաթողիկոս կարող էր պաշտոնավարել, իսկ Շահ Աբասը XVII դարի սկզբին քիչ մնաց Մայր տաճարը Էջմիածնից քար առ քար Սպահան տեղափոխեր՝ վախենալով, որ այն ազդեցության գործիք կդառնա օսմանյան սուլթանի ձեռքին, երբ նա Արևելյան Հայաստանը գրավի։

Եվ 1465-ին հաջողվեց թագադրել կաթողիկոսի եղբորորդի Սմբատին, որը մոր կողմից Արծրունի էր: Ճիշտ է, երկու տարի անց կարա-կոյունլուները պարտվեցին ակ-կոյունլուներին, որոնք այս նոր թագավորությունը վերացրին, բայց սա Հայաստանի պետականության մի թանկ առկայծում էր, որի մասին այսօր, ցավոք, հատուկենտ մարդիկ գիտեն, իմացողներն էլ կարծես թե առանձնապես չեն գնահատում՝ մենք սովոր չենք «քիչը» գնահատելու։ Մինչդեռ թեկուզ հանվանե, անվանապես թագավոր ունենալու փաստը անշուշտ հետաձգել է ժողովրդի խորասուզումը մոռացության խավարի մեջ, նվաճում, որի արժեքը գուցե պարզ դառնա, եթե միայն թվարկենք Սմբատի ազգականների անունները։ Նորընծա թագավորի հոր անունը Գուրջիբեկ էր, մորը` Դունիա, հորեղբայրներինը՝ Տուղշահբեկ, Դովլաթշահ, Ասլանբեկ։ Նա՝ ինքը, ամուսնացած էր Բեկի խաթունի հետ, ուներ մի որդի, անունը` Իսկանդեր… Այսինքն՝ ուծացումը խեղդում էր նույնիսկ «բարձր» դասին՝ ազնվականությանը։ Եվ պատահական չէ, որ, օրինակ, այլ հարցերում խիստ ողջամիտ անգլիացիները մինչև հիմա իրենց հարկերի հաշվին պահում են թագավորական ընտանիքը։

Այլ խնդիր է, որ ոչ բոլոր կաթողիկոսներն էին Զաքարիա Գ Սեֆեդինյանի նման նախանձախնդիր՝ վերականգնելու հայոց մեծ ժառանգությունը։ Նրանից մի քանի տասնամյակ անց Էջմիածնի Մայր աթոռը զբաղեցրել է Սարգիս Գ կաթողիկոսը (1484-1515)՝ Մյուսայլ մականունով, որի հայրապետության շրջանը եկեղեցական աղբյուրները որակում են «ավուր անշքության»՝ գորշ օրեր։ Այս կաթողիկոսին իր նախորդ Սարգիս Բ ու հաջորդ Սարգիս Դ անվանակիցներից տարբերելու համար պատմիչներն ու հետազոտողները կոչել են այլ Սարգիս, մյուս Սարգիս, ինչի արդյունքում նա Մյուսայլ «տիտղոսն» է ձեռք բերել։

Հայոց Ոսկեդարի հեղինակներից Եզնիկ Կողբացին ասույթ ունի՝ անբան մեղուն ավելի լավ է, քան ժրաջան պիծակը (մոծակը)։ Սարգիս «Մյուսայլին» կարելի է երանի տալ՝ համեմատելով Եղիազար Ա Այնթապցու հետ։ 

Սա այնքան «գործունյա» էր, որ 1661-ին Երուսաղեմում «Էջմիածին» մատուռ հիմնեց և Բարձր Դռան, այսինքն՝ սուլթանի արքունիքի աջակցությամբ թուրքահայ թեմերից առանձին կաթողիկոսություն կազմեց։ Այս պառակտումը նա խորացրեց այնքան, մինչև… իրեն Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրեցին, 1681-ին։ Եղիազար Այնթապցու անունը, հավանաբար, ավելի ծանոթ է այսօր Հայաստանում, քան իմ հիշատակած ուրիշ շատ կաթողիկոսներինը՝ նրա գործունեությանը, թեժ 2009-ին, անդրադարձել է Հայաստանի Հանրապետության առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը՝ ակնարկելով Սերժ Սարգսյանին, որ իր ղեկավարած ընդդիմությունը կեղծված ընտրությունները նրան կների, եթե երկիրը հայտնվի ցնցումների վտանգի առաջ. 

«XVII դարում Թուրքիայում կար մի փառամոլ և իշխանատենչ հոգևորական, Եղիազար Այնթապցի անունով, որը կաշառքի ու խարդավանքների միջոցով հաջողացրել էր հռչակվել թրքահայության կաթողիկոս, ահավոր վտանգի տակ դնելով Հայոց եկեղեցու և հայ ժողովրդի միասնությունը։ Այնժամ Էջմիածնի միաբանները ժողով են գումարում և, դիմելով նրան, ասում. «Եղբայր, կաթողիկոս ես ուզում լինել, արի դարձիր Ամենայն հայոց կաթողիկոս, միայն թե ազգի գլխին փորձանք մի՛ բեր ու մի՛ պառակտիր մեր եկեղեցին»։ Եղիազարը համաձայնում է, տասը տարի (1681–1691 թթ.) հանգիստ գահակալում Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածնում, և այդպիսով կանխվում է Հայոց եկեղեցուն սպառնացող աղետը։ Հայ ժողովրդի ողջ պատմության մեջ ազգային մտածողության ավելի լայնախոհ ու իմաստուն դրսևորում, քան էջմիածնական միաբանների այս որոշումն է, ինձ հայտնի չէ։ Ինչո՞ւ է Սերժ Սարգսյանին թվում, թե հայ ժողովուրդն ընդունակ չէ, հանուն ազգային նպատակների, ևս մեկ անգամ նման լայնախոհություն և իմաստնություն դրսևորելու»։ 

Ավաղ, Եղիազար Այնթապցին բացառություն չի եղել։ Հանդուրժելով օտար կայսրերի պաշտպանած հեզ ու խոնարհ կամ ինքնահռչակ թեկնածուներին՝ Հայոց եկեղեցին ավելի հաճախ է հենց այսպիսի «լայնախոհ ու իմաստուն» որոշումներ կայացրել, քան դիմադրություն ցուցաբերել, որի «միջոցն» էլ, ի դեպ… մեծ կաշառքներն էին հիմնականում և ոչ՝ բացահայտ առճակատումը։ 

Ասվածը էլ ավելի է արժեքավորում արիասիրտ հայրապետների գործունեությունը, որոնց մասին պատմել եմ, ինչպես նաև՝ անվեհեր այլ հոգևորականներինը, որոնց շատերի անունը, բարեբախտաբար, պահպանել է պատմությունը։ 

XV դարում է ապրել Մկրտիչ Նաղաշ արքեպիսկոպոսը, որը ոչ միայն տաղանդավոր բանաստեղծ էր ու նկարիչ, այլև դարձել էր Դիարբեքիրի լայնածավալ ամիրայության ազդեցիկ դեմքերից մեկը, որի շնորհիվ կարողանում էր երաշխավորել տեղի հայ բնակչության ոչ միայն անվտանգ, այլև արժանապատիվ կյանքը։ 

Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի առաջնորդ Հովնան եպիսկոպոսը (XVIII դարի կեսեր) հանդուգն ու եռանդուն գործիչ էր, իսկական հակապատկերը թե՛ Սարգիս Մյուսայլի- թե՛ Եղիազար Այնթապցու։ Նա իր ազատագրական ծրագրերով հակադրվել է Մայր աթոռի կաթողիկոս Սիմեոն Ա Երևանցուն (1763-1780)։ Հովնան եպիսկոպոսը «Հովսեփ Էմինի կյանքը և արկածները» գրքի լուսավոր կերպարներից մեկն է, այլ աղբյուրներում համարյա չհիշատակված։ 

Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը, որը ամեն կերպ փորձել է Հովնան եպիսկոպոսին ասպարեզից հեռացնել, գրել է «Ջամբռ» լայնածավալ պատմա-տնտեսական հետազոտությունը, որտեղ այսպես է հիշատակում Օսմանյան Մուրադ IV սուլթանին (1623-1640). «Սա էր այր հոգեընկալ, առաքինազարդ, եւ բնակարան շնորհաց Հոգւոյն սրբոյ, սիրեցեալ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, որ ի նստիլն յԱթոռս սուրբ, որպէս թէ նոր ի նորոյ ի հիմանէ նորոգեաց զսուրբ Աթոռս՝ եւ պայծառացոյց Հոգեւորական կարգօք, եւ մարմնական պիտոյիւք»։ Մուրադ IV-ը միգուցե այսպիսի հրեշտակային բնութագրով էլ հիշվեր… եթե նրա մասին միայն Սիմեոն Երևանցին գրեր։ Բայց։ Մուրադ IV-ը պատմության մեջ մնացել «Դաժան» մականունով։ 

Հանուն արդարության պետք է նշել, որ Սիմեոն Երևանցու կաթողիկոսության օրոք է Էջմիածնում հիմնվել Մեծ Հայքի առաջին տպարանը, նաև՝ թղթի գործարան (1776-ին), Եվրոպայի հայ վաճառականների բարերարությամբ։

Հավանական է այսօրվա երիտասարդներին Իվան Սուսանին անունը ոչինչ չասի, բայց ՍՍՀՄ-ում մի քանի սերունդ, այդ թվում և Սովետական Հայաստանում, բնականաբար, դաստիարակվում էր նրա օրինակով։ Թե ինչպես է Սուսանինը XVII դարում Ռուսաստանի դեմ հարձակվող լեհական զորքին առաջնորդել ճահիճ, որտեղ նրանք զոհվել են, բայց հասցրել են նրան ևս սպանել։ Սովետական գրաքննության վերանալուց հետո հայտնի դարձավ, որ ռուս առաջադեմ մտավորականությունը դեռ XIX դարում ապացուցել էր, որ այդ անունով գյուղացի, այո, եղել է, բայց նրան տանջամահ են արել… կազակները կամ ռուս ավազակները, և ոչ թե՝ «լեհ օկուպանտները», ինչպես գրում էին դասագրքերում։ 

Մինչդեռ թե՛ այն տարիներին, թե՛ հիմա Հայաստանում հատուկենտ մարդիկ գիտեն Գրիգոր Նահատակի անունը. այս հայ հոգևորականը մի լեռնային կածանով տարել ու ձորն է լցրել թուրքական զորաջոկատը, որը գնում էր Արփա գյուղը գրավելու։ Թուրքերը սպանել են վարդապետին։ Արենի գյուղում ժամանակին նույնիսկ մատուռ է կառուցվել ի պատիվ Գրիգորի, բայց… նրա հերոսությունը չեն հանրայնացնում ո՛չ Եկեղեցին, ո՛չ Հայոց պատմության դասագրքերը…

Հարյուրավոր, եթե ոչ հազարավոր հայեր են նահատակվել իրենց հավատի համար անցած երկու հազար տարում, նրանց պատմություններից շատերը կանոնակարգված ներկայացրել են այնպիսի երևելի գիտնականներ, ինչպես Հակոբ Մանանդյանն ու Հրաչյա Աճառյանը։ Նրանց աշխատասիրությամբ 1903-ին Վաղարշապատում լույս է տեսել «Հայոց նոր վկաները (1155-1843)» 800 էջանոց գիրքը, որում ներկայացված է 113 հայ մարտիրոսի նահատակություն։ 

Տարօրինակ է։ Միգուցե չափանիշները փոխվել են այդ ժամանակից ի վեր. պատմաբան Վրեժ Վարդանյանը նահատակ կաթողիկոս է կոչում Սահակ Ձորոփորեցուն, որը հիվանդացել և մահացել է 703-ին, երբ գնում էր արաբ ոստիկանի հետ բանակցելու… ՀԱԵ 40 կաթողիկոս է սպանվել պատմության ընթացքում, ընդհանուր շուրջ 160-ից, այսինքն՝ զոհվել է ամեն չորրորդը, բայց դժվար է նահատակների գտնել նրանց ցանկում։ Խոսուն է այդ կաթողիկոսներից մեկի մականունը՝ Գրիգոր Ե Քարավեժ (1193-1194)։ 

Քարավեժ նշանակում է քարից, ժայռից վիժած՝ ցած ընկած կամ նետած։ Գրիգոր Ե-ն կաթողիկոս է ընտրվել բավական երիտասարդ տարիքում, երբ Լևոն II Ռուբինյանը դեռ Կիլիկիայի իշխանաց իշխանն էր, հենց Լևոնի առաջարկով, բայց շուտով հայտնվել է քաղաքական որոշումների կիզակետում։ Լևոն II-ը մտադիր էր Կիլիկիան թագավորություն հռչակել։ Ըստ ամենայնի, նա ձգտել է ջերմացնել հարաբերությունները Հռոմի հետ, որը, մեծ ազդեցություն ունենալով Եվրոպայում, կարող էր նպաստել Կիլիկիայի միջազգային ճանաչմանը, իսկ Գրիգոր Ե-ն հակադրվել է։ (Վերջինիս, հավանաբար, Հայաստանի հոգևորական վերնախավն է քաջալերել, որն ապրում էր իսլամական տիրապետության տակ և այլ քաղաքական հետաքրքրություններ ուներ)։ Գրիգոր Ե-ին ձերբակալում են հենց Հռոմկլայում, որը կաթողիկոսի աթոռանիստն էր։ Ըստ եկեղեցական մեկնաբանության՝ Լևոն II-ի դրդմամբ դա անում է Սսի Հովհաննես արքեպիսկոպոսը (հետագայում՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցի)։ Գրիգորին տանում են Սիս, ապա բանտարկում Կոպիտառի բերդում՝ հայտարարելով, որ պետք է բարձրագույն դատական ատյանի առջև կանգնի։ Բայց շուտով Գրիգոր Ե-ի ջախջախված մարմինը գտնում են բերդապարսպի ներքևում, մեջքին՝ պարան։ Ըստ «պաշտոնական» վարկածի՝ նա պարսպից ընկել էր, երբ փորձել էր փախչել բանտից։ Մինչդեռ հոգևորական աղբյուրները ենթադրում են, որ դա եղել է սպանության «բեմադրություն»։ 

Անկախ հոգևորական վերնախավի վարքից, նրա և աշխարհիկ իշխանության միջև հարաբերություններից, տասնյակ միլիոնավոր հայերի համար քրիստոնեությունը եղել է արժեհամակարգային խարիսխ, հաղորդակցություն՝ վերին բարձրագույն արդար զորության հետ։

0:00:53 անիշխանության ժամանակներ
0:03:52 եկեղեցու դերը
0:06:05 հոգևոր դասի և նվաճողների հարաբերությունները
0:06:53 միջնադարի փորձը մերօրյա Հայաստանում
0:11:41 պատմությանն անհայտ կերպարներ

«Պեղումներ» շարքի ընթացիկ՝ «Ինչու՞ քրիստոնեություն» ենթաշարքը Հայոց եկեղեցու պատմությունը չէ. այն պետականության արժեքների տեսանկյունից է դիտարկում կրոնն ու Եկեղեցու հաստատությունը, ինստիտուտը սկսած՝ I դարից՝ զուգահեռելով Հայաստանի քաղաքական իշխանության գործունեության հետ։ Իսկ «Պեղումների» նախորդ հոդվածներն ընդգրկում են ոչ շատ հայտնի դրվագներ ու գործիչների հայոց պատմությունից՝ սկսած Տիգրան Երվանդյանից մինչև Եվրոպայի հայկական սրճարաններ, մեր անվանադիր Հայկից մինչև գրերի գյուտ ու պատմության արձանագրման գաղտնիքներ։

Պեղումներ