Archives: Magazine

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Read in English Armenia’s Basic Benefits Package and Universal Health Insurance Systems Հայաստանում առողջության պահպանումը Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունք է։ Մասնավորապես, 85-րդ հոդվածում նշվում է․ «Յուրաքանչյուր ոք, օրենքին համապատասխան, ունի առողջության պահպանման իրավունք: Օրենքը սահմանում է անվճար հիմնական բժշկական ծառայությունների ցանկը և մատուցման կարգը»։ ՀՀ կառավարության  2004 թվականի մարտի 4-ի 318-Ն որոշման համաձայն՝  այս իրավունքի իրացումը Հայաստանում իրականացվում է երեք տարբերակով՝ -անվճար, երբ ծառայությունների վճարը հատկացվում է պետության կողմից, -արտոնյալ պայմաններով, երբ պետությունը հատկացնում է ծառայության վճարի մի մասը, իսկ մյուս մասի համավճարողը քաղաքացին է, -վճարովի, երբ ծառայության ամբողջ արժեքը վճարում է քաղաքացին։ Թեև անվճար ու արտոնյալ պայմաններով բուժծառայությունների առկայությանը, առողջապահական համակարգի ֆինանսավորման ամենախոշոր աղբյուրը քաղաքացիների վճարումներն են՝ 85,5 տոկոս։ Այս մասին է վկայում ՀՀ առողջապահության ազգային հաշիվների 2018-ի զեկույցը։ Անվճար և արտոնյալ պայմաններով բուժօգնություն ստացող թե՛ անձանց, թե՛ տրամադրվող ծառայությունների թիվն ընդլայնվեց 2019-ին՝ կառավարության վերոնշյալ որոշման մեջ փոփոխություններ ու լրացումներ անելու միջոցով։ Իսկ արդեն 2020-ի հունվարին առողջապահության նախարար (այժմ նախկին) Արսեն Թորոսյանը հաշվետու մամուլի ասուլիսի ժամանակ հայտնեց, որ սոցիալապես անապահով ու առանձին խմբերի անձանց համար անվճար պայմաններով հասանելի են դարձել նորագույն և թանկարժեք տեխնոլոգիաներով մատուցվող մի շարք բուժծառայություններ: Նա օրինակներ էր բերել, որ պետպատվերի շրջանակում են իրականցվում արդեն չարորակ նորագոյացությունների վիրահատական ու ճառագայթային բուժումը, գլխուղեղի իշեմիկ կաթվածների բուժումը, ընդլայնվել են սրտի անհետաձգելի վիրահատական ծառայությունները, մինչև 18 տարեկան երեխաների հիվանդանոցային բուժօգնությունն ամբողջությամբ իրականցվում է անվճար և այլն։ Իսկ ահա այս տարվա սեպտեմբերին լրատվամիջոցները սկսեցին ահազանգել այն մասին, որ շուրջ 1.3 միլիոն մարդ, ովքեր բուժօգնություն պիտի ստանան  պետպատվերով, կանգնել են խնդրի առաջ․ սպառվել են պետպատվերով ծառայությունների

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Read in English An Ounce of Prevention Is Worth a Pound of Cure Բնակչության առողջական հիմնական ցուցանիշների բարելավման, հիվանդությունների կանխարգելման, արդեն իսկ հիվանդ մարդկանց շրջանում հիվանդություններից առաջացած բարդությունների կանխման նպատակով ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում իրականացվում են մի շարք ծրագրեր։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության հոդված 85-ը սահմանում է․ «Յուրաքանչյուր ոք, օրենքին համապատասխան, ունի առողջության պահպանման իրավունք»: «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» դեռևս 1996 թվականին ընդունված օրենքի առաջին հոդվածում էլ նշվում է․ «Բժշկական օգնություն և սպասարկում՝ բնակչությանը խորհրդատվական, կանխարգելիչ, բուժական, դեղորայքային օգնության ցուցաբերում, ախտորոշիչ հետազոտությունների, վերականգնողական բուժման, բժշկական փորձաքննության անցկացում, հարբժշկական և ոչ բուժական բնույթի այլ ծառայությունների մատուցում»: Հիվանդությունների կանխարգելման երեք մակարդակներ են առանձնացվում․ առաջնային կանխարգելում` դեռևս մինչև հիվանդության զարգացումը՝ ռիսկի գործոնների ազդեցության վերացմանը կամ նվազեցմանը միտված իրազեկման արշավներ (oրինակ՝ հանրային առողջապահական կրթման աշխատանքները, միջավայրի սանիտարական հսկողության աշխատանքները, անհատի համար` ծխելը դադարեցնելու խորհրդատվությունը, իմունիզացիան, ընտանիքի պլանավորման խորհրդատվությունը), երկրորդային կանխարգելում` հիվանդության հայտնաբերում վաղ կամ թաքնված շրջանում (օրինակ՝ սքրինինգների միջոցով, մարդու պապիլոմավիրուսի (ՊԱՊ) թեստի միջոցով արգանդի վզիկի նախաչարորակ և չարորակ ընթացքների վաղ հայտնաբերումը և բուժումը), երրորդային կանխարգելում` առկա հիվանդության բարդությունների կանխարգելում (օրինակ` շաքարային դիաբետով հիվանդների մոտ ոտնաթաթերի զննումը կամ խնամքի խորհրդատվությունը, զարկերակային գերճնշմամբ հիվանդների մոտ ինսուլտի կանխարգելման խորհրդատվությունը)։ Կանխարգելվող հիվանդություններն էլ բաժանվում են վարակիչ ու ոչ վարակիչի․ Վարակիչ հիվանդությունների կանխարգման լավագույն միջոցն ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում համարվում են պատվաստումները, ինչի շնորհիվ  նախկինում եղած վարակիչ հիվանդությունների հետևանքով մահացության և հաշմանդամության դեպքերը կտրուկ նվազել են։ Մասնավորապես, Հայաստանում 1995 թվականից չի արձանագրվում պոլիոմիելիտի դեպք, որը նախկինում տարեկան առնվազն 2-3 երեխայի կայուն հաշմանդամության պատճառ էր դառնում: 2000 թվականից`

Հայաստանի ներկայիս վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը իշխանության է եկել 2018 թվականին՝ համազգային ցույցերի արդյունքում։ Այս հոդվածը ներկայացնում է նրա իշխանության գալը, կառավարության առջև ծառացած մարտահրավերները և թերացումները։

Անկախ Հայաստանի երրորդ նախագահը Սերժ Սարգսյանն էր: Այս հոդվածը պատմում է նրա իշխանության գալու և նրա կառավարման հիմնական մարտահրավերների ու թերությունների մասին:

Անկախ Հայաստանի երկրորդ նախագահը Ռոբերտ Քոչարյանն էր: Այս հոդվածը պատմում է նրա իշխանության գալու և նրա կառավարման հիմնական մարտահրավերների ու թերությունների մասին:

1991 թ. մարտին Հայաստանը մերժեց Խորհրդային Միության նոր միություն ստեղծելու առաջարկը, և 1991 թ. սեպտեմբերի 21-ին հանրաքվեով անկախություն ստացավ: Տեր-Պետրոսյանը 1991 թ. հոկտեմբերի 16-ին դարձավ Հայաստանի Հանրապետության առաջին նախագահը: Այս հոդվածը անդրադարնում է նրա իշխանության գալու հանգամանքներին և կառավարման հիմնական մարտահրավերներին ու թերություններին:

Քաղաքացիության շնորհման նախապայմանների էական թուլացումը ընդլայնել է նման կարգավիճակ ստանալու հնարավորություն ունեցող հայերի շրջանակը։ Մյուս կողմից նման քաղաքականությունը որոշ առումով արժեզրկման է ենթարկել Հայաստանի քաղաքացու կարգավիճակը՝ սահմանափակելով երկքաղաքացիների քաղաքական պաշտոններ զբաղվեցնելու և քաղաքացիների արտերկրից քվեարկության մասնակցելու հնարավորությունը։

1946-1949 թվականներին շուրջ 90,000 հայ հայրենադարձվեց Խորհրդային Հայաստան: Նրանցից շատեր ցեղասպանությունն վրապրելուց հետո գրեթե նույն ժամին ապրանքատար գնացքներ էին նստեցնում և ուղարկում դեպի անհայտություն։

Հայաստանը բազմամշակույթ է՝ բառիս ամենալայն իմաստով։ Եվ էական էլ չէ, ինչ ես իրականում որոշել՝ վերադառնալ Հայաստան կամ հեռանալ Հայաստանից, միևնույն է, նրա ուղեծրում ես:

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Ավանդույթներն ու ծիսակատարությունները երբեմն ընկալվում են որպես անցյալի մնացորդ, որոնք քիչ են առնչվում այսօրվա մեր կյանքին։ Սակայն հայկական մշակույթում կան ջրի հետ կապված որոշ ծեսեր ու վկայություններ, որոնք սկիզբ են առնում շատ վաղուց ու կարող են հակառակը փաստել: Ամենից հայտնին, թերևս, Վարդավառն է, որը գալիս է դեռ հեթանոսական շրջանից, երբ սիրո և պտղաբերության աստվածուհին՝ Աստղիկը, վարդաջուր էր ցողում՝ սեր տարածելու համար։ Այսօր այն վերածվել է ջրի ամենամյա սքանչելի մի տոնակատարության, որը զվարճացնում է ինչպես տեղացիներին, այնպես էլ զբոսաշրջիկներին։ Աստվածների ու աստվածուհիների մասին էլի առասպելական պատմություններ կան. Ծովինարը (անունը նշանակում է ծովերի դուստր), օրինակ, ջրի աստվածուհին էր և ծնունդ էր տվել մարդկությանը: Անահիտ աստվածուհին, ըստ ավանդության, նույնպես օժտված էր ջրի ուժով ։ Հայերը փոխառել կամ ստեղծել են ջրի հետ կապված զանազան ծեսեր։ Հիվանդին բուժելու համար յոթ աղբյուրից ջուր հավաքելը, կամ ինչ-որ մեկի հետևից ջուր ցողելը՝ նրան հաջող ու անվտանգ ուղևորություն մաղթելու համար, այդ ծեսերի թվում են։ Սրանք հայկական մշակույթում ջրի կարևորության փոքր վկայություններ են միայն, որը ըստ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատակից Բորիս Գասպարյանի՝ մշտապես հրաշք է համարվել և երկրպագության առարկա եղել Հայաստանի պատմության տարբեր փուլերում։ leo.Նախապատմական վիշապաքարերը այս շարքում լավագույն օրինակն են: Ըստ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրենի տեղակալ, Հայաստանի վաղ շրջանի հնագիտության և վիշապաքարերի մասնագետ Արսեն Բոբոխյանի՝ վիշապաքարերը ջրի երկրպագության հնագույն վկայություններ են: Վիշապաքարերը կամ պարզապես «վիշապները» հատուկ են միայն Հայկական բարձրավանդակին: Դրանք չորս-հինգ մետր երկարությամբ քարե սալեր են, որոնք կարելի է տեսնել աղբյուրների մոտ՝ սովորաբար ծովի մակարդակից 2000-3000 մետր բարձրության վրա: Ըստ Նաիրա Հարությունյանի՝ վիշապաքարերը սերտորեն կապված են ուրարտացիների ոռոգման համակարգերի հետ:[vc_single_image

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: 2018 թվականին, հայաստանյան  քաղաքական դաշտում տեղի ունեցած փոփոխությունից հետո հաճախ հնչեցվող հարցերից մեկը դա քաղաքացիական հասարակության դերի մասին հարցադրումն էր, թե ինչ ազդեցություն ունեցան քաղաքացիական շարժումները, ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կառույցներն ու խմբերը քաղաքական այդ գործընթացի հասունացման ու իրագործման վրա և ինչպես են շարունակելու իրենց գործունեությունը՝  նոր իրավիճակում։ Շատերը գտնում էին, որ քաղաքացիական հասարակությունը պետք է փոխի իր մոտեցումները, գործելաոճն ու լեզուն, քանի որ 2018 թվականին բոլորովին այլ իրավիճակ է, նոր մարդիկ են ստանձնել կառավարման ղեկը, որոնց մեջ կան ակտիվիստներ, հանրային գործիչներ ու հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, որոնք ակտիվ մասնակցություն են ունեցել սոցիալական շարժումներին ու կգործեն նոր արժեքներով և նոր մեթոդներով։ Հնչում էին կարծիքներ, որ նոր ձևավորված կառավարությանը պետք է նվազ քննադատաբար վերաբերվել, նրանք անփորձ են, կսովորեն, ժամանակ է պետք, ուստի, քաղաքացիական հասարակությունը պետք է որոշակի դադար տա և ընձեռի այդ հնարավորությունը։  Կային նաև տեսակետներ, որ քաղաքացիական ինստիտուտները պետք է շարունակեն իրենց հանրային վերահսկողության և հաշվետվողականության հետևողականության գործառույթը, հակառակ դեպքում անփորձները կհայտնվեն «ջերմոցային» պայմաններում և տոտալ անպատասխանատվության տիրույթում։ Իհարկե, կան նաև քաղաքացիական հասարակությունը թիրախավորող, դավադրապաշտապաշտական առասպելներ հյուսող և հանրային վախերի ու նախապաշարմունքների վրա ազդեցություն թողնող խմբեր, սակայն նրանք առաջնորդվում են հակաժողովրդավարական, մարդու իրավունքների ժամանակակից ընկալումներիը մերժող, տոտալիտար համակարգերին հատուկ մոտեցումներով, ուստի, այս հոդվածի համատեքստում այդ խմբերի կողմից հնչեցվող ապակողմնորոշող մոտեցումները վերլուծության ենթակա չեն, և որևէ կերպ չեն կարող համարվել գիտելիքահենք մոտեցում՝ քաղաքացիական հասարակության դերն ու նշանակությունը վերլուծելու տեսանկյունից։ Այս կարծիքների և տեսակետների առաջացման պատճառն այն է, որ իրականում չի գիտակցվել, թե ինչպիսի դերակատարում ունի քաղաքացիական հասարակությունը ժողովրդավարական պետության կայացման գործում և ինչ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Ջուրը կյանք է, պնդում է հայտնի ասացվածքը: Եթե մարդը մի քանի տասնյակ օր կարող է ապրել առանց սննդի, ապա առանց ջրի երեք օրից ավելի չի ապրի: Երբ բացում ենք ծորակը, շատերս ըստ արժանվույն չենք գնահատում ջրի արժեքը՝ որտեղից է գալիս, ինչ ցանցով է հոսում, որակի ապահովման ինչ գործիքներ են երաշխավորում դրա անվտանգությունը: Միշտ զայրանում ենք, երբ ջրամատակարարումը ժամանակավորապես ընդհատվում է, կամ ջրի ճնշումն է թուլանում, կամ էլ ջրի որակը վատանում: Մենք չենք էլ անդրադառնում, որ հետևողականորեն վատնում ենք ջրային պաշարները, երբ բաց ենք թողնում ծորակը, երկար ցնցուղ ընդունում, ամեն օր լվանում հագուստը։ Աշխարհի 43 երկրում ավելի քան 2 միլիարդ մարդ սակավաջրության լուրջ վտանգի առաջ է կանգնած, ինչը նշանակում է, որ նրանք չունեն մաքուր, անվտանգ ու որակյալ խմելու ջրի բավարար պաշարներ կամ առհասարակ զրկված են դրանից: Արդեն 2025 թվականին աշխարհի բնակչության կեսն ունենալու է ջրի սակավության խնդիր, իսկ 2050-ին 5,7 միլիարդ մարդ տարեկան առնվազն մեկ ամիս ամենայն հավանականությամբ ապրելու է ջրասակավ տարածքներում: Այսօր աշխարհի բնակչության մոտ մեկ վեցերորդը զրկված է խմելու ջրից, մեկ երրորդը չի կարող իրեն թույլ տալ ջուր օգտագործել տնային կարիքների համար, ավելի քան մեկ միլիարդ մարդ օգտագործում է օրական վեց լիտրից պակաս ջուր, իսկ չորս միլիոն մարդ ամեն տարի մահանում է ջրազրկմամբ պայմանավորված հիվանդություններից: Այս թվերը, անկասկած, ապշեցնող են: Դրանք, անշուշտ, չեն շրջանցում նաև մեր տարածաշրջանը, եթե հաշվի առնենք, որ ջրային պաշարների սակավության և ջրի անվտանգության խնդիրներն առաջիկայում բարդացնելու են Հարավային Կովկասի առջև ծառացած առանց այդ էլ բարդ խնդիրները։ Աշխարհի բնակչության կտրուկ աճը, արդյունաբերացումը և ոռոգվող գյուղատնտեսության ինտենսիվացումը, սրընթաց ուրբանիզացիան, կենցաղային պայմանների բարելավումն ու զանգվածային

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Ջրառատ Հայաստանում ամառվա տապին սրվում է ոռոգման խնդիրը։ Կլիման չոր է, բույսը՝ ծարավ։ Պատահում են նաև երաշտի տարիներ։ Ճահճացման ռիսկեր ունի Սևանը, որից ժամանակ առ ժամանակ ոռոգման նպատակով ջրառ է կատարվում։   Ջուրը կտրում են, բերքի կորուստը չեն հաշվում Հայաստանի տնտեսության հիմնական ճյուղերից մեկի՝ գյուղատնտեսության մեջ բավական լուրջ է ոռոգման և ոռոգման համակարգերի խնդիրը, ինչի պատճառով տուժում է գյուղատնտեսը. բերքը չորանում է, որակապես տուժում։ Ոռոգման ջրի սակավությունից տարբեր տարիներին բողոքել են Հայաստանի տարբեր մարզերի տնտեսությունները։ Վերջին նման դեպքը այս տարվա հունիսին էր։ Օրեր շարունակ ոռոգման ջուր չունեին Արմավիրի մարզի տասնյակից ավելի համայնքի բնակիչներ։ Նրանք փակել էին Երևան-Արմավիր մայրուղին։ Պատճառը վթարն էր Մալաթիա համայնքում. փլուզվել էր ստորին Հրազդանի ջրանցքը։ «Էջմիածին» ջրօգտագործողների ընկերության տնօրեն Արամ Սարգսյանը գյուղացիների հետ զրույցում ասում էր, որ ջրանցքների կեսից ավելին 50-60 տարվա վաղեմություն ունի, ամեն վայրկյան վթարի ռիսկ կա։ Ինչ վերաբերում է բերքին, ապա ըստ Սարգսյանի, եթե ուսումնասիրությունից հետո պարզվի, որ այն վնասվել է ջուր չլինելու հետևանքով, կփորձեն լուծում գտնել։ Թե տարեկան որքան բերք է վնասվում սակավաջրության պատճառով՝ պարզ չէ։ Էկոնոմիկայի նախարարությունում նշեցին, որ գերատեսչությունը նման հաշվարկներ չունի։   Ի՞նչ ջրային ռեսուրսներ ունի Հայաստանը, ռեսուրսները՝ ի՞նչ խնդիրներ Հայաստանի օգտագործելի ջրային ռեսուրսները մի քանիսն են՝ ՀՀ տարածքում ձևավորվող գետային հոսքը, անդրսահմանային գետերի հոսքի Հայաստանի մասնաբաժինը և վերականգնվող ստորերկրյա ջրային ռեսուրսները։ Անդրսահմանային խոշոր գետերն են Արաքսը, Ախուրյանը, Դեբեդը, Աղստևը, Արփան, Որոտանը, Ողջին։ Պետական հատուկ նշանակության ջրային համակարգերը ներառում են երկու տասնյակից ավելի ջրամբարներ, Որոտան-Արփա-Սևան հիդրոհամալիրը՝ Արփա-Սևան և Որոտան-Արփա թունելներով, Կեչուտի ջրամբարը և Էլեգիսի հիդրոհանգույցը։ Սակավաջրություն առկա է Հայաստանի կենտրոնական և

էկոհամակարգի Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Սևանա լիճը Հարավային Կովկասի ամենամեծ ջրային ավազանն է: Այն քաղցրահամ և բարձրալեռնային լիճ է, ծովի մակարդակից ավելի քան 1.900 մետր բարձրության վրա, կենսական նշանակություն ունի Հայաստանի ձկնորսության, զբոսաշրջության (հատկապես ներքին), գյուղատնտեսության, արդյունաբերության և տնտեսության այլ ճյուղերի համար: Սևանը զբաղեցնում է 1.278 քառակուսի կմ մակերես կամ Հայաստանի ամբողջ տարածքի 4,3%-ը։ Լճի ավազանը Գեղարքունիքի մարզում է, որի բնակչությունը 230.000 մարդ է (երկրի ամբողջ բնակչության 8%-ը): Լիճը սնվում է 28 գետերից ու վտակներից: Արտահոսքի առումով հստակ կարգավորվող Հրազդան գետը, որը հոսում է Հայաստանի կենտրոնական հատվածով ու թափվում Արաքս, լճից սկիզբ առնող միակ գետն է։ Խորհրդային վաղ տարիներից Սևանում տեղի են ունեցել ջրի մակարդակի արմատական փոփոխություններ, որը բնապահպանական տևական խնդիրներ է առաջացրել լճի էկոհամակարգի համար:   Չորացնել (և փրկել) լիճը 1930-ականներից խորհրդային իշխանությունները լիճն օգտագործում էին երկրի ինդուստրիալացման ու գյուղատնտեսության արդիականացման իրենց հավակնոտ ծրագրերը կյանքի կոչելու համար։ 1930-1960 թթ. Հրազդանի վրա կառուցվեց յոթ հիդրոէլեկտրակայան՝ ձևավորելով հանրապետության ամենից մեծ՝ Սևան-Հրազդան կասկադը։ Կառուցվում էին նաև ջրանցքներ՝ Արարատյան դաշտի բերրի հողերը ոռոգելու համար։ 1933 թվականին, երբ սկսվեց լճի ջրի մակարդակի իջեցման առաջին ծրագիրը, այն ծովի մակարդակից բարձր էր 1.916 մետրով, ծավալը 58,5 մլրդ խմ էր, առավելագույն խորությունը՝ 99 մետր: 1933-1949 թթ. Խորհրդային Հայաստանը փոխեց Հրազդանի հունը և լճի մակարդակից շուրջ 40 մ ցածր թունել կառուցեց՝ հիդրոկայանները սնելու համար: Դրանից հետո լճի մակարդակը սկսեց իջնել տարեկան ավելի քան մեկ մետրով: Սևանա լճի հայտնի կղզին, որտեղ նշանավոր Սևանավանքն է, վերածվեց թերակղզու: 1990-ականների կեսերին Սևանի մակարդակն իջել էր 19 մետրով և այն ջրիմուռապատվել էր, ինչը լճում ֆոսֆորի, ազոտի և օրգանական այլ նյութերի գերավելցուկի հետևանք էր: Հավասարակշռությունը վերականգնելու և Արալյան

Ինչպե՞ս են մարդիկ իրենց պահում հանրային տարածքներում ՝ համեմատած մասնավորի, ինչպե՞ս են նրանք ընկալում իրենց անհատական քաղաքացիական պատասխանատվությունը. այս ամենն հասարակության արտացոլումն է, որում նրանք ապրում են:

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: «Եթե ես կարողանում եմ ապահովել սնունդը, աշխատատեղերն ու առողջապահությունը, ապա դա հենց մարդու իրավունքներն են։ Ինչ ասում է ընդդիմությունը կամ քաղաքացիական հասարակությունը, ինձ չի հուզում»,- սա Բանգլադեշի արդեն 4-րդ անգամ վարչապետի պաշտոնը ստանձնած Շեյխ Հասինայի 2018-ին ասված  խոսքերն են, որ ցնցեցին միջազգային իրավապաշտպան համայնքներին։ Սա վիճահարույց արտահայտություն էր, քանի որ մարդու անխտիր բոլոր իրավունքների իրացման ու պաշտպանության հնարավորությունը պետք է ապահովի պետությունը։ Հայաստանում ևս քաղաքական անցուդարձին հետևելիս տեսնում ենք, որ քաղաքական ուժերը խոսում են մարդկանց սոցիալական բարեկեցության մասին՝ հետևում թողնելով քաղաքացիական, քաղաքական և մյուս իրավունքների պաշտպանվածության կարևորությունը։ Եվ մարդիկ էլ բողոքի են դուրս գալիս սոցիալական խնդիրների դեպքում, նախընտրական քարոզարաշավի ընթացքում գրեթե հարցեր չեն հնչում՝ խոսքի ազատության իրավունքի, թափանցիկ և հաշվետու կառավարման և այլնի վերաբերյալ։ Մինչդեռ մարդու իրավունքների պաշտպանված լինելը հնարավորություն է տալիս ոչ միայն խնդրել քաղաքական իշխանությանը այս կամ այն բանն անել, այլև ուղղակիորեն մասնակից լինել նրանց որոշումների ընդունման գործընթացին ու ազդել այդ որոշումների վրա։   Մարդը բարձրագույն արժեք է Մարդու իրավունքները, ազատություններն ու պարտավորությունները այն սահմանված ստանդարտներ են, որոնք կարգավորում են մարդու և պետության հարաբերությունները։ ՀՀ Սահմանադրությունն ու օրենքները մարդու իրավունքները ճանաչում են որպես բարձրագույն արժեք: Սահմանադրության մի ամբողջ գլուխ նվիրված է հենց մարդու իրավունքներին, իսկ առանձին իրավունքների տեսակների վերաբերյալ կան օրենքներ, որոնցով էլ կարգավորում են իրավունքի իրացումը, սահմանափակումները, պաշտպանության ընթացակարգերը։ Օրինակ, ընտրական, աշխատանքային օրենսգրքերը,  «Երեխայի իրավունքների մասին», «Հեղինակային իրավունքի և հարակից իրավունքների մասին» օրենքները և այլն։ Պետությունը պարտավորվում է հարգել ու պաշտպանել բարձրագույն արժեք հռչակած մարդու իրավունքները․ «Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ու պաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են:

Հայտնի խոսք կա՝ քաղաքական օրենքները պետք է ձևավորվեն մշակութային նորմերի հիման վրա, որպեսզի քաղաքական համակարգը համաքայլ լինի այն հասարակությանը, որին ծառայում է ։ Ի դժբախտություն հայ ժողովրդի՝ Հայաստանում մշակութային նորմերը մշտապես առանձնացվել են օրենքներից ու քաղաքական համակարգերից, որոնց ներքո գոյություն են ունեցել: Հայաստանում քաղաքացու կամքն ու նրա դավանած մշակութային արժեքները պատմականորեն զավթվել են քաղաքական համակարգի կողմից, որին քաղաքացին ենթարկվել է: Խորհրդային քաղաքական մշակույթի անհետևողականությանը հաջորդեց շատ ավելի անհետևողական նոր մի շրջան, երբ Հայաստանում քաղաքական մշակույթը պարզապես զուրկ էր էությունից կամ ինքնությունից: Այդուհանդերձ, Թավշյա հեղափոխությանը նախորդող շրջանում վիճակը դանդաղ, բայց փոխվում էր: Հեղափոխությանը հաջորդած զարգացումներն ի հայտ բերեցին մշակութային ախտանշաններ, որոնք կանխատեսում էին ժողովրդավարացման դրական հետագիծ, որը սակայն ընդհատվեց պատերազմի և քաղաքական ճգնաժամի պատճառով: Այս հոդվածն ուրվագծում է քաղաքական մշակույթի միտումները, որոնք ձևավորվել են Հայաստանում երեք կարճ, բայց արագ զարգացող փուլերի ընթացքում՝ մինչ թավշյա հեղափոխությունը, թավշյա հեղափոխությանը հաջորդած շրջանում և 2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո: Ոչ ժողովրդավարական հասարակություններում քաղաքական մշակույթի զարգացման մոդելները պայմանավորված են բազմաթիվ գործոններով, որոնցից ամենաառանցքայինն ավտորիտարիզմի մակարդակն ու սաստկություն է: Հետխորհրդային տարածքում քաղաքական համակարգերը տատանվում են լիարժեք ավտորիտարիզմից (Ադրբեջան, Թուրքմենստան, Բելառուս) մինչև խիստ հիբրիդային (Ռուսաստան) և թույլ հիբրիդային վարչակարգեր (Ուկրաինա, Վրաստան և Հայաստան): Ընդ որում, կայուն մշակութային ախտանշաններ, որոնք նպաստում են քաղաքական մշակույթի ժողովրդավարացմանը, հնարավոր են միայն թույլ հիբրիդային վարչակարգերում: Նման ախտանշանների ձևավորումն անհնար է ավտորիտար և ծայրահեղ բարդ՝ խիստ հիբրիդային վարչակարգերում: Այսպիսով, թույլ հիբրիդային վարչակարգերում նոր ի հայտ եկող ժողովրդավարական արժեքներն ու քաղաքացիական ակտիվիզմն ամրապնդում են քաղհասարակության զարգացումը և պարտադրում համակարգային փոփոխություններ: Արդյունքը, ինչպես տեսանք Ուկրաինայում, Վրաստանում և Հայաստանում, ժողովրդավարական բեկումներն են,

Հայաստանում 100-րդ կուսակցությունը պաշտոնապես գրանցվեց 2021 թ. մայիսի 24-ին, տարեսկզբից կուսակցությունների երեսունմեկ հիմնադիր համագումարի հայտարարություն է հրապարակվել. նման վիճակագրություն չի արձանագրվել անկախացումից ի վեր (իսկ տարին դեռ չի էլ կիսվել): Քանակն ինքնին խնդրահարույց է։ Գրանցված կուսակցությունների մեծ մասն ընդհանրապես գործունեություն չի ծավալում. նրանք թեկնածուներ չեն առաջադրում, գումար չեն ծախսում, անգամ համացանցում ներկայացված են։ Դրանցից շատերը մի քանի տասնյակ անդամ էլ չեն ունենա: Ամեն դեպքում, նորեկներին պետք չէ նույնքան խիստ դատել։ Իրականում, քաղաքական ներգրավվածության խանդավառ այս ալիքը ավելի քան ողջունելի զարգացում է: read in English A Wave of New Political Parties Crashes Onto the Scene Ավագ սերնդի ներկայացուցիչների համար հատկապես՝ «քաղաքական կուսակցություն» կապակցության մեջ կուսակցություն բառը խորքային խարան ունի։ Նրանք դեռ հիշում են ժամանակները, երբ միակ «կուսակցությունը» ԽՄԿԿ-ն էր, որին անդամագրվելն ավելի շատ կուսակցական ղեկավարների բարեհաճությունը շահելու նպատակով հավատարմության ցուցադրում էր, քան շարքային մակարդակում փոփոխություններ բերելու ցանկություն։ Անկախությունից հետո անգամ, այն հանգամանքը, որ կուսակցությունների մեծ մասը լիովին վերահսկվում է մեկ անձի կողմից, խորացնում է կաշկանդող հիերարխիայի արմատավորված կարծրատիպը։ Պատկերը հիմա էլ է նույնը, թեև այն սկսել է ճաքեր տալ՝ անկախության սերնդի՝ 30-ի շեմը հատելուն զուգընթաց: Մի խոսքով, կուսակցություններից շատերը շարունակում են մնալ մեկ անձի նախագիծ։ Այդպիսին են նաև Քաղաքացիական պայմանագիրն ու Լուսավոր Հայաստանը: Սակայն այն, ինչն այս երկուսին իրենց ստեղծման առաջին իսկ տարիներից առանձնացնում է մյուսներից, թափանցիկության նոր մակարդակն է, ընդհանուր իդեալների շեշտադրումը և տեղական ինքնակառավարման ընտրություններում թեկնածուներ առաջադրելու պատրաստակամությունը: Կուսակցություն ստեղծելը ծանր աշխատանք է: Այն ժամանակատար է, մեծ գումարներ է պահանջում ու ամենակարևորը՝ շատ մարդ: Անհրաժեշտ փորձառություն ձեռք բերելու համար գուցե մի շարք ձախողումների միջով ստիպված

2021 թ. մայիսի 22-ին Marketing Professional Group (MPG) ընկերությունը հրապարակեց խորհրդարանական առաջիկա ընտրությունների վերաբերյալ հեռախոսային հարցման տվյալները։ MPG-ն Gallup International Association-ի հայկական դուստր ընկերությունն է: Հիշեցնենք, որ ամերիկյան Gallup Inc.-ն այլևս Gallup միջազգային ընկերակցության անդամ չէ: Երկու կազմակերպություններն էլ հիմնադրվել են ամերիկացի սոցիոլոգ Ջորջ Գելափի կողմից: Read in English Latest Poll Numbers Imply a False Majority Election Outcome 2021 թ. մայիսի 18-21 ընկած ժամանակահատվածում ընկերությունը հարցում է անցկացրել Հայաստանի 800 բնակչի շրջանում՝ սահմանային ներկայիս ճգնաժամի ու ընդհանուր քաղաքական իրավիճակի շուրջ: Նշենք, որ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանային ճգնաժամը շարունակվում է մայիսի 12-ից: Ընդ որում, մայիսի 19-ին՝ հարցումների ընթացքում, ՀՀ նախկին նախագահ և Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության (ՀՀԿ) ղեկավար Սերժ Սարգսյանի փեսան՝ Միքայել Մինասյանը խնդրահարույց մի փաստաթուղթ հրապարակեց, որում խոսվում է Հայաստան-Ադրբեջան սահմանագծման ու սահմանազատման վերաբերյալ։ Սա MPG-ի առաջին հարցումն է կուսակցությունների՝ նախընտրական դաշինքներ ստեղծելու հայտարարություններին ու թեկնածուների ցուցակներ հրապարակելուն ընդառաջ։ Հարցման սխալանքի սահմանը գնահատվել է ±3,5%։ «Եթե ընտրություններն անցկացվեին այս կիրակի, ո՞ր կուսակցության կամ դաշինքի օգտին կքվեարկեիք» հարցին տրվել են հետևյալ պատասխանները. Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցություն - 24,8% «Հայաստան» դաշինք - 14,3% Բարգավաճ Հայաստան կուսակցություն - 4,1% «Պատիվ ունեմ» դաշինք - 3,1% Հանրապետություն կուսակցություն - 2,5% Լուսավոր Հայաստան կուսակցություն - 2,0% «Շիրինյան-Բաբաջանյան» դաշինք - 1,6% Հայոց հայրենիք կուսակցություն - 1,2% Հայ ազգային կոնգրես կուսակցություն - 1,1% Սասնա Ծռեր / Ազգային ժողովրդավարական բևեռ - 1,0% 5165 շարժում - 0,5% «Քաղաքացու որոշում» սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն - 0,4% Արդար Հայաստան կուսակցություն - 0,4% Ալյանս առաջադիմական-ցենտրիստական կուսակցություն - 0,4% Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն - 0,1% Այլ կուսակցություններ - 1,2% Հրաժարվել են պատասխանել - 13,3% Դժվարացել են պատասխանել - 14,6% Ոչ մեկի օգտին -

«Այնտեղ, որտեղ ժամանակին ցրոնքներ էին, այժմ սփյուռքն է» ։ «Սփյուռքը պետք է...», «Սփյուռքը պարտավոր է...» ընդհանրական արտահայտությունները, որոնք որպես կանոն լրացվում են գործողություն ցույց տվող բայերով, ասենք՝ «անել», «ընդունել», «(չ)միջամտել», «(չ)մասնակցել» և այլն, բավական տարածված են պաշտոնյաների, պետական մարմինների ու սփյուռքյան կազմակերպությունների ղեկավարների, խմբագիրների, լրագրողների, հրապարակախոսների կամ պատահական մեկնաբանների դատողություններում, և ոչ միայն հայերի շրջանում: «Սփյուռքը պետք է օգնի», «Սփյուռքը պետք է գործի» Google-ով հասարակ որոնումն իսկ անհամար օրինակներ կբերի։ Սփյուռքը նման արտահայտություններում օժտված է ազատ կամքով, ընկալվում և կոնցեպտուալացվում է որպես սոցիալական միավոր, որն ունակ է փոխհամաձայնեցված ու հավաքական վարքագիծ դրսևորելու: Ամփոփ այս հոդվածիս նպատակը սփյուռքների և, մասնավորապես, հայկական սփյուռքի խնդիրները ընդհանրական նման ընկալումներից դուրս ներկայացնելն է՝ հիմնվելով սփյուռքի կոնցեպտուալացման երեք հիմնական մոտեցումների վրա և քննարկելով հայկական սփյուռքի պատմական ու ժամանակակից իրողությունները: Հոդվածի առաջին հատվածում ներկայացնելու եմ սփյուռքների կոնցեպտուալացման երեք հիմնական մոտեցումների ամփոփ նկարագրությունը, որոնք մշակվել են սկսած 1980-ականներից՝ միգրացիայի, անդրազգայնության ու սփյուռքների զուգադրական և տեսական ուսումնասիրությունների շրջանակում : Երկրորդ հատվածում խոսվելու է այն մասին, թե ինչպես կարող են այս երեք մոտեցումները օժանդակել կամ խոչընդոտել հայկական սփյուռքի պատմական և ժամանակակից իրողությունների ընկալմանը: Կեզրափակեմ հայկական սփյուռքի որոշ խնդիրների նկարագրությամբ ու ենթադրությամբ, որ չնայած հայկական սփյուռքի ուսումնասիրությունները կարող են շահել սփյուռքի տարբեր կոնցեպտուալացումների ընտրովի ու զուգորդված կիրառությունից, այդուհանդերձ մոտեցումներից որևէ մեկին նախապատվություն տալը կարող է աղավաղել հայկական սփյուռքի պատմական ու ժամանակակից իրողությունների ամբողջական ընկալումը։   Սփյուռքների կոնցեպտուալացում. մոտեցումներ Սփյուռքների վերաբերյալ հետազոտություններին թեև այդպես էլ չհաջողվեց ընդհանուր հայտարարի գալ այս հասկացության սահմանման շուրջ, սակայն դրանք կոնցեպտուալացման երեք հիմնական մոտեցումներ առաջ քաշեցին՝ սփյուռքը որպես էթնիկ հավաքականության ենթատեսակ (այստեղից էլ «էթնիկ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Քաղաքական ծաղրանկարն ունի ավելի քան 250 տարվա պատմություն, որի հիմքում, թերևս, ծիծաղելու կատակելու մարդկային բնական հակումն է: Դեռևս 18-րդ դարի կեսերին քաղաքական իրադարձությունները, գործիչները, միապետները հաճախ ներկայացվում էին ծաղրանկարներով, ինչը հանրությունն ընդունում էր սիրով: Հայկական մամուլը նույնպես ծաղրանկարի լավ ավանդույթներ ունի. 19-րդ դարի վերջին և 20-ի սկզբին աշխարհի տարբեր ծայրերում տպագրվում էին հայկական երգիծական թերթեր՝ «Մեղու», «Ցախավել», «Միմոս», «Կիկո», «Մախլաս», «Սև կատու», «Լեպլեպիճի» և այլն: Երգիծական հանդեսներից բացի, ծաղրանկարներով հարուստ էին օրաթերթերն ու ամսագրերը: Մենք նախապես մտադիր էինք անդրադառնալ Հայաստանի անկախության առաջին տարիների՝ 1990-ական թվականների սկզբի հայկական մամուլի քաղաքական ծաղրանկարին, սակայն շուտով պարզվեց, որ հնարավոր չէ չխոսել նաև խորհրդային շրջանի երգիծանքից և հումորից, ուստի մեր զրույցը սկսեցինք ճարտարապետ, Հայաստանի Հանրապետության վաստակավոր նկարիչ Ռուբեն Արուտչյանի գողտրիկ արվեստանոցում: ***   Մարդիկ քննադատություն չեն սիրում՝ լինի բանավոր խոսք, հոդված, թե ակնարկ: Առավել հաճախ վիրավորվում ու նեղանում են ծաղրանկարից և հեղինակից: Մենք փորձեցինք ճշտել Ռուբեն Արուտչյանից, թե ո՞րն է հումորի, երգիծանքի և ծաղրի սահմանը, արդյո՞ք հնարավոր է այն գծել կամ սահմանել: Ռուբեն Արուտչյան — Թե որն է սահմանը, շատ ստույգ չեմ կարող ասել: Հումորը, կարծես, իրավիճակը սրելու հավակնություններ ունի, ինչպես երգիծանքը: Մի օրինակ բերեմ՝ «Լիտերատուրնայա Գազետա»-ի 16-րդ՝ վերջին էջը: Թերթը շատերը գնում էին հենց այդ էջի համար: Այնտեղ տպագրվում էին Պեսկովի, Սլացկովսկու, Տեսլերի ծաղրանկարները... Նրանք չքնաղ ծաղրանկարիչներ էին, լավ ձեռք ունեին, ճանաչելի էին իրենց ձեռագրով ու դրսում մրցանակներ էին ստանում: Ինչո՞ւ: Այն ժամանակ, 60-ականներին, մարդիկ խոհանոցներում էին խոսում, ուզում էին ինչ-որ բան անել, ինչ-որ բանից ուզում էին ազատվել, դուրս գալ, թեկուզ՝ խոսքով: Հեղինակների բոլոր ծաղրանկարները երկրորդ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Ճգնաժամերն ակտիվացնում են սփյուռքը՝ շրջադարձային ժամանակներում այն համախմբելով կոնկրետ խնդիրների շուրջ: Երբ խնդիրը կորցնում է հրատապությունը, մարդկանց մեծ մասը վերադառնում է իր առօրյային՝ թողնելով, որ ակտիվիստները կամ հաստատությունները շարունակեն պայքարը: Ճգնաժամերը միավորող և համախմբող գործոն են հայկական բազմաշերտ սփյուռքի համար, որը հայտնի է նաև իր տարասեռությամբ: Հավաքական նման համախմբման իմ առաջին հիշողությունը հումանիտար օգնությունն էր 1988-ի դեկտեմբերի 7-ի ավերիչ երկրաշարժից հետո, որին զոհ գնաց 25,000 մարդ, մոտ կես միլիոն մարդ մնաց անօթևան, իսկ ավելի քան երեսուն տարի առաջ տեղի ունեցած աղետի հետևանքները զգալի են մինչ օրս։ read in English A Defining Moment for the Armenian Diaspora? Some Preliminary Reflections Բոլորովին վերջերս սփյուռքը համախմբվեց Լիբանանում ու Սիրիայում ճգնաժամերը հաղթահարելու շուրջ, որտեղ մեծաթիվ հայկական համայնքներ կան: Երբ ինձ հարցնում են, թե վերջին արցախյան պատերազմն ինչ ազդեցություն թողեց հայկական սփյուռքի վրա, ես՝ որպես սփյուռքի հետազոտող, նշում եմ, որ սա հերթական ճգնաժամն է, որի շուրջ անհրաժեշտ է համախմբվել, իսկ որպես հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչ՝ իմ նախնական դիտարկումները թույլ են տալիս պնդել, որ սա որոշիչ պահ է, որը կարող է բեկումնային լինել: Էննի Բակալյանն ամերիկահայերի մասին իր հայտնի աշխատության մեջ անդրադառնում է սփյուռքի սերնդափոխության խնդիրներին, մասնավորապես՝ անցմանը «ավանդական ինքնությունից խորհրդանշականի» ու «հայ լինելուց հայ զգալու»։ Հայկականությունը մասնավոր ու անհատական որոշման հարց է, որը սահմանափակվում է ընտանեկան կապերով, երբեմն նաև եկեղեցական ու համայնքային ներգրավվածությամբ՝ հիմնված տարատեսակ մշակութային ու խորհրդանշական քայլերի կամ հետաքրքրությունների վրա: Վերջին պատերազմը միանշանակ ամրապնդեց «հայկականության զգացումը» սփյուռքում. այն ականատեսը եղավ հետխորհրդային փոքրիկ մի հանրապետության պայքարի, որը թավշյա հեղափոխությունից հետո հռչակվել էր որպես տարածաշրջանում հույսի ու ժողովրդավարության փարոս: Բայց

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Հրաժեշտի նամակ Շուշի քաղաքին Սիրելի՛ Շուշի, Այս ամենն ասես մղձավանջ լինի: Շատ եմ ցավում, որ կորցրինք քեզ: Ամիսներ են անցել այդ օրվանից: Հիմա քո հինավուրց ամրոցի պատերին օտար դրոշ է ծածանվում: Մարդիկ, որ սիրել, փայփայել, կառուցել են քեզ ու հոգ տարել քո եկեղեցիների մասին, կա՛մ վիրավորվել են, կա՛մ զոհվել առաջնագծում, կա՛մ էլ լքել իրենց հայրական տունը: Երբեմնի ջերմ կացարաններն այժմ կողոպտված են ու սառը, դատարկ, չոր պատերի վրա աղոտ հիշողություններ, ծիծաղ, լաց ու ճաքեր են մնացել: read in English Post-War Reflections From the Diaspora Այսօր՝ 2021 թվականին, երբ լսում եմ Շուշիի և Լեռնային Ղարաբաղի այլ բնակավայրերի հայ բնակչության մահվան ու տեղահանության մասին, այդ պատկերներն ու ձայները կարծես արթնացնում են հին վերքերս, թե ինչպես պապս՝ Խաչեր Մենակյանը, ժամանակին ստիպված եղավ հեռանալ իր հայրենի քաղաքից՝ Կեսարիայից (այսօր՝ Անատոլիա), 1915-ի Հայոց ցեղասպանության ժամանակ. երբեք այլևս չվերադարձավ ու չտեսավ իր ընտանիքի կորած անդամներին, քրոջը՝ Զիֆլիին, եղբորը՝ Ավագին, ծնողներին՝ Տիրուհուն ու Ալեքսանին:   Ահա ես նրա բռնի տեղահանման ու աքսորի հետևանքով լողում եմ սփյուռքում՝ ամեն կերպ ջանալով արմատավորվել այս հողի վրա, որն էլ ժամանակին խլել են բնիկ Մոհոք ցեղերից, և որը այլևս կոչվում է ոչ թե Կանիեն'կեհակա, այլ Մոնրեալ: Նույն պատումը կրկնվում է, տրավման՝ խորանում: Այն հատում է ժամանակի ու կամայականության սահմանները, քանի որ բազմաթիվ մարդկանց տրավմաները միահյուսվում են հողի այս վերացական (մինչդեռ այնքան կոնկրետ) գաղափարում: Ասում եմ կամայական, որովհետև Արցախի դեպքում, 1920-ականներին Իոսիֆ Ստալինն այս հողը (որն այն ժամանակ բնակեցված էր հիմնականում հայերով) նվիրեց Ադրբեջանին, երբ կամայականորեն բաժանում էր տարածքը՝ ձևավորելով Խորհրդային Միությունը։ Երբ

Այս վերնագրի իւրաքանչիւր բառը կը պահանջէ կարճ բացատրութիւն մը, որպէսզի աւելի ըմբռնելի դառնայ վերլուծման մեկնակէտը։ «Արեւմտահայ» հասկացութիւնը, ի հարկէ, միայն կարելի է հասկնալ լեզուական իմաստով։ Մեծ Եղեռնի հետեւանքով յառաջացած աղէտալի խզումը եւ ցրուումը ենթադրեց «Արեւմտեան Հայաստան» (մերթ՝ Թրքահայաստան) հասկացութեան շիջումը որպէս մշակութային երեւոյթ եւ ծնունդը «Սփիւռք» հասկացութեան, որ իր վերջնական ձեւաւորումը սկսաւ ստանալ յատկապէս 1960ական թուականներուն, երբ վերապրողներուն եւ անոնց որդիներուն շառաւիղները ասպարէզ իջան։ Հետեւաբար, եթէ «արեւմտահայ» եւ «սփիւռքահայ» հասկացութիւններուն միջեւ ժառանգական գիծ մը կայ, անիկա ապահովուած է լեզուական գործօնի՝ արեւմտահայերէնի առկայութեամբ։ Հասկնալի է, ուրեմն, որ Սփիւռքի (խօսքը միշտ այսպէս կոչուած «դասական»՝ յետ-1915 Սփիւռքի, եւ ո՛չ թէ Հայաստանի երկրորդ անկախութեան ընթացքին յառաջացած «նոր» Սփիւռքի մասին է, որուն լեզուական գործօնը արդէն տարբեր է) այսպէս ասած մայրենի լեզուն արեւմտահայերէնն է, բայց հոն ստեղծագործուող գրականութիւնը այլեւս սփիւռքահայ կոչուելու վաւերական հիմքերը ունի՝ դեռ Նիկողոս Սարաֆեանի եւ Շահան Շահնուրի անուններով խորհրդանշուած «Փարիզի տղոց» օրերէն, եւ ա՛լ աւելիով՝ 1960ական թուականներուն հրապարակ իջած ու Պէյրութի «Ահեկան» հանդէսի շուրջ բոլորուած սերունդի օրերէն։ Բնական է, որ այդ գրականութիւնը իր բովանդակութեամբ, բնոյթով եւ այլ յատկանիշներով ամբողջութեամբ սփիւռքեան կնիք մը չունի, այսինքն՝ սփիւռքեան սահմանումի, հոգեբանութեան, վայրի, գոյութեան խնդիրները չ՚արծարծեր, բայց անշուշտ աշխարհագրական պատկանելիութեամբ մաս կը կազմէ Սփիւռքին։ Սփիւռքեան վերոյիշեալ կնիքը կ՚ենթադրէ, առաջին հերթին, ցոլացնել այն գիտակցութիւնը, թէ սփիւռքեան կացութիւնը ինքնաբաւ ու փակ միջավայրի մը ապրելակերպէն հեռու է, այլ պարտաւոր է փոխազդել շրջակայ միջավայրին եւ մշակոյթներուն հետ։ Իսկ այս փոխազդեցութեան առաջին գիծին վրայ կու գայ լեզուի հարցը։ Եթէ արեւմտահայերէնը Սփիւռքի մայրենի լեզուն է, այս բանաձեւումը պէտք է տարածուի նաեւ գրականութեան վրայ։ Բայց ի՞նչ է կարգավիճակը այն գրականութեան, որ Սփիւռքի

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Քառասունչորսօրեայ պատերազմը Սփիւռքին համար պիտի հանդիսանա՞յ դարձակէտ ինքնիր մասին մտածելու և Սփիւռքեան oրակարգ կամ նախագիծ ճշդելու համար: Պատերազմէն առաջ/յետոյ բաժանման գիծ մը պիտի զարգանա՞յ սփիւռքեան մտածողութեան մէջ ե՛ւ տեսական բանաձևումներու բանավէճի զարգացման համար ի խնդիր իր գոյավիճակի ընկալման յստակացման, ե՛ւ մարդուժի և ֆինանսներու սահմանափակումներու և աշխարհասփռուածութեան պայմաններու մէջ գործնական նախաձեռնութիւններու առաջնահերթութեանց ճշդումին համար: Նման հարցադրումներու բանաձևումի մեկնակէտ կը հանդիսանան հինգ դիտարկումներ: read in English Ground Zero: Back to the Question of the Diaspora Առաջին, հակառակ սփիւռքագիտութեան յառաջընթացին և ստեղծած հետաքրքրութեան, Սփիւռքեան գործընթացը համայնքներու ոլորտին մէջ ամենալայն ու բազմատեսակ աշխատանքային դաշտերու հասկացողութեամբ, գիտակցաբար թէ «ընթացիկի ուժ»ի, կամ՝ «իներցիա», հանգստաւէտութեան թելադրանքով, ի մասնաւորի 1988-էն (Արցախեան շարժում և երկրաշարժ) սկսեալ և մասնաւորաբար 1991-էն (անկախութիւն) յետոյ, մտածուած և նախաձեռնուած է հայրենիքի հետ ուղղահայեաց յարաբերութիւններու ոլորտին մէջ: Երևոյթը հարազատ է հայրենիքէն դուրս ապրող աշխարհացրիւ և համայնքներու մէջ կազմակերպուած հայութիւնը իմաստաբանականօրէն որպէս «Սփիւռք» բնորոշելու սկսած ազգային քաղաքական մտածողութեան մը առաջացուցած յարացոյցին, և անոր հետևումով զարգացած բառապաշարով յատկանշուած խօսոյթին: Այսինքն պարզեցնելու համար ինքնին առանձին քննարկման հրաւիրող թեմայ մը, սփիւռքեան գոյավիճակը «բնական» չի կրնար ըլլալ, լոկ «սպասման» իրավիճակ մըն է, ըստ Աւետիս Ահարոնեանի: Սփիւռքի մէջ ազգային ինքնութեան «նահանջ»ը, Շահնուրեան իմաստով, Սփիւռքի մէջ աքսորեալ հայուն մահուան սպառնալիքը , և «փրկութեան» միակ միջոցը հայրենադարձութիւնն է, կամ «Մեծ Երազ»ը միտքը պատկերաւորելու համար Գերսամ Ահարոնեանի 1964-ի գրքի (Մեծ Երազի ճամբուն վրայ) խորագրէն յղացքի փոխ-առումով: Այդ թէկուզ և երբեք որպէս Սփիւռքեան տեսութիւն չբանաձևուած յարացոյցը այնուամենայնիւ, ջ հայկական գերիշխան պետութեան մը բացակայութեան պայմաններուն մէջ (1920-1991), Սփիւռքին յատուկ էր այնքան որ, թերևս հակասականօրէն, գոյավիճակի մը

This below is a city that remembers its forgotten women, its ordinary women. Ստորև մի քաղաք է, որը հիշում է իր մոռացված ու հասարակ կանանց:

Շարունակելի ...   See in English: Hayastan

Տձև գծերի հատումների ու արևի տակ շողացող մարմիններից ավելի ծանր ստվերների միջև միջանկյալ մի տարածություն է՝ գոյությունը բազմապատկող, բայց և բազմապատիկ խզված ինքնության տարածություն, կանանց տարածություն։ Այս տարածության մեջ ժամանակն էլ է այլ՝ օտար: Քառորդ կյանք՝ ծնելու, կես կյանք՝ ապրելու, բայց մարդկության պատմության չափ տևականություն՝ մյուսին հասնելու, հավասարվելու համար: Ի՛նչ փույթ, որ նէ* օրացույցի մեջ օր ունի, ամիս էլ ունի: Ի՛նչ փույթ, որ այս ամիս շատ բան պիտի ասվի կանանց մասին։ Բայց այս խմբագրականը կանանց միամսյակի մասին չէ: Այս տարածության մեջ օտարությունն էլ է այլ՝ տարօրինակ: Նէ բազմիցս է օտարյալ՝ ոչ թէ հարազատի կարոտից կամ այլությունից, այլ քանի որ տարածությունն է այլ՝ փոքր է, նեղ։ Չնայած այն հաճախ ընդլայնվում է կամ կրճատվում, բայց ավելի հաճախ ճնշում է նէ-ին, քան մյուսին: Տարածությունն էլ է հաճախ մյուսինը: Ինչ փույթ, որ նէ տուն ունի, տան մեջ էլ սենյակ, սեղան: Խրախճանքի սեղանների շուրջ, կենացների ժամանակ էլ տեղ ու ծավալ ունի… Մեկ ումպ՝ կանանց երջանկության համար, ևս մեկը՝ եթե մայր է։ Բայց կենացներն այս տարածության մեջ ավելի հաճախ մեղայականներ են - զինվոր, ծնող, մայր, կին, գեղեցկություն... Մյուսներն իրենք իրենց սեռի կենացը չեն խմում՝ կարիքը չունեն: Մյուսներն իրենք իրենց տարածությունը չեն փնտրում, նրանք տարածություն նվաճող տեսակից են: Նա տիրանում է, նէ ստեղծում: Այս հրատարակությունը տեսադաշտ ստեղծելու փորձ է, այլընտրանքի տարածություն երևակայելու, ոգեկոչելու փորձ: Վարժանք, գոնե այս էջի երկարությամբ, հեռանալու կանխակառույց քաղաքային, սոցիալական ու անձնական տարածություններից, և հարցում՝ ի՞նչ կլինի, եթե... Եթե Մայր Հայաստանն իջնի իր պատվանդանից, եթե քաղաքի պատերը կանանց ճակատագրերի մասին պատմեն... Ի՞նչ կլինի, եթե մեզ պատկանող տարածությունները վերաձևակերպվեն ու նէ դառնա հավասար՝ տեր, նվաճող ու ստեղծող:Տձեւ գիծերու հատումներու, մարմինէն աւելի ծանր շուքերու միջանկեալ տարածքներէն ծնած ինքնութիւն մը կայ, որ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Մեկ դար է, ինչ Հայոց ցեղասպանությունը մեր հանրային դիսկուրսի ամենից կարևոր տարրերից է։ Դժվար է անգամ այն պատմական թեմա համարել. այն ներհյուսվել է հասարակական մեր կյանքին ու գրեթե առօրյայի մաս դարձել։ Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել. Հայոց ցեղասպանությունը մեր պատմության ամենամեծ ողբերգությունն է: 1915-1923 թթ. ընթացքում մեկուկես միլիոն հայեր ծրագրված ոչնչացվեցին Օսմանյան կայսրության իշխանությունների կողմից: Նախ Առաջին աշխարհամարտի տարբեր ճակատներում կռվող օսմանյան բանակի հայ զինվորները զինաթափվեցին և սպանվեցին իրենց թուրք զինակիցների կողմից: Սա արվում էր զենք կրելու ունակ երիտասարդ հայերի՝ սեփական ժողովրդի կոտորածի դեմ հնարավոր ընդվզումը կանխելու համար: read in English From a Fateful Revolution to the Dream of Pan-Turkism: Causes of the Armenian Genocide Հաջորդ հարվածը հասցվեց ազգային ընտրանուն։ 1915 թ. ապրիլի 24-ի գիշերն Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում սկսվեցին ձերբակալություններ, որոնք հետագայում տարածվեցին հայկական գավառներ: Հարյուրավոր հայ մտավորականներ՝ բժիշկներ, ուսուցիչներ, լրագրողներ, արվեստագետներ, գրողներ, իրավաբաններ և հոգևորականներ, ինչպես նաև մեծահարուստներ ու քաղաքական գործիչներ մեկուսացվեցին բանտերում, իսկ հետո արտաքսվեցին և սպանվեցին: Այս կերպ փորձ էր արվում գլխատել ազգը, լռեցնել նրա բողոքի ձայնն ու բացառել դիմադրության կազմակերպումը: Ապրիլի 24-ն այսօր նշվում է որպես Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր: Երրորդ փուլում դեպի սիրիական անապատներ տեղահանվեցին կանայք, երեխաներն ու ծերերը։ Հազարամյակների պատմություն ունեցող իրենց բնակավայրերից նրանց քշում էին դեպի հարավ: Սովյալ, հիվանդություններից և երկար ճանապարհից հյուծված մարդիկ ենթարկվում էին թուրք զինվորների, ոստիկանների, քրդական ավազակախմբերի ու տեղի բնակչության հարձակումներին: Հայերի աննշան մասը միայն հասավ Դեր Զոր, Ռաս Ալ Այն, Մեսքենե և սիրիական անապատում ստեղծված ճամբարներ, որոնք դարձան իրենց իսկ գերեզմանոցը: Այս մարդիկ ուղղակի կոտորվեցին

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Պարտությունը 2020 թ. պատերազմում ու Արցախի տարածքի մի մասի կորուստը ժամանակագրորեն համընկավ ճիշտ 100 տարի առաջ տեղի ունեցած թուրք-հայկական պատերազմի հետ։ Հանրությունը սկսեց զուգահեռներ անցկացնել Կարսի և Շուշիի անկման միջև, իսկ ռուս խաղաղապահների տեղակայումը և ռուս-թուրքական համատեղ քայլերը համեմատվեցին 1920 թ. վերջին Հայաստանի խորհրդայնացման հետ։ Ի հավելումն այս ամենի՝ Շուշիի շուրջ հյուսվող դավադրաբանական տեսությունները զարմանալիորեն հիշեցնում են 1920 թ. հոկտեմբերի 30-ին Կարսի անկումից հետո տարածվող լեգենդները։ Կորստի ցավը շատերին ուղղորդում է դեպի պատմական անցյալ, որում մարդիկ փորձում են գտնել այսօրվա շատ հարցերի պատասխաններ։ Կյանքը միշտ էլ ստիպում է ժամանակ առ ժամանակ հայացք ձգել անցյալին։ read in English The Fall of Kars: A Look to the Past Այս քննարկումներում, սակայն, արվում է հիմնական մեկ բացթողում, որն առկա էր նաև 1920 թ. ուշ աշնանը. թե՛ Կարսի, և թե՛ Շուշիի անկումը դիտարկվում է մեկուսի՝ կտրված ռազմական գործողությունների, քաղաքական իրադարձությունների, ներհայկական խորը հակասությունների ընդհանուր տրամաբանությունից։ Միևնույն ժամանակ, տասնամյակներ շարունակ երկու բերդաքաղաքների շուրջ հյուսվել է անառիկության պատկերացում, ինչի պատճառով էլ դրանց կորուստը հանրությունը կարողանում է բացատրել միայն դավաճանությամբ։ Եթե Շուշիի անկման պատճառները դեռևս ուսումնասիրված չեն և շատ հարցեր բաց են, ապա 1920 թ. Կարսի անկման պատճառների մասին կան որոշ տեղեկություններ, որոնք թույլ են տալիս, եթե ոչ ամբողջական, ապա ընդհանուր պատկերացում կազմել 100-ամյա վաղեմության իրադարձությունների մասին։ Բացի այդ, կարևոր ենք համարում նշել, որ հանրային այն պատկերացումը, թե անցյալում տեղի ունեցած դեպքերը նույնությամբ կրկնվում են այսօր, ճիշտ չէ և կարող է սխալ եզրակացությունների հանգեցնել։ Նույնքան վտանգավոր է անցյալի իրադարձություններն անտեսելը և քաղաքական ու աշխարհաքաղաքական ինչ-ինչ կարծրատիպեր որդեգրելը։

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: XIV դարը հայերի համար հատկանշվեց պետականության կորստով (Կիլիկյան Հայաստան), արտագաղթով, քաղաքային, տնտեսական և մշակութային կյանքի համընդհանուր անկմամբ։ Պատմական ասպարեզից հեռացան կամ մարեցին դեռ իրենց իշխանական դիրքերը պահպանած հայկական վերջին իշխանական տները․ ոմանք (կամավոր կամ թե բռնությամբ) իսլամ ընդունեցին և բռնեցին ձուլման ճանապարհը, մյուսները՝ գաղթի ճանապարհը, ոմանք էլ, զրկվելով իշխանական դիրքից կամ կարողություններից, մտան վանք և այդպես փորձեցին պահպանել իշխանությունն ու ունեցվածքը (պարոնտերություն)։ read in English Attempts to Restore Statehood and Armenia’s Last Crowned King Չնայած այս ամենին, հայ ժողովրդի մեջ չմարեց միավորման, ազատագրական և մշակութային շարժման ձգտումը. XV դարի առաջին կեսին, անգամ երկրորդ կեսի սկզբին նաև Հայաստանի թագավորության վերականգնման փորձեր ու ծրագրեր եղան։ Ծրագրեր, որոնք, չնայած իրենց կարճաժամկետ հաջողություններին, մնացին իբրև «նախադեպային տեքստեր», որոնց շուրջ էին համախմբվելու և գործելու հայկական պետականության վերականգնման գաղափարից չհրաժարված սերունդները։ Այդ ծրագրերից էր Վասպուրականում թագավորության վերականգնումը Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու գահակալությամբ։   Պետականության վերականգնման երեք ուղի Պետականության կորստից հետո (1375) հայերի առջև կորսված պետականությունը վերականգնելու առնվազն երեք ուղի էր ուրվագծվում՝ (1) զինված ապստամբություն, (2) արևմուտքի միջամտություն կամ էլ (3) փոխզիջումային-երկխոսային ճանապարհ (օտար տիրակալների հետ)։ Պետականության վերականգնման առաջին՝ զինված ապստամբության ուղին արդեն փակուղի էր մտել Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության անկմանը հաջորդած տարիներին, մանավանդ երբ մեծ թափ հավաքեց զանգվածային գաղթը։ Մասնատված և քաղաքական ասպարեզում ոչ մի դերակատարում չունեցող հայ իշխանական տոհմերի ներկայացուցիչներն այլևս ի վիճակի չէին երկիր ներխուժած օտար զավթիչներին զինված դիմակայելու, իսկ եղած դիմակայությունն էլ ավելի շատ ինքնապաշտպանական բնույթ էր կրում։ Բանն այն է, որ դեռ սելջուկ-թուրքերի արշավանքներից սկիզբ առած հայկական իշխանական տների հետևողական ոչնչացումն արդեն զգալի դարձավ XV դարի սկզբին։

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Ինչպես սկսվեց կամ լեռներից դեպի ծով 1045 թվականին Բագրատունյաց հայկական պետությունը դադարեց գոյություն ունենալ։ Աշխարհիկ իշխանությունը ծանրության այն կենտրոնն էր, որն իր շուրջն էր խմբում հայ ժողովրդին՝ ձևավորելով կենտրոնաձիգ պետականամետ շարժում։ Պետական համակարգի փլուզումը հանգեցրեց ոչ միայն քաղաքական, այլև տնտեսական ու մշակութային խորքային ճգնաժամերի, որոնք այդ շարժումը վերածեցին կենտրոնախույսի։ Հայկական լեռնաշխարհից սկսվեց զանգվածային արտագաղթի ալիք, հիմնականում երկու ուղղությամբ՝ դեպի Կիլիկիա և դեպի Ղրիմ։ read in English The Pearl of the Mediterranean: Cilician Armenia at the Crossroads of East-West Trade Շնորհիվ Անիի և հայկական այլ քաղաքների, որոնք Բագրատունյաց շրջանում դարձել էին միջազգային առևտրի խոշոր կենտրոններ, Հայաստանում ձևավորվել էր վաճառականների, արհեստավորների մեծաքանակ մի խավ, որը թագավորության անկման հետևանքով կանգնել էր ճգնաժամը հաղթահարելու մարտահրավերի առջև։ Հենց այս հանգամանքով էր պայմանավորված, որ մեծ թափ ստացող արտագաղթի հիմնական տարրը, բացի իշխանական, ազնվատոհմիկ դասից՝ առաջին հերթին վաճառականներն ու արհեստավորները դարձան, որոնք նոր երկրներ կամ նոր շուկաներ էին փնտրում իրենց տնտեսական գործունեությունը շարունակելու և զարգացնելու համար։ Կիլիկիան այս առումով բացառիկ պայմաններ ուներ: Հայերն այստեղ թափանցել էին դեռևս Տիգրան II Մեծի (Ք․ ա․ 95-55) ժամանակներից։ Կիլիկիայի տարածքը մինչև հիմա էլ համարվում է երկրագնդի ամենաբերրի վայրերից մեկը, որի դաշտային հատվածում տարեկան երկու բերք են հավաքում, իսկ լեռնային Կիլիկիայում հիանալի պայմաններ են անասնապահությունը զարգացնելու համար։ Միջերկրականի ձգվող ափը Կիլիկիան բազմապատիկ հրապուրիչ է դարձնում։ Ավելին, մինչև 11-րդ դարը արաբա-բյուզանդական պատերազմները գրեթե ամայացրել էին Կիլիկիայի շատ շրջաններ, լքվել էին բնակավայրերը, բերդերը, հետևաբար այստեղ հայտնվող հայերը արագորեն զբաղեցնում էին այդ տարածքները։ Արդեն 1070-ականներին Կիլիկիայում ձևավորվում են առաջին հայկական իշխանական պետական կազմավորումները, որոնցից

Անցյալը երբեք մեզ բաց չի թողնում: Այն իր ստվերն է գցում, ազդում մեր մտքերի, կարծիքների, որոշումների ու գործողությունների վրա: Մենք հիշում ենք տարբեր դիպվածներ ու տարբեր չափով՝ հաղթանակները, անհաջողությունները, երջանիկ պահերը և դժբախտությունները: Երբեմն կարևորը մոռացվում է, իսկ աննշանն ուղեկցում է մեզ ամբողջ կյանքի ընթացքում: Ի վերջո, անցյալը մեզ դարձնում է այնպիսին, ինչպիսին մենք կանք այսօր: read in English History and Us Ինչու ուսումնասիրել պատմությունը Ամենից պարզ ու տարածված պատասխանները սրանք են. «Պետք է սովորել անցյալից և չկրկնել սխալները», կամ «Պետք է իմանալ անցյալը, հասկանալու համար, թե ինչ է մեզ սպասվում ապագայում»: Ես չեմ հավատում նման պարզ լուծումների և վերապահումով եմ մոտենում այս պնդումներին: Կարծում եմ՝ պատմությունը երբեք նույնությամբ չի կրկնվում: Կարող են լինել նման իրավիճակներ, նմանություններ մեր պատկերացումներում և մեկնաբանություններում, բայց կրկնությունը բացառված է, և հետևաբար ուղղակի հետևություններ անելը՝ անհնար: Մյուս կողմից, իհարկե, անցյալի զարգացման տրամաբանությունը կարող է հուշումներ տալ, քանի որ չափազանց մեծ նշանակություն ունի պատմական իներցիան, որով և հաճախ պայմանավորված է ներկան: Սակայն այս պարագայում անգամ պատմությունը մեզ զարգացման մի շարք հնարավորություններ է առաջարկում, և գուշակել, թե դրանցից որ մեկը իրականություն կդառնա, չափազանց դժվար է։ Պատմությունը նախ և առաջ ուսումնասիրում է մարդուն: Ըստ պատմաբան Մարկ Բլոկի՝ այն գիտություն է մարդկանց մասին ժամանակի մեջ: Եվ ինչպես ներկան է կարելի հասկանալ անցյալի միջոցով, այնպես էլ անցյալի շատ իրադարձություններ են դառնում հասկանալի ներկայի միջոցով։ Համաձայնեք, թե որքա՛ն պատմական իրադարձություններ մեզ համար շատ ավելի հասկանալի դարձան վերջին ամիսներին՝ մեր սեփական վերապրումի միջոցով։   Պատմությունն ու հայկական ինքնությունը Պատմությունը և պատմական հիշողությունը էթնիկ խմբին դարձնում են ազգ: Ֆրանսիացի

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Քրիստոնեական դարձը և գրերի գյուտը հայ իրականության կարևորագույն իրադարձություններից են: Բնականաբար դրանց հիմքում որոշակի իրողություններ ու մարտահրավերներ էին, որոնց բացահայտումը խիստ կարևոր է հարցի պատմագիտական ուսումնասիրության համար: Հայաստանը III դ. վերջին և IV դ. սկզբին կռվախնձոր էր Հռոմեական կայսրության ու Սասանյան Իրանի միջև: Այդ պայմաններում միայն կենսունակ էլիտան կարող էր ճիշտ գնահատել մարտահրավերներն ու վերափոխել դրանք խթանի՝ առաջարկելով յուրօրինակ ու ստեղծարար լուծումներ : Հակառակ պարագայում հայկական պետությունը դատապարտվելու էր ձախողման, կորցնելու էր մշակութային դիմագիծը և ընդմիշտ հեռանալու պատմության թատերաբեմից։ read in English Conversion to Christianity and the Creation of the Armenian Alphabet Challenges That Became A Catalyst Անկախության տևական կորստից հետո, ռազմաքաղաքական բարդ պայմաններում III դ. վերջին Մեծ Հայքում գահը կրկին անցնում է հայ Արշակունիների թագավորական դինաստիայի ներկայացուցիչ Տրդատ III-ին (287/297-330 թթ.): Համաձայն Ագաթանգեղոսի՝ Տրդատը երկար ժամանակ ապրել ու կրթվել էր հռոմեական միջավայրում և մոտիկից էր ծանոթ հելլենիստական մշակույթին. «Արդ, Տրդատը գնաց Լիկիանես անունով մի կոմսի մոտ դաստիարակություն և ուսում ստացավ» : Տրդատի առջև ծառացել էին բազում խնդիրներ, որոնք ընդգրկում էին տնտեսական, քաղաքական, մշակութային ոլորտները: Շուրջ քառորդ դար Հայաստանը զրկված էր եղել անկախությունից, այստեղ իշխել էին սասանյան դրածոները: Վերջիններս ամեն կերպ փորձել էին երկիրը ներառել համաիրանական միջավայրում։ 270-ական թվականներին Սասանյան Իրանում վճռորոշ էր մոգ Կարտիրի դերը, որը հպատակ տարածքներում խնդիրները հարթելու ամենակարճ ճանապարհը զրադաշտականության ամրապնդումն էր համարում : Այս քաղաքականության հետևանքով հեթանոսական տաճարներում ավերվել էին հայոց նախնիների և աստվածների արձանները, փոխարենը վառվել էր զրադաշտականության կրակը: Սակայն Հայաստանի ինքնիշխանությունը վերացնելու սասանյան ծրագրերը ձախողվեցին, և հայ-հռոմեական զորքերը կարողացան պարտության մատնել ու Մեծ

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Վերջին 30 տարիներին Հայաստանը զգալի ժողովրդագրական անկում է ապրել: Սահմանափակ հայրենադարձության պայմաններում մեծ արտագաղթը և բարձր մահացության համեմատ ցածր ծնելիությունը եղել են այդ անկման հիմնական պատճառները: Անկումն ազդել է երկրի ներքին կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտների վրա։ Քիչ մարդ նշանակում է քիչ աշխատուժ և քիչ զորակոչիկներ։ Բարձր հմտություններ ունեցողների  արտագաղթը (ուղեղների արտահոսք), իր հերթին, բացասաբար է անդրադառնում կրթության և երկրի ընդհանուր զարգացման վրա։ read in English Avoiding the Empty Nest: Armenia’s Demographic Security 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը հազարավոր հայ տղամարդկանց կյանքեր խլեց։ Հունվարի 21-ին առողջապահության նախարարը հայտարարեց, որ դատաբժշկական փորձաքննության է ենթարկվել 3.450 մարմին։ Նոյեմբերի 10-ի հայտարարությունից ավելի քան երկու ամիս անց զոհերի ստույգ թիվը դեռ հայտնի չէ։ Դեկտեմբերի կեսերին Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամի տնօրենը նշել էր, որ կա 2.900 հաստատված մահ, 1.600 անհայտ կորած և 2.000-3.000 հաշմանդամ զինվոր: Համեմատության համար նշենք, որ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ զոհվել է շուրջ 6.000 մարդ, որից 2.500-ը ամենից մահաբեր տարում՝ 1992-ին։ Պատերազմի զոհերից բացի, 2020 թվականին COVID-19 համաճարակը 2.828 կյանք խլեց: Այսպիսով, 2020 թվականին Հայաստանում գրանցվել է 1988 թվականից ի վեր մահացության ամենաբարձր ցուցանիշը։ 1988-ին Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժին զոհ էր գնացել շուրջ 38.000 մարդ: 44 օր տևած պատերազմը մարդկային մեծ կորուստներ հասցրեց Արցախին և Հայաստանին: Զոհված զինծառայողների զգալի մի մասը ծնվել էր 21-րդ դարի առաջին երկու տարում՝ 2001 և 2002 թվականներին: Սա էական ազդեցություն կունենա Հայաստանի առաջիկա տասնամյակների ժողովրդագրության վրա։ Հազարավոր երիտասարդ տղամարդկանց կորուստը երկարաժամկետ կտրվածքում ավելի քիչ երեխաների ծնունդի է հանգեցնելու։ 2001 և 2002 թվականներին ծնելիության մակարդակն արձանագրել էր նորանկախ Հայաստանի բոլոր ժամանակների ամենացածր ցուցանիշը: Կենտրոնական բանկի նախկին ղեկավար Բագրատ Ասատրյանը համոզված է, որ պատերազմը սանձազերծելիս

Ի՞նչ է պարենային անվտանգությունը Ամբողջ աշխարհում առօրյայի վերածված համավարակները, կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված բնական աղետները պարենային անվտանգության մարտահրավերն ավելի առարկայական են դարձնում։ Հայաստանն անմասն չէ այս ամենից և կարող է մեծապես տուժել, եթե հետևողական քայլեր չձեռնարկի երկրի պարենային անվտանգության դիմակայունությունը բարձրացնելու ուղղությամբ։ Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: read in English Armenia’s Food Security Միավորված ազգերի կազմակերպության պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության (FAO) համաշխարհային պարենային անվտանգության հարցերով հանձնաժողովը պարենային անվտանգությունը սահմանում է հետևյալ կերպ. «Բոլոր մարդիկ մշտապես ապահովված են բավարար, անվտանգ ու սննդարար պարենի ֆիզիկական, սոցիալական և տնտեսական հասանելիությամբ, որը բավարարում է նրանց սննդային նախապատվություններն ու անհրաժեշտ սննդակարգը՝ ակտիվ և առողջ կյանք վարելու համար»։ «Պարենային անվտանգություն» եզրույթն առաջին անգամ շրջանառվել է 1974 թվականին, Պարենի համաշխարհային համաժողովի ընթացքում. ընկալման առանցքում սննդի առկայությունն ու գների կայունությունն էր։ Հաջորդող տասնամյակներին հասկացությունը զարգացում է ապրում ու փոխվում՝ արձագանքելով փոփոխվող աշխարհակարգին ու արտացոլելով հասկացության բազմաթիվ շերտերը։ Այսօր արդեն պարենային անվտանգությունն ընդգրկում է չորս հիմնական բաղադրիչ՝ պարենի առկայություն, մատչելիություն, օգտագործում և կայունություն։ Ինքնաբավությունը երկրի պարենային անվտանգության մակարդակը գնահատող կարևոր ցուցանիշներից է։ Ըստ Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարության՝ 2019 թվականին «առաջին անհրաժեշտության պարենային ապրանքների» (ապրանքներ, որոնք սպառողները ամենայն հավանականությամբ կգնեն անկախ եկամտի մակարդակից) ինքնաբավության մակարդակը Հայաստանում կազմել է 52,5%։ Ինքնաբավության մակարդակը բարձր է եղել առաջին անհրաժեշտության այնպիսի ապրանքների դեպքում, ինչպիսին է ձուկը (128,3%), բանջարեղենը (101,5%), միրգը և հատապտուղը (100,5%), ձուն (99,9%), կարտոֆիլը (99,2%)։ Մի շարք ապրանքների գծով Հայաստանը մասամբ է ինքնաբավ, ինչը նշանակում է, որ տեղական արտադրանքը ծածկում է ներքին պահանջարկի մի մասը միայն, ինչպես օրինակ տավարի միսը (95,9%), կաթը (86,2%), խոզի միսը (74.1%)։ Ինչ վերաբերում է առաջին անհրաժեշտության պարենային մյուս

Հայաստանը պետք է վերակառուցի անվտանգային իր ճարտարապետության քաղտնտեսական բաղադրիչը՝ Ռուսաստանի հետ ռազմական դաշինքը վերածելով դաշնակցության այնպիսի մեխանիզմի, որի դեպքում ռուսական աշխարհաքաղաքական շահերը համահունչ կլինեն Հայաստանի անվտանգային հետաքրքրություններին։

2020 թվականի ողջ ընթացքում հաքերների ադրբեջանական ֆորումներն ու ալիքները Հայաստանի կարևորագույն պետական հաստատություններից և էլեկտրոնային համակարգերից կորզված տվյալներ և փաստաթղթեր էին հրապարակում՝ ներառյալ Mulberry Groupware էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության համակարգը, պետական կայքերի և տվյալների շտեմարանների սքրինշոթեր, տեսագրություններ Երևանում տեղակայված բարձր հստակության պատկերով անվտանգության տեսախցիկներից և այլն։ Ադրբեջանական այս գրոհների պատճառով երկար ժամանակ չէին աշխատում, կամ խափանվել ու անհասանելի էին պետական մի շարք հաստատությունների կայքեր։ Գրոհների մասշտաբն ու ընդգրկումը վկայում են դրանց մանրակրկիտ ծրագրման ու կենտրոնացված համակարգման մասին։ Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: read in English The Cyber Battlefield is Just as Important: Armenia’s Cybersecurity Հայկական կողմը պատասխան գրոհներ ձեռնարկեց՝ ապացուցելով, որ ունի կարող հաքերներ և ՏՏ մասնագետներ։ Միևնույն ժամանակ հարցադրումներ հնչեցին, թե ինչո՞ւ այդ մասնագետներն ավելի վաղ չեն ներգրավվել՝ համակարգերի թույլ կողմերը հայտնաբերելու և դրանք շտկելու համար, ինչը թույլ կտար կանխել ադրբեջանական գրոհների հաճախ անդառնալի վնասները։ Խոստովանենք, որ կիբերգրոհների կամ հակագրոհների դեպքում հանրությունը շատ հաճախ միայն այսբերգի գագաթն է տեսնում։ Սակայն փաստը, որ ադրբեջանական հաքերները շաբաթներ, երբեմն էլ ամիսներ տևած ընդմիջումներով տվյալների փաթեթներ են հրապարակել հունիս, հուլիս և սեպտեմբեր ամիսներին, իսկ Հայաստանի իշխանությունները բավարար միջոցներ չեն ձեռնարկել դրանք կասեցնելու ուղղությամբ, մեղմ ասած մտահոգիչ է, եթե ոչ հուսահատեցնող։ Ստորև բերված է ադրբեջանական կիբերգրոհների (դրանց մեծ մասը հնարավոր է եղել հաստատել) ոչ ամբողջական ցանկը։ Հունիսի 11-ին ադրբեջանական հաքերային մի խումբ հրապարակեց Հայաստանի Հանրապետության շուրջ 3,000 քաղաքացիների տվյալներ, որոնք կամ դրական պատասխան ունեին COVID-19-ի թեստավորումից, կամ սերտ շփման մեջ էին եղել վերջիններիս հետ։ Տվյալները ներառում էին անուն, հասցե, հեռախոսահամար և անձնագրի համար: Հունիսի 24-ին հրապարակվեց ՀՀ շուրջ 2,000 քաղաքացու անձնական տվյալների մեկ

 Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Էներգետիկ ոլորտը Հայաստանի գլխավոր հենասյուներից է ազգային զարգացման ծրագրերը, ինչպես և կայուն զարգացման նպատակներն իրագործելու ճանապարհին: Էլեկտրաէներգիայի հուսալի հասանելիությունը ապահով և արդյունավետ գործելու հնարավորություն է տալիս ձեռնարկություններին և արդյունաբերական սեկտորին ։ 1990-ականների սկզբից դեպի ծով ելք չունեցող Հայաստանը Թուրքիայի և Ադրբեջանի շրջափակման մեջ է. Վրաստանն ու Իրանը միակ ելքն են դեպի համաշխարհային շուկա: 1990-ականների առաջին տարիները, որոնք շատերի հիշողության մեջ մնացել են որպես մութ ու ցուրտ տարիներ, դառը դաս եղան էներգետիկ վստահելի պաշարների կարևորությունը գիտակցելու տեսանկյունից։ Laying Off the Gas: Energy Security in Armenia Վստահելի պաշարներ երաշխավորելը բարդ խնդիր է: Քանի որ Հայաստանը չունի արդյունաբերական ծավալների վառելիքային ռեսուրսներ, հանածո վառելիքի պահանջն ամբողջությամբ բավարարվում է ներկրման միջոցով: Բնական գազը երկրում սպառվող հիմնական վառելիքն է և վճռորոշ դեր ունի էլեկտրականության, տրանսպորտի և ջեռուցման համակարգերում։ 2016 թվականին հանածո վառելիքի սպառման 84.2%-ը բաժին է ընկել հենց բնական գազին: Բնական գազը ներմուծվում է հիմնականում Ռուսաստանի Դաշնությունից, որը կազմում է ընդհանուր սպառման մոտ 84%-ը : Մնացածը մատակարարվում է Իրանից՝ Ռուսաստանին պատկանող խողովակաշարով: Ավելին, ռուսական կառավարությանն է պատկանում նաև Հայաստանի բնական գազի ներքին բաշխման ցանցը: «Գազպրոմ Արմենիան» մենաշնորհ ունի երկրում բնական գազի ներմուծման և բաշխման ոլորտում. ընկերության միակ բաժնետերը ռուսական «Գազպրոմն» է (վերջինիս բաժնետոմսերի կառավարող փաթեթը պատկանում է Ռուսաստանի կառավարությանը): Ի սկզբանե նախատեսվում էր, որ Իրան-Հայաստան գազատարը կունենա ավելի մեծ թողունակություն, ինչը թույլ կտար Հայաստանը վերածել իրանական գազը տարանցող երկրի։ Սակայն «Գազպրոմ Արմենիան» ձեռք բերեց նախագիծը, իսկ խողովակաշարի տրամագիծն այնքան կրճատվեց, որ այն այլևս մրցունակ չէ շուկայում ռուսական գազի համեմատ։ Հետևաբար, բնական գազի գնի բանակցություններում Հայաստանը

Հայաստանն իր բնական պաշարները կայուն օգտագործելու և կանաչ տնտեսական աճ ապահովելու անհավանական ու դեռևս չիրացված ներուժ ունի։ Պարզապես անհրաժեշտ է հեռատես մտածողություն և արդյունավետ, արհեստավարժ ու տեխնոկրատ կառավարում։

Արցախյան պատերազմի ընթացքում երեխաները նույնպես հայտնվեցին ռազմական ագրեսիայի թիրախում: Հետևողականորեն ոտնահարվեց նրանց կյանքի, առողջության, ընտանիքի և համայնքի հիմնական իրավունքները:

Ադրբեջանի պատերազմական հանցագործություններն ու միջազգային մարդասիրական իրավունքի անտեսման ծավալներն աննախադեպ էին 2020 թվականի Արցախյան պատերազմի ընթացքում. սա, սակայն, Բաքվի հակահայ քաղաքականության ավելի քան մեկդարյա պատմության շարունակությունն է:

Պատկերազարդում Արմինե Շահբազյանի: Օդից կախված․․․ հենց այսպես՝ այս երկու պարզ բառով են իրենց բնութագրում վերջին պատերազմի հետևանքով սեփական բնակավայրերը լքած արցախցիները։ Նրանցից շատերի համայնքներում այժմ հանգրվանել է հակառակորդը, ոմանց տները հիմնահատակ ավերվել են, ոմանք էլ թշնամուց մի քանի մետր հեռավորության վրա ապրելը սպառնալիք համարելով հրաժարվում են վերադառնալ ու գերադասում են մյուսների պես «օդից կախված» մնալ՝ առանց կարգավիճակի ու որևէ տեսլականի։ Հաշվի առնելով, որ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից թիրախավորվում էին ոչ միայն շփման գծին մոտ, այլև խորը թիկունքում՝ մինչև 90-100 կմ խորության վրա գտնվող բնակավայրերի խաղաղ բնակչությունն ու քաղաքացիական օբյեկտները (պատերազմի ընթացքում զոհվել է առնվազն 50 խաղաղ բնակիչ, այդ թվում` 1 երեխա, և վիրավորվել առնվազն 163 քաղաքացիական անձ, այդ թվում՝ 9 երեխա), հրթիռակոծվող Արցախից մասսայաբար դուրս բերվեցին երեխաները, տարեցներն ու կանայք։ Հոկտեմբերի 24-ին հայտարարվեց, որ Արցախի Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի նախնական գնահատմամբ ադրբեջանական դիտավորյալ ու չտարբերակված հարձակումների ու շարունակական վտանգների պատճառով Արցախի շուրջ 90,000 բնակիչ (բնակչության շուրջ 60 տոկոսը) լքել է մշտական բնակության վայրերը՝ տեղափոխվելով Արցախի և Հայաստանի Հանրապետության այլ բնակավայրեր։ English Hanging in the Air: When Even Your Displacement Is Unrecognized Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների դադարեցման մասին Ռուսաստանի միջնորդությամբ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնքված նոյեմբերի 9-ի հայտարարության հաջորդ օրը Արցախի Հանրապետության նախագահ Արայիկ Հարությունյանը արցախցիներին կոչ արեց տուն վերադառնալ։ Դրան հաջորդած մեկ ամսվա ընթացքում Արցախ է վերադարձել ավելի քան 50,000 քաղաքացի։ Համաձայն նույն հայտարարության՝ ադրբեջանական կողմի վերահսկողության տակ էին անցնելու ոչ միայն բանակցությունների առարկա 5+2 շրջանները՝ Ակնա (Աղդամ), Վարանդա (Ֆիզուլի), Մեխակավան (Ջաբրայիլ), Կովսական (Զանգելան), Սանասար (Կուբաթլու), Քարվաճառ (Քելբաջար), Բերձոր (Լաչին), այլև Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի (ԼՂԻՄ) կազմում

Արցախյան 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի զինված ուժերը միջազգային մարդասիրական իրավունքի և մարդու իրավունքների մասին միջազգային օրենքների բազմաթիվ համակարգված խախտումներ են կատարել։ Արա Խզմալյանը բացատրում է այն ուղիները, որոնք առկա են Արցախի դեմ կատարված ռազմական հանցագործությունների համար պատասխանատվություն պահանջելու համար:

Բազմաթիվ ռազմական հանցագործություններ են կատարվել 2020 թվականի Արցախյան պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո: Այս հոդվածում ներկայացվում և թվարկվում են ադրբեջանական զինուժի կողմից հայ զինծառայողների և քաղաքացիական անձանց նկատմամբ իրականացված ամենասարսափելի և դաժան պատերազմական հանցագործությունները:

Այս ամսվա «Մարդ եւ իրավունք» խորագրով թողարկման հրավիրյալ խմբագիր Աստղիկ Կարապետյանը գրում է մարդու իրավունքները պաշտպանելու հրամայականի մասին` խաղաղության և պատերազմի ժամանակ:

Հայկական լոլիկը միշտ էլ աչքի է ընկել իր վառ կարմիրով ու սքանչելի համով։ Ակնարկը լոլիկի հայկական տեսակների ստեղծման, մոռացված տեսականու վերածննդի ու այս ամենի թիկունքում կանգնած կանանց մասին է։

Հայաստանյան մարզերի շարքում Տավուշը կարծես թե ընտրել է սոցիալական ձեռներեցության ու նորարարությունների հանգույցի վերածվելու ուղին։ Սա պատմություն է տավուշյան անտառների բարիքներն ու մեղրը Վանքի անուշի վերածելու, արևմտահայ բաղադրատոմսերին նոր շունչ հաղորդելու, մոխրացած այգում ձիթապտուղ աճեցնելու, հայրերի ու պապերի ավանդույթով մսամթերք ծխեցնելու ու տավուշցիների համառության մասին։

Վերջին տասը տարիները Հայաստանում գինեգործության վերածննդի շրջան էին։ Սա վերադարձ է նաև խաղողի մշակության 6100-ամյա ժառանգությանը։

Հայաստանում աշխատուժի ավելի քան մեկ երրորդը զբաղված գյուղատնտեսության ոլորտում: Այն շարունակում է մնալ տնտեսության հիմնական ճյուղը, չնայած ոլորտում առկա բազմաթիվ խնդիրների: 1991-ին՝ անկախության հռչակումից և սովխոզների (խորհրդային կոլեկտիվ, պետական ֆերմերային տնտեսություններ) վերացումից հետո գյուղատնտեսության ոլորտում գերակշռում են փոքր ընտանեկան ֆերմաները: