Երևանի լքված հուշարձան շենքերի հետքերով, մաս 1. ԱԳՆ

Երևանի սեփականաշնորհված և լքված հուշարձան-շենքերին անդրադարձող հոդվածաշարի առաջին մասը։

Երևանի կենտրոնի մի շարք պատմական և մշակութային արժեք ունեցող շենքեր տարիներ, իսկ որոշ դեպքերում տասնամյակներ, լքված են։ Դրանք ունեն սեփականատերեր, որոնք տարբեր պատճառներով ամբողջովին կամ մասամբ պարապուրդի են մատնել այս կառույցները։

Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում պետական պահպանության տակ է գտնվում 24 հազարից ավել հուշարձան, որոնց մեջ կան եկեղեցիներ և վանքեր, հնավայրեր և շենքեր։ Մայրաքաղաքին բաժին է ընկնում շուրջ հազար պահպանվող հուշարձան։ Դրանց զգալի մասը, հատկապես Կենտրոն վարչական շրջանում, շենքեր են։ Հանրապետությունում ավելի քան հինգ հազար հուշարձան, ընդհանուրի 20 տոկոսը, կարող է սեփականաշնորհվել. այսինքն՝ օրենքով արգելք չկա։

Ինչպե՞ս պետք է լուծվի սեփականաշնորհված հուշարձան-շենքերի պահպանության հարցը։ Ո՞վ է պատասխանատու ստեղծված իրավիճակի համար և ինչու՞ է ծագել խնդիրը։

Ո՞ր հուշարձանները կարող են սեփականաշնորհվել

1998 թվականին ընդունված «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» օրենքի 35-րդ հոդվածի համաձայն՝ պետական սեփականություն համարվող և օտարման ոչ ենթակա հուշարձանների ցանկը հաստատում է կառավարությունը։ Այդ հուշարձանների շրջանակը սահմանվում է մեկ այլ՝ 2003-ին ընդունված «Պետական սեփականություն համարվող և օտարման ոչ ենթակա պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների մասին» օրենքով, որի համաձայն՝ օտարման ոչ ենթակա հուշարձանների դասին են պատկանում, օրինակ, քարայր-կացարանները, ամրոցները, եկեղեցիները, պատմական գերեզմանոցները, խաչքարերը, կամուրջները, տուն-թանգարանները։

Կառավարությունն օտարման ոչ ենթակա հուշարձանների ցանկը հաստատեց 2007-ի մարտի 15-ի 385-Ն որոշմամբ։ «Արմենպրես»-ն այն ժամանակ հայտնում էր, որ Հայաստանում հաշվառված 24.192 միավոր անշարժ հուշարձանից ենթակա չէ օտարման 18.935-ը։ Այսինքն 5257 հուշարձան կարող է պատկանել մասնավորին, իսկ բարվոք վիճակում գտնվող եկեղեցիները կարող են օտարվել միայն Հայ առաքելական եկեղեցուն:

Սեփականաշնորհված հուշարձանների պահպանության հարցը

«Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» օրենքի 36-րդ հոդվածի համաձայն՝ հուշարձանի սեփականատերը պարտավոր է ապահովել հուշարձանի պահպանությունը և անվթարությունը, կատարել ամրակայման, նորոգման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքներ, հուշարձանը պահել բարեկարգ և մաքուր վիճակում, ապահովել դրա մատչելիությունն ուսումնասիրման և պահպանության վերահսկման համար։

Նույն հոդվածով նախատեսվում է, որ հուշարձանի սեփականատերը պետք է պահպանական պարտավորագիր տա լիազորված մարմնին։ Կառավարության որոշմամբ՝ լիազորված մարմինը կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունն է, որի կազմում այս գործառույթների նպատակով գործում է Պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության վարչությունը։ Հուշարձանի սեփականատերը նաև պարտավորվում է նախարարությանը տեղեկացնել սեփականության իրավունքի և պայմանների փոփոխման մասին:

Հուշարձանների պահպանության կամ օգտագործման կանոնները խախտելը պատժվում է Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ (ՎԻՎ) օրենսգրքի 95-րդ հոդվածով։ Քաղաքացիների կողմից այդ կանոնները խախտումը առաջացնում է տուգանքի նշանակում՝ 50.000–80.000 դրամի չափով, իսկ պաշտոնատար անձանց դեպքում՝ 150.000-200.000 դրամի չափով: Հուշարձանների ոչնչացնելը կամ վնասելը պատժվում է Քրեական օրենսգրքի 301-րդ և 302-րդ հոդվածներով՝ տուգանքից մինչև հինգ տարի ազատազրկմամբ։

Իրականությունը

Հուշարձանների պահպանության մասին օրենքի կիրառումը, սակայն, լրջորեն կաղում է։ Ավելի քան տասը տարի առաջ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության տնօրեն Վլադիմիր Պողոսյանը նշում էր, թե «պարտավորագրի ինստիտուտը մեզանում դեռ կիրառում չունի»։ Իսկ ճարտարապետ Սաշուր Քալաշյանը 2016-ին նշում էր, որ գրեթե ոչ մի հուշարձանի դեպքում պահպանական պարտավորագիր կնքված չէ։ «Մինչև այս հարցը չլուծվի, մնացած խնդիրների մասին անիմաստ է խոսել»,- կարծիք էր հայտնել նա։ Քալաշյանն իրավիճակի մեղավոր համարում էր մշակույթի նախարարությանը՝ օրենքի պահպանմանը հետամուտ չլինելու մեջ։ «Գաղտնիք չէ, որ մեր կառավարության համար ներդրողն ավելի կարևոր է, քան պատմական հուշարձանի պահպանումը»,- նշում էր նա։ Ըստ Քալաշյանի՝ 2020-ի դրությամբ, միայն շուրջ հարյուր հուշարձանի դեպքում է կնքվել պարտավորագիր, որոնց մեծ մասը եկեղեցական կառույցներ են:

EVN Report-ի հարցմանն ի պատասխան ԿԳՄՍ նախարարությունից հայտնեցին, որ սեփականաշնորհված հուշարձանների և դրանց սեփականատերերի հետ կնքված պահպանական պարտավորագրերի հստակ թիվ նախարարությունում առկա չէ և այդ ուղղությամբ տարվում են աշխատանքներ։

Պահպանական պարտավորագրերի կետն օրենքում ներառված է եղել հենց սկզբից՝ 1998-ից։ Այսինքն այդ պահանջը գոնե թղթի վրա գոյություն ունի արդեն 25 տարի, սակայն, ինչպես նշում են մասնագետները, դրա փաստացի կիրառումը չկա։ Երբ 2012-ին հուշարձանի կարգավիճակ ունեցող «Փակ շուկան» էական փոփոխությունների էր ենթարկվում, մասնագետները նկատել էին, որ խնդիրը ծագել էր շենքի վաճառքից հետո՝ պարտավորագիր չկնքելու պատճառով։ 

Կան նաև դեպքեր, երբ պարտավորագիր կնքվել է, բայց այն փաստացի արհամարվել է։ 2022-ին դատախազությունը պարզել էր, որ Արամի 36 հասցեի սեփականատեր «Սոգլասիե-Արմենիա» ՍՊԸ-ն 2008-ին կնքել էր պարտավորագիր, որով սահմանվել էր այդ հուշարձանի վերականգնման նախատեսվող աշխատանքների կատարման ժամկետը (2009–2010թթ.), սակայն շենքն այսօր պարզապես չկա, իսկ քարերը պահեստային տարածքում են պահվում:

Վերջին զարգացումները

2022-ի նոյեմբերի 3-ին կառավարությունը հավանություն տվեց «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» և «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» օրենքներում լրացումներ կատարելու մասին նախագծերի փաթեթին: ԿԳՄՍ նախարարության հիմնավորմամբ՝ հուշարձանների սեփականատերերը հաճախ տեղյակ չեն լինում, որ նրանց ձեռք բերած շինությունն ունի հուշարձանի կարգավիճակ, որն էլ առաջացնում է պահպանությանն առնչվող մի շարք խնդիրներ: Այս փոփոխություններով հուշարձան լինելու մասին տեղեկությունն այսուհետ կներառվի սեփականության վկայականներում։ Մյուս փոփոխությամբ, ի թիվս այլ դրույթների, նախատեսվում է սահմանել նաև հուշարձանների պահպանական պարտավորագրի ձևերը։ Փոփոխություններն Ազգային ժողովի կողմից երկրորդ ընթերցմամբ ընդունվեցին 2023-ի մարտի 1-ին։ Նախագահի կողմից դրանք ստորագրվել են մարտի 23-ին։

ԿԳՄՍ նախարարությունից հայտնում են, որ առաջիկայում նախարարի հրամանով կհաստատվի պահպանական պարտավորագրի ձևն ու հուշարձանների սեփականատերերի հետ կկնքվեն նոր պարտավորագրեր։

Իսկ ապրիլի 25-ին Երևանի քաղաքապետարանի գործակարգավարական խորհրդակցության ժամանակ հուշարձան շենքերի պահպանությանն անդրադարձավ փոխքաղաքապետ Տիգրան Ավինյանը։

«Ես այստեղ կարծում եմ մենք ունենք անելիք ԿԳՄՍ նախարարության հետ համատեղ և օրենքով կան համապատասխան դրույթները, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ սեփականատերը մշակութային հուշարձան հանդիսացող շենքերի հետ չի վարվում այնպես, ինչպես որ պետք է վարվի»,- ասել էր Ավինյանը՝ առաջարկելով խորհրդակցություն անցկացնել նախարարության մասնակցությամբ՝ ոչ բարվոք վիճակում գտնվող հուշարձան-շենքերը ցուցակագրելու նպատակով և սկսել հետևողականորեն աշխատել, որպեսզի դրանք վերականգվեն։

Մայիսի 16-ին ԱԺ գիտության, կրթության, մշակույթի հարցերի հանձնաժողովը հավանություն տվեց օրենսդրական նախաձեռնությանը, որով առաջարկվում է խստացնել հուշարձանների պահպանման կանոնների խախտման համար տույժերի չափերը: Մասնավորապես, «Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Լիլիթ Գալստյանի ներկայացրած նախաձեռնությամբ՝ առաջարկվում է Հուշարձանների պահպանության կամ օգտագործման կանոնները խախտելու տուգանքը 50-80 հազար դրամից դարձնել 100-150 հազար դրամ, իսկ պաշտոնատար անձանց նկատմամբ՝ 150-200 հազար դրամից՝ 300-350 հազար դրամ։ Կրկնակի խախտման դեպքում քաղաքացիները կտուգանվեն 200 հազար, իսկ պաշտոնատար անձինք՝ 400 հազար դրամի չափով։

ԱԳՆ նախկին շենքը 

Սեփականաշնորհված հուշարձան շենքերի թվին է պատկանում Հանրապետության հրապարակում տեղակայված արտաքին գործերի նախարարության (ԱԳՆ) նախկին շենքը, որը պաշտոնապես կոչվում է(ր) «Կառավարական թիվ 2 մասնաշենք» կամ «Կառավարական երկրորդ տուն»։ Այն կառուցվել է 1955-ին՝ ճարտարապետներ Սամվել Սաֆարյանի, Ռաֆայել Իսրայելյանի և Վարազդատ Արևշատյանի նախագծմամբ և ունի հանրապետական նշանակության հուշարձանի կարգավիճակ։

Դեռ 2010-ականների սկզբերից մամուլը գրում էր, որ շենքով հետաքրքրված են Kempinski հյուրանոցների ցանցը և ռուսաստանաբնակ հայազգի գործարար Սամվել Կարապետյանը («Տաշիր Սամո»)։ Շենքը, որը զբաղեցնում է 14.242 քմ մակերես, ի վերջո 2012-ին կառավարությունը վաճառեց արգենտինահայ գործարար Էդուարդո Էռնեկյանին պատկանող «Տանգո» ՓԲԸ-ին։ Արժեքը կազմում էր 51.270.840 դոլար։

Նախ, 2012-ի հոկտեմբերի 4-ին կառավարությունը հավանություն տվեց շենքն օտարելուն, սակայն որոշումը վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը չէր ստորագրել և 2012-ի դեկտեմբերի 27-ին եղավ կառավարության նոր որոշում, ըստ որի՝ շենքը պետք է վաճառվեր աճուրդով։ Պետական գույքի կառավարման վարչության պետ Արման Սահակյանը դա հիմնավորել էր հասարակական պահանջով, որ գործընթացը լինի ավելի թափանցիկ։ 2013-ի մարտի 5-ին նախատեսված աճուրդը մասնակիցներ չունեցավ և «Տանգո»-ի առաջարկը մնաց ուժի մեջ։ 

Կառավարությունը շենքի վաճառքը հիմնավորում էր երկու գործոնով. շենքային պայմանները չեն բավարարում ԱԳՆ-ի պահանջներին ու սփյուռքի և արդարադատության նախարարությունները տարածքներով ապահովված չէին։ Այդ նպատակով, կառավարությունն ավելի վաղ՝ 2012-ի հուլիսին, «Տանգո»-ի դուստր ընկերությանն ուղղակի վաճառքով օտարել էր Վազգեն Սարգսյան 3 հասցեում գտնվող 0,5 հեկտար մակերեսով հողամասը, որտեղ նախկինում տեղակայված էր արդարադատության նախարարության շենքը։ Այն հրդեհվել էր 2008-ի փետրվարին։ Այնտեղ գնորդը պետք է կառուցեր և մինչև 2015-ի սեպտեմբեր պետությանը հանձներ նախարարությունների համար նախատեսված նոր շենքը։

Որոշումը ոչ միանշանակ էր ընդունվել քաղաքացիների և քաղաքական ուժերի կողմից, սակայն պետական գույքի կառավարման վարչության պետ Սահակյանն այն ժամանակ պնդում էր, որ Երևանի այդ հատվածում մեկ քառակուսի մետրի շուկայական արժեքը 1500-2000 դոլար է, իսկ շենքը վաճառվել է 3600 դոլարով։

Շենքը նոր սեփականատիրոջն անցավ 2016-ին, սակայն մնաց լքված վիճակում։ Տարածքից հեռացան նաև «Արարատ» ռեստորանը և «Նոյյան տապան» գրախանութը։ 

2018-ի հուլիսին Սարհատ Պետրոսյանը, որը մեկ ամիս անց նշանակվեց Կադաստրի կոմիտեի ղեկավար, առաջարկում էր քայլեր ձեռնարկել շենքի վերադարձման ուղղությամբ՝ ապագայում նախարարարություններ և պետական այլ մարմիններ տեղակայելու նպատակով։ 

«Հատկապես ԱԳՆ-ի շենքի վերադարձի հարցում, կարծում եմ, պետությունը, կարող է շենքի սեփականատեր պարոն Էռնեկյանին հետաքրքիր առաջարկ անելով, լուծումներ գտնել՝ այն տրամադրելով Նոր Հայաստանի՝ ինչ-որ առումով վերբեռնված արտաքին իմիջի համար»,- գրել էր Պետրոսյանը։

Սեփականատիրոջ մտադրություններն ու պարտավորությունները

2012-ի դեկտեմբերի 27-ի կառավարության 1675 — Ն որոշման համաձայն՝ գնորդը պարտավորվում է անհրաժեշտ ծավալի ներդրումների իրականացմամբ՝ վերակառուցումից հետո գույքն օգտագործել բացառապես հյուրանոցային և նմանատիպ գործունեության նպատակով։ 

Չնայած այս պայմանի, շենքի վաճառքից ամիսներ անց՝ 2013-ի սեպտեմբերին, Էռնեկյանը հայտարարել էր, որ մտադրություն չունի հյուրանոց կառուցել։ «Ավելի հավանական է թանգարանի ստեղծումը»,- ասել էր նա։ 

Հինգ տարի անց՝ 2018-ի հուլիսին Հայաստանում Արգենտինայի դեսպան Գոնզալո Ուրրիոլաբեիտիան լրագրողների հետ հանդիպմանն ասել էր, որ Էռնեկյանը ցանկանում է շենքում բիզնես կենտրոն ստեղծել։ 

2019-ի հունվարին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Դավոսում հանդիպել էր Էռնեկյանի զարմիկ, «Կորպորասիոն Ամերիկա օդանավակայաններ»-ի գլխավոր տնօրեն Մարտին Էռնեկյանի հետ՝ ի թիվ այլ հարցերի՝ քննարկել նաև շենքի հետ կապված ծրագրերը: Մարտին Էռնեկյանը 2019-ի հունիսին ընկերության ղեկավարության գագաթնաժողովի ընթացքում ասել էր, որ իրենք ցանկանում են շենքն այնպես օգտագործել, որ այն բիզնես նպատակ ունենալուց բացի նաև արժեք լինի քաղաքի համար: 

Հատկանշական է, որ կառավարության 2012-ի դեկտեմբերի որոշմամբ՝ գնորդը նաև պարտավորվում է հուշարձանների պահպանության բնագավառի լիազորված մարմնին տալ հուշարձանի պահպանական պարտավորագիր և գույքի օգտագործման նպատակի և բնույթի փոփոխումները համաձայնեցնել մշակույթի նախարարության հետ, իսկ հուշարձանի փոփոխումը՝ միայն նախարարության եզրակացության հիման վրա՝ կառավարության թույլտվությամբ։

Իրականում, սակայն, ԿԳՄՍ նախարարությունից հայտնում են, որ սեփականատիրոջ հետ կնքված պարտավորագիր առկա չէ։ Իսկ դեռ 2017-ին պետական գույքի կառավարման վարչությունից «Հրապարակ» լրատվականին հայտնել էին, որ շենքի արտաքին տեսքի պահպանությունը միակ պայմանն է, որը դրվել է գնորդի առաջ։ «Մնացածը ներդրողի գործն է: Որևէ ժամանակացույց կամ հատուկ պարտավորություն չունի»,- փոխանցել էին վարչությունից։

Այսպիսով, ԱԳՆ նախկին շենքի ապագան անորոշ է մնում։ Վերջին տարիներին որևէ տեղաշարժ չկա դրա շուրջ և պարզ էլ չէ, թե որքան կարող է արդեն գրեթե 70-ամյա շենքը լքված վիճակում անխաթար մնալ։ Իսկ եթե առաջիկայում Էռնեկյանը որոշի շենքը վերածել հյուրանոցի, ինչպես ճարտարապետ և քաղաքաշինարար Սարհատ Պետրոսյանն էր նշում նրան ուղղված բաց նամակում, նա ստիպված է լինելու քանդել շենքի ողջ ներքին տարածությունը, որը ևս հուշարձանի անքակտելի մաս է։ Իսկ, թե ինչ կանի մշակույթի նախարարությունը՝ մնում է գուշակել։

Տեսեք նաեւ