Միշել Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտության» հայերեն թարգմանության շուրջ

«Գալուստ Կիւլպէնկեան թարգմանական մատենաշարի» շրջանակում լույս է տեսել 20-րդ դարի ականավոր ֆրանսիացի մտածող Միշել Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտությունը» գործի հայերեն թարգմանությունը: Թե որքան կարևոր է այս աշխատությունը ժամանակակից սոցիալ-հումանիտար մտքի համար, թե ինչ տեղաշարժեր է հարուցել դրանում իր առաջին հրապարակումից ի վեր, թե ինչպես է առ այսօր ունակ միտքը նիրհից դուրս բերելու` լավ իմաստով մտախռով անելու, առանձին թեմա է, քննության լրիվ առանձին առարկա: Իսկ այժմ Նազարեթ Կարոյանի թարգմանությամբ Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտությունը» հասանելի է նաև հայերենով, և նրա մասին (գրա)խոսելու, մի շարք հարցեր արծարծելու և վերարծարծելու առիթը հենց այս թարգմանությունն է: 

***

Փոփոխությունների սպասումը, ճգնաժամը կամ խոշոր ցնցումները որպես կանոն հարկադրում են առաջ քաշել մի օրակարգ, ուր ձևակերպված խնդիրները, ինչպես նաև դրանց լուծումները կյանքի վերակազմակերպման, այն նոր հունի մեջ գցելու մասին են: Ավանդաբար, արևմտյան աշխարհում ակադեմիականին, բառիս լայն իմաստով մտավորականին այս հարցում կարևոր տեղ է վերապահված. «ախտորոշել» իրավիճակը, եթե հնարավոր է` գոնե ընդհանուր ուրվագծով, իսկ առանձին դեպքերում նաև մանրամասն նախանշել փոփոխության, կյանքի վերակազմակերպման ուղին ու միջոցները: Ուրեմն` ամենալայն առումով գիտելիքը, նրա արդյունավորումն այսպիսի մի օրակարգի անքակտելի մաս են: Իսկ այս շրջագծում արևմտյան աշխարհը ներկայանում է իր ինքն իրեն անդրադառնալու (իմա` ինքնառեֆլեքսիայի), քննելու (իմա` քննա(դատա)կանության) կողմերով: Սրանք նաև կողմնորոշումներ են, որոնք առավել արտահայտիչ դրսևորվել են վերջին մի քանի դարերի ընթացքում և ի թիվս այլոց որոշել արևմտյան աշխարհի քիչ թե շատ ընդհանրական քաղաքակրթական դիմագիծը: 

Ֆուկո-մտավորականը, մտածողը, նրա թողած գործերն այս աշխարհի ծնունդ են և լիովին կիսում են վերը նկարագրված կողմերն ու կողմնորոշումները: Ուստի զարմանալի չէ, որ գիտելիքը դարձել է նրա հիմնական հետաքրքրություններից մեկը: Հատկապես ուշագրավն այն կապակցությունն է, որում Ֆուկոն տեղակայել է գիտելիքին: Խոսքը իշխանության, իշխանական հարաբերությունների մասին է: Դրա հետևանքով գիտելիքը հայտնվում է իշխանական ներգործությունների, այսինքն` հարկադրանքի, սահմանափակումների ու կանոնների ենթարկվելու ռեժիմում: Իր հերթին «ոչինչ չի կարող գործառել` իբրև իշխանական մեխանիզմ, եթե այն չի գործադրվել` համաձայն ընթացակարգերի, գործիքների, միջոցների և նպատակների, որոնք կարող են վավերացվել քիչ թե շատ կապակցված գիտելիքի համակարգերում»,- գրում է Ֆուկոն [1]:

Ուրեմն` այս երկուսի` գիտելիքի և իշխանության միջև ի հայտ է գալիս փոխներգործման մի անքակտելի հանգույց, վճռական խաղ: Վերջինս ֆրանսիացի մտածողը խտացնում է «ոչ մեկը երբևէ չպետք է մտածի, թե […] գիտելիքն ու իշխանությունը […] կգործառնեն ինքնին […]»[2] ձևակերպման մեջ: Այսինքն` անհնար է, որ դրանք միմյանց հանդեպ արտաքին, պատահականորեն հարաբերված կատեգորիաներ լինեն: Միաժամանակ, այդ փոխներգործությունը, այդ անքակտելի հանգույցն ուղղակիորեն առնչություն ունի սուբյեկտի` արդի արևմտյան մտքի կենտրոնական հղացքներից մեկի հետ[3]:

Այս կապակցության մասին մտածելը, որոշակի անկյան տակ մտածելը բխում է Ֆուկոյի` արդի արևմտյան աշխարհի հանդեպ հետաքրքրությունից, որի էական գիծը, ըստ նրա, մեկ ընդհանրական մտահոգությունն է` ինչպես կառավարել: Ըստ էության` ամեն ինչ կառավարելու այս միտումը հանգեցնում է, Ֆուկոյի ասած, կառավարականացմանը և ծնունդ տալիս մի հակադիր հարցի` ինչպե՞ս չկառավարվել: «[…] Կառավարելու եղանակի և կառավարելու եղանակների փնտրտուքի վերաբերյալ այս մեծ մտահոգության մեջ […] մշտական հարց կլիներ` «ինչպես չկառավարվել այդպես, դրա կողմից, այդ սկզբունքների անունից, մտքում առկա այսպիսի ու այսպիսի նպատակից և այսպիսի ընթացակարգերի միջոցներով, ոչ այդպես, ոչ դրա համար, ոչ դրանց կողմից»,- նշում է Ֆուկոն[4]: 

Ակնհայտ է, որ այսպիսով նա ճանապարհ է հարթում իրերի դրության քնն(ադատ)ության համար: Եվ վերջինս նրա առաջին մոտեցմամբ հանդես է գալիս` որպես «ոչ այդքան շատ կառավարված լինելու արվեստը»[5], ապա «շարժումը, որով սուբյեկտն ինքն իրեն իրավունք է վերապահում հարցադրելու ճշմարտությունը […] և իշխանությունը […]»[6] և ի վերջո «կամավոր չենթարկման, մարմնավորված համառության արվեստը»[7]:

Ուրեմն առնվազն երկու կարևոր իրողություններ են երևակվում. մեկը` գիտելիքի և իշխանության անխուսափելի կապն է` հարաբերված սուբյեկտի խնդրին, մյուսը` մտքի քննա(դատա)կան լինելու կարևորությունը: Ինչպես վերն արդեն ակնարկվել է, երկուսն էլ Ֆուկոյի մտավոր ժառանգության սրտում են. կարելի է ասել` առաջինը դրա հիմնական թեմատիկ առանցքն է, երկրորդը` ընդհանուր ոգին: Եվ նրա` առաջին անգամ 1969 թվականին լույս տեսած «Գիտելիքի հնագիտությունը» այդ երկուսի յուրօրինակ արծարծում-ելևէջումն է:

***

Արևմուտքում 20-րդ դարի երկրորդ կեսի մտավորական անցուդարձի թերևս քիչ հասկացված, բայց ոչ պակաս կարևոր մեկ այլ մտածող` Ժիլ Դըլյոզը Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտության» մասին նկատում է. «Հավանաբար այս հնագիտության մեջ իր մեթոդի վերաբերյալ Ֆուկոն առաջարկում է ոչ այնքան դիսկուրս, որքան իր նախորդ գործերի պոեմը և հասնում մի կետի, ուր փիլիսոփայությունն անխուսափելիորեն պոեզիա է, ազդեցիկ պոեզիա մի բանի, ինչն ասվում է` ընդգրկելով և´ անիմաստությունը, և´ ամենախորիմաստը»[8]: Այսպիսով, «Գիտելիքի հնագիտության» մեջ Ֆուկոն առաջարկում է մի նոր հայացք, նյութի հետ գործ ունենալու նոր ուղի, որը մի կողմից ամփոփում է նրա նախորդ արածը, մյուս կողմից` այն բերում-հասցնում է մի ուրիշ հարթություն: Եվ կարծես թե հեղինակը փիլիսոփայական խնդիրը լուծել, իր մտահղացումը գլուխ է բերել` տեղ տալով գեղարվեստականին: Գուցե նրա առաջ քաշած գաղափարները, հղացքները միայն մտավոր խտացումնե՞ր չեն, այլ ավելի շուտ գաղափարներ-կերպարնե՞ր, հղացքներ-կերպարնե՞ր:

Ինքը` Ֆուկոն իր արածը համարում է մի ձեռնարկ, որը «խիստ անկատար կերպով ամրագրել»[9] են իր նախորդ գործերը: Սակայն այստեղ` «Գիտելիքի հնագիտության» մեջ այն ենթարկվել է «ոչ փոքրաթիվ սրբագրումներ[ի] ու ներքին քննադատություններ[ի]»[10]: Այս տեքստի կերպը նա համարում է «զգուշավոր, կաղլիկ»[11], որը «հեռավորություն է պահում յուրաքանչյուր պահի, իր միջոցներն է հաստատում այս և այն կողմից, խարխափում է դեպի իր սահմանագծերը, բախվում է այն բանին, ինչը չի ուզում ասել, փորում է փոսեր, որպեսզի որոշի իր ճանապարհը»[12]: Նրա ձևակերպմամբ իր առաջարկածը «պատմական վերլուծության մի մեթոդ»[13] է, որը պիտի «զերծ լինի մարդաբանական թեմայից»[14], այսինքն` մարդուն (հեղինակին, անհատին, ինչու չէ` նաև սուբյեկտին), նրա էությանը, գիտակցությանն ու վճռորոշ նշանակությանը հղելու ցանկացած միտումից:

«Գիտելիքի հնագիտության» առաջին իսկ էջերից սկսած` ընթերցողը հանդիպելու է պատմական քննության մեջ ընդհատության, ընդմիջման ու խզման, ցրման ու շեղման, տարբերության ու հատման շեշտված կարևորմանը: Այդ հասկացությունների գործադրմամբ ու կարևորմամբ է հեղինակն ուզում այդպիսի քննության մեջ վերջ դնել գծային սխեմայի` անընդհատության ու շարունակականության, ավանդույթի վերակազմման, ակունքի ու հիմնադրման, նույնության, ամբողջականացման ու ի վերջո՝ մեկ կենտրոնի հանգեցնելու գերիշխող մտայնությանը: 

Ամենասկզբում ընթերցողին կթվա, թե «հնագիտություն» եզրն անհրաժեշտ է հեղինակին պեղելուն, գտնելուն ուղղված ուսումնասիրությունները նշանակելու համար: Բայց Ֆուկոն շրջում է հանրածանոթ այդ նշանակությունը. «Այս եզրը չի դրդում և ոչ մի փնտրտուքի սկզբնավորման: Վերլուծությունը չի ազգականացնում որևէ պեղման կամ երկրաբանական չափման հետ: Այն մատնացույց է անում ընդհանուր թեման մի նկարագրության, որն արդեն ասվածը քննության է ենթարկում նրա գոյության մակարդակում […]: Հնագիտական վերլուծությունն անհատականացնում ու նկարագրում է ճառաբանական կազմավորումներ: […] Այն կատարվում է բազմազան ցանկերով, այն պտտվում է ճեղքերով, խզումներով, իր տիրույթն այնտեղ է, որտեղ միավորները հարադրվում են, բաժանվում են մեկը մյուսից, ամրացնում են իրենց եզրագծերը, դիմակայում են միմյանց և գծում են միմյանց միջև դատարկ տարածքներ»[15]: 

Հաշվի առնելով հեղինակի` իր իսկ գործին արված այս բնորոշումները` «Գիտելիքի հնագիտությունը» ի՞նչ է պահանջում թարգմանչից, ի՞նչ հնարներ ու կարողություններ, եթե թարգմանել, ըստ էության, նշանակում է բնօրինակը մեկ այլ լեզվում ապրեցնել ու վերապրեցնել[16]:

***

Գրքում զետեղված իր խոսքում Նազարեթ Կարոյանը` թարգմանիչը, չի թաքցնում այն դժվարությունները, որոնց բախվել է և նաև հնարները, որոնց դիմել է այս գործը թարգմանելիս: Բայց հատկապես ուշագրավ է նրա` դժվարությունների հիմնական պատճառի վերհանումը. «[…] Այս գրքի բարդությունները ծագում էին ոչ այնքան Ֆուկոյի տեքստի լեզվաոճական առանձնահատկություններից կամ դրա բովանդակության հղացական խորությունից, որքան այդ երկուսի միահյուսումից: Այսինքն` այն բանից, որ Ֆուկոն տեքստի լեզվական մակարդակում իրականացնում է այն, ինչ խնդիր որ առաջադրում ու լուծում է բովանդակության մեջ»,- գրում է թարգմանիչը[17]:

Հենց սկզբից պիտի ասել, որ նրան հաջողվել է ամենահիմնականը. այդ միահյուսումը «Գիտելիքի հնագիտության» իր թարգմանության մեջ ապրեցնելն ու վերապրեցնելը: Նաև դրա շնորհիվ հայերենում բնօրինակը պահպանել է Ֆուկոյի տեքստերին բնորոշ, ինչպես թարգմանիչն է այլ առնչությամբ նկատում, էներգետիկան, կարելի է ավելացնել` դրանց ռիթմը: Իհարկե, թարգմանիչը կարող էր շատ առումներով տուրք տալ ընթերցողական այսպես կոչված «հարմարությանը»:  Բայց տեղին է, որ ընդդիմացել է «անհարթություններ», «անհարմարություններ» ու «սուր անկյուններ» թվացող կողմերը հարթեցնելու, հարմարեցնելու գայթակղությանը և չի գնացել Ֆուկոյի մտքին, լեզվին օտար լուծումների, այլ կերպ ասած` տեքստի համար ցավագին զիջումների: 

Ինչպես բոլոր թարգմանությունների պարագայում՝ այս մեկն էլ է համահեղինակության` բնօրինակի հեղինակի և թարգմանչի աշխատասիրության արդյունք: Սակայն այդ համահեղինակությամբ հանդերձ` ֆուկոյական մտահղացումը չի աղճատվել, չի «մոլորվել» հարմարվելու ու հարմարեցնելու փնտրտուքներում: Միաժամանակ ընթերցողը «Գիտելիքի հնագիտության» հայերեն տեքստին դեմ-հանդիման միայնակ չի մնացել: Հրատարակված թարգմանությունը հավելված է անհրաժեշտ ծանոթագրություններով ու բառարանով: Վերջինիս հպանցիկ դիտարկումից անգամ պարզ է, որ ահռելի գործ է արված. ամրացվել, հայերենացվել է մի շոշափելի ակադեմիական բառապաշար: Այն ընդգրկում է բառեզրեր մի շարք գիտություններից ու գիտակարգերից: Սակայն դրանում ներառված որոշ բառեզրերի թարգմանությունները հատուկ անդրադարձի կարիք ունեն և բանավեճի առիթ են ստեղծում:

Գաղտնիք չէ, որ, հատկապես, ակադեմիական տեքստեր թարգմանելիս միշտ հարց է ծագում` բառեզրը թագմանելիս փոխառե՞լ օտար արմատը` հարմարեցնելով այն սեփական լեզվի կարգավորումներին, թե՞ փնտրել-ստեղծել դրա մայրենի համարժեքը: Թարգմանական երկու ռազմավարություններն էլ առավելություններ ու սահմանափակումներ ունեն, և թարգմանչի (ի հավելումն` խմբագրի) առջև ծառացած խնդիրներից մեկը մեծ հաշվով ճիշտ հավասարակշռություն գտնելն է: Երբեմն այդ հավասարակշռությունն ավելի շուտ ինտուիտիվ, քան թե` հաշվարկված ճանապարհով է ի հայտ գալիս: 

Այս առումով «Գիտելիքի հնագիտության» իր խոսքում թարգմանիչը նշում է, որ «զուտ ֆուկոյական հղացքները թարգմանելուց այն կողմ հաջորդ խնդիրը վերաբերում էր ընդհանրապես լայն հասարակագիտական, փիլիսոփայական, տեխնիկական, բառապաշարը թարգմանելուն»[18] և «պահանջներից մեկը, որը դրված է «Գալուստ Կիւլպէնկեան թարգմանական մատենաշարի» շրջանակում կատարվող թարգմանությունների առջև, նաև այս կարգի փոխառյալ բառերը հնարավորինս թարգմանելն ու հայացնելն է»[19]: Այդ խնդիրը լուծելու համար հեղինակը մատնանշում է երկու սկզբունք, որոնց հետևել է. «Առաջին թարգմանել միայն այն փոխառությունները, որոնք գոնե արևելահայերենի բառապաշարի անքակտելի մասն են կազմում և դրանով իսկ ամրացնել այդ փոխառություններին զուգահեռ հայերեն տարբերակները, այնպիսիք, որոնց փորձերն արդեն իսկ կան ու կատարվել են ինչպես արևելահայերեն, այնպես էլ արևմտահայերեն գրական լեզուներով: Եվ երկրորդ սկզբունքը, […] թարգմանել հատկապես այն փոխառությունները, որոնք արդեն իսկ կրում են հատկապես արդիության գաղափարական բեռը (կապիտալիզմ, բուրժուազիա հումանիզմ […]), և որոնց առկայությունը հարուցում է հղացական այլազան կերպարանքներ ու պատմական անհարիր ներիմաստներ»[20]:

Ֆուկոյի մտավորական ժառանգության, մասնավորապես` «Գիտելիքի հնագիտության» մտահասանելիության և ընդհանրապես սոցիալ-հումանիտար մտքի տեսանկյունից հետաքրքրական է քննարկել “discours” բառեզրը «ճառաբանություն, (համապատասխանաբար, “discursif”-ը` «ճառաբանական»), “sujet”-ն` «ենթակա» (“subjectif”-ը` «ենթակայական», “subjectivité”-ն` «ենթակայականություն») թարգմանելը: Ուշադրության են արժանի նաև “paradox”-ը «հարակարծություն» (համապատասխանաբար, “paradoxal”-ը «հարակարծական»), ինչպես նաև  “capitalism”-ը «դրամատիրություն» (“capitaliste”-ը` «դրամատիրական») թարգմանելը, որոնք լայն գործածության բառեզրեր են: Այս ցանկին կարելի էր ավելացնել նաև, օրինակ` “sociologie”-ն` «ընկերաբանություն», “social”-ը` «ընկերային», “empirique”` «փորձական», “empiricité”-ն` «փորձականություն» թարգմանելը և այլն: Բայց տեքստն անհարկի կմեծանա` մանավանդ, որ նախորդներին ուղղված առարկությունների տրամաբանությունը մեծամասամբ տարածելի է նաև վերջին երկուսի վրա:

Հունական երկու` “para” (տարբեր, այլ) և “doxa” (կարծիք, համոզմունք, դատողություն)[21], արմատներից կազմված “paradox” բառեզրը մի ուղիղ թարգմանությամբ կարող է իսկապես «հարակարծություն» լինել և որպես այդպիսին տեղ է գտել ժամանակակից հայերենի մի շարք բառարաններում[22]: Բայց իրականում նրա ներիմաստներն ավելին են, քան հղումը  լոկ այլ, ուրիշ, հարա- կարծիքի: Պարադոքսը, որը փոխառությամբ հայերենում լայնորեն գործածվում է, իր առաջին հիմնական նշանակությամբ հղում է գոյա(բանա)կան վիճակի` որևէ իրողության մեջ կամ նրան բնորոշ փոխբացառող, հակընդդեմ, ներհակ կողմերի, միտումների միասնության[23]: 20-րդ դարում ասպարեզ իջած հետկառուցապաշտական ուսմունքները, որոնց թվում է նաև Ֆուկոյի ուսմունքը, “paradox” բառեզրը հիմնականում հենց այս իմաստով են կիրառում: Լավ օրինակ է «Գիտելիքի հնագիտության» մեջ ասույթի պարադոքսալ լինելու վերաբերյալ Ֆուկոյի բնութագրումը. «Ասույթների նկարագրությունը ինչ-որ առումով ուղղահայաց մի չափման համաձայն, դիմում է զանազան նշանակալից միասնությունների գոյության պայմաններին: Այստեղից էլ հարակարծություն […]: Ասույթը ո´չ տեսանելի է և ո´չ էլ, միաժամանակ, թաքնված»[24]: Ուրեմն` ”paradox”, “paradoxal” բառեզրերը, որոնք «Գիտելիքի հնագիտության» հայերեն թարգմանության մեջ համապատասխանաբար թարգմանված են «հարակարծություն», «հարակարծական» (և ոչ միայն դրանում),  ամենևին էլ «հարա-կարծություն»-ը կամ «հարա-կարծական»-ը նկատի չունեն և կարող են ընթերցողին իմաստային ավելորդ շփոթության և տարըմբռնումների մեջ գցել: Նույնը վերաբերում է նաև “capitalism”-ը «դրամատիրություն», “capitaliste”-ը «դրամատիրական» թարգմանելուն և դրանց հատկապես արևելահայերենում փոխառությամբ լայնորեն գործածությանը: “Capital”-ը միայն դրամը չէ, այլ` այն ամենը, ինչը, ինչպես Կարլ Մարքսը կասեր, հավելյալ արժեք է ստեղծում[25]:

Սակայն թարգմանական առումով առավել վճռական են առաջին երկու բառեզրերի`  “discours”-ի «ճառաբանություն» և “sujet”-ի «ենթակա» թարգմանությունները և այդ հենքի վրա կառուցված մյուս թարգմանությունները: Բանն այն է, որ դրանք Ֆուկոյի աշխատության առանցքում են և լայնորեն գործածվում են ժամանակակից սոցիալ-հումանիտար մտքում: Հղում անելով այն հանգամանքին, որ Ֆուկոն “discours”-ը կապում է իշխանության և ազդեցության գործիքների հետ և ձգտում անհետացնել, ըստ էության, խաղից դուրս թողնել անհատին, սուբյեկտին, թարգմանիչը հիմնավորում է, թե ինչու է հրաժարվել “discours”-ի հայերենում գործածվող «խոսույթ» և «տրամասություն» համարժեքներից և փոխարենը կիրառել «ճառաբանություն»-ը[26]:

Պիտի ասել, որ այսօր առնվազն արևելահայերենում “discours”-ը լայնորեն կիրառվում է հենց փոխառությամբ` դիսկուրս, լսելի և ընթերցելի է ինչպես նեղ մասնագիտական, այնպես էլ հանրային խոսքում: Միաժամանակ վիճահարույց է նաև թարգմանչի ոչ ակնհայտ ենթադրությունը, թե «ճառ»-ը թույլ է տալիս հասնել Ֆուկոյի` անհատին, սուբյեկտին վերացնելու նպատակին: Ավելին` ամենանախնական և անգամ հպանցիկ ընթերցմամբ «ճառաբանություն»-ը մանավանդ ժամանակակից արևելահայերեն լեզվամտածողության մեջ ավելի շուտ կարող է հասկացվել որպես ուսմունք կամ գիտություն ճառի մասին: Մինչդեռ “discours” ասելով` Ֆուկոն ամենևին դա նկատի չունի: Ավելին` բառեզրի նման թարգմանությունն ինքն իրենով ծանրացնում է արդեն իսկ բնօրինակում Ֆուկոյի ոչ դյուրին տեքստը և մեծացնում նրա մտահղացման մեջ մոլորվելու հավանականությունը:

Այժմ սուբյեկտի մասին: Ինչպես վերը տարբեր առնչությամբ հիշատակվել է, սուբյեկտի հարցը Ֆուկոյի համար գիտելիքի և իշխանության փոխհարաբերության հիմնահարցից պակաս կարևոր չէ և հարաբերված է դրանց: Եվ այն, թե ինչպես է Ֆուկոյի “sujet”-ը թարգմանվել հայերեն, նույնպես էական է ոչ միայն Ֆուկոյի հայացքների, այլ ընդհանրապես սոցիալ-հումանիտար, ժամանակակից քննադատական մտքի ըմբռնման առումով: Այն «ենթակա» թարգմանելը կարծես փորձում է համատեղել երկու բան. ֆրանսերենից “sujet”-ի զուտ քերականական իմաստը, որը նշանակում է նախադասության գլխավոր անդամներից մեկին և Ֆուկոյի` դիսկուրսի պատմական քննության հարցում ավանդաբար սուբյեկտին վերապահվող մեծ նշանակությունից հրաժարվելու ձգտումը: Այդ պատճառով  «Գիտելիքի հնագիտության» մեջ սուբյեկտը միակուռ, միասնական չէ, այլ հանդես է գալիս` որպես դիրք, դիրքերի, տեղակայումների միջև ցրվածություն[27]: Դրանով հեղինակն անդիմացնում, ապանձնավորում է դիսկուրսը` ցույց տալով անհատից, սուբյեկտից անկախ դրա ունեցած ուժն ու ազդեցությունը: 

Հայերենում «ենթակա»-ի առաջին հիմնական նշանակությունը ստորադրյալ, ստորադաս, ստորակա, կախյալն է [28], որն առաջին հայացքից է սազում Ֆուկոյի “sujet”-ին: Միաժամանակ, սոցիալ-հումանիտար մտքում «սուբյեկտ» բառեզրի փոխառությունը հայերենում մինչ այժմ թույլ է տվել հայկական լեզվամտածողություն ներմուծել նրա` արդի փիլիսոփայությունից սերող գործունեական, ակտիվ հիմնիմաստը, որը փաստացի բացակայում է «ենթակա»-ի գործածության դեպքում:  Ավելին` այնքան էլ միանշանակ չէ, թե Ֆուկոն սուբյեկտին իսպառ զրկում է ակտիվ ու գործունեական լինելու հնարավորությունից[29]:

Այդ դեպքում “sujet”-ն «ենթակա» թարգմանելով` արդյո՞ք չի քերականացվում արևմտյան փիլիսոփայական մտքի ստեղծած սուբյեկտի գաղափարը` նախաձեռնող, ակտիվ, գործունեական սկիզբը, չի՞ կորում հենց Ֆուկոյի մտահղացումը` ցույց տալ սուբյեկտին որպես գործառույթ, պսակազերծել դրա «ահագնությունը», բայց պահպանել նրա զեղչված ազդեցիկությունը: Ըստ էության` “sujet”-ն (և այդ հենքի վրա կառուցված մյուս բառեզրերը) հենց փոխառությամբ «սուբյեկտ» թարգմանելը (մյուս բառեզրերի դեպքում` որպես հենք ընդունելն ու հայերենին ընտելացնելը) թույլ կտար ավելի լավ փոխանցել Ֆուկոյի մտավորական արարքը, ինչպես նաև` պահպանել ու փոխանցել «Գիտելիքի հնագիտության» մեջ առկա ասույթի և նախադասության միջև տարբերակումը:

***

Ամենևին դյուրին չէ թարգմանել գիտությունների ու գիտակարգերի մի ողջ փնջի համար հիմնարար նշանակություն ունեցող գործ, երբ ոչ միայն հեղինակի մյուս գործերը, այլև նրա նախորդներն ու նրա վրա ազդեցություն թողած մտածողները մեծամասամբ թարգմանված ու հետն էլ քննարկված չեն: Նման դեպքերում թարգմանչից (ինչու չէ նաև խմբագրից) կրկնակի, եռակի ջանք ու նրբանկատություն է պահանջվում: Հաշվի առնելով հայաստանյան ակադեմիական միջավայրի և հատկապես` սոցիալ-հումանիտար մտքի ներկայիս իրադրությունը, Ֆուկոյի «Գիտելիքի հնագիտության» թարգմանությունը, այսպիսի որակի թարգմանությունն իսկական իրադարձություն է: Ասպարեզի գիտակրթական հաստատությունների` տասնամյակների խորքից եկող խնդիրների ամոքումը, ի թիվս այլի` հնարավոր է հենց այսպիսի գործերի, նրանց որակյալ թարգմանությունների շնորհիվ` պայմանով, որ այդ գործերը հետևողականորեն ընթերցողների ավելի ու ավելի մեծ շրջանակ կընդգրկեն, կդառնան մտածումի ու պատշաճ յուրացման առարկա:

Ծանոթագրություններ․

1- Michel Foucault, “What is Critique?”, Michel Foucault, The Politics of Truth, ed. by Sylvére Lotringer and Lysa Hochroth (New York: Semiotext(e), 1997), p. 52․
2- Նույն տեղում:
3- Նույն տեղում, էջ 29:
4- Նույն տեղում, էջ 28:
5- Նույն տեղում, էջ 29:
6- Նույն տեղում, էջ 32:
7- Նույն տեղում, էջ 32:
8- Deleuze, Gilles, Foucault, trans. and ed. by Sean Hand (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2006), p. 18.
9- Միշել Ֆուկո, Գիտելիքի հնագիտությունը, թարգմ. Նազարեթ Կարոյանի (Երևան: «Զանգակ», 2022), էջ 46:
10- Նույն տեղում, էջ 48:
11- Նույն տեղում, 49:
12- Նույն տեղում:
13- Նույն տեղում, էջ 47:
14- Նույն տեղում:
15- Նույն տեղում, էջ 223-261:
16- Տե´ս Walter Benjamin, “Die Aufgabe des Übersetzers”, Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, Frankfurt/Main: Suhrkamp Verlag, 1972), Bd. IV/1, էջ 10-11:
17- Միշել Ֆուկո, Գիտելիքի հնագիտությունը, էջ 12:
18- Նույն տեղում, էջ 19:
19- Նույն տեղում:
21- «Doxa»-ի վերաբերյալ խորքային բացատրության համար տե´ս Katya Vogt, “Ancient Skepticism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, առցանց, այց` 16.10.2022:
22- Տե´ս Էդուարդ Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան (Երևան: «Հայաստան»  հրատ, 1976), h. 1, էջ 841, առցանց, Աշոտ Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան (Երևան: Երևանի Պետական Համալսարան, 2009), էջ 607, առցանց, այց` 16.10.22:
23- Տե´ս Paradox, The Mariam Webster Dictionary, առցանց, այց` 16.10.22:
24- Միշել Ֆուկո, Գիտելիքի հնագիտությունը, էջ 187-188:
25- Տե´ս Կարլ Մարքս, Կապիտալ (ՅԵՐԵՎԱՆ: Կուսհրատ, 1933), հ.  1, էջ 117:
26- Տե´ս Միշել Ֆուկո, Գիտելիքի հնագիտությունը, էջ 16-19:
27- Նույն տեղում, էջ 99-105:
28- Տե´ս Աշոտ Սուքիասյան, Հայոց լեզվի հոմանիշների բացատրական բառարան, էջ 267, առցանց, այց` 18.10.2022:
29- Տե´ս Michel Foucault: Key Concepts, ed. by Dianna Taylor (Durham: Acumen, 2011): Այս առումով արժեքավոր է նաև Judith Butler, The Psychic Life of Power: Theories in Subjection (Stanford: Stanford University Press, 1997):

Տեսեք նաեւ

Ոչ թե իսկական, այլ իրական պատմություններ