Բարև Ձեզ, զանգում եմ Վայքի հաշվառման կենտրոնից․․․

Նվիրվում է Ա․ Հ․-ին

Սեպտեմբերի վերջին աշխատանքային շաբաթը բոլորովին աշխատանքային չէր։ Տեղդ չէիր գտնում՝ բառի բուն ու փոխաբերական իմաստով։ Ուրբաթ օրը մեզնից ամենանախաձեռնողը որոշեց, որ պիտի գնա կամավորության։ Նրա որոշումը վարակիչ հիվանդության նման տարածվեց մյուս երեքիս վրա։ Պետք էր լուծել տրանսպորտի հարցը։ Ֆեյսբուքյան խմբերից մեկում հայտարարություն գրեցինք, որ մենք չորս կամավոր ենք, փնտրում ենք սրտացավ մեկին, ով իր մեքենայով մեզ կտանի Վայք, իսկ վառելիքի ծախսերն էլ մենք կհոգանք։ Մեր գրառմանն արձագանքած միակ անծանոթը մեր առջև երկու պայման դրեց՝ նա, այլևս, մեր հինգերորդ կամավորն է, մենք էլ ճանապարհածախսի մասին պարտավորվում էինք մոռանալ։ 

Սեպտեմբերի 30-ի առավոտյան արդեն Վայքում էինք։ Մշակույթի տուն տանող հողաշեն ճանապարհի երկու կողմերում տարերայնորեն խմբված էին մարդիկ, իրեր, իրեր ու էլի իրեր։ Ճամպրուկներ, կարի մեքենա, վերմակներ, մանկական վարդագույն հեծանիվ, «Տոշիբա» հեռուստացույցի մեծ տուփ, ծածկոցի մեջ փաթաթած հագուստ ու անթիվ-անհամար գույնզգույն տոպրակներ․ ամեն ընտանիք իր տունուտեղը խմբել էր մի տեղ, ծերերից մեկին նստացրել դրանց կողքն ու գնացել Մշակույթի տուն՝ Հայաստանի Հանրապետությունից իմանալու իրենց հետագա ճակատագրի մասին։ Երանի՜ թե Հանրապետությունը հստակ իմանար, թե ինչ պատասխան պիտի տար էս մարդկանց։

Անելիքներս չգիտեինք։ Շատ գործնական տրամադրված մի երիտասարդ կամավոր Երևանի պետական համալսարանից, գիտակի բանիմաց առոգանությամբ մեզ բացատրեց, թե ինչն ինչոց է։ Մշակույթի տան առաջին հարկը բաժանված էր հիմնական չորս մասի՝ հաշվառման, սննդի, հագուստի, տնտեսական պարագաների բաժանման կետեր, ինչպես նաև տելեկոմների ներկայացուցիչներ, բուժկետ ու սոցապի սեղանիկ։ Այս ամենի մասին հաջորդիվ կփորձեմ պատմել, քանի որ 12 ժամ անցկացնելով Վայքի հաշվառման կետում, ասելիք, հաստատ, կունենամ։ Ուրեմն, կռիվ տեսած, տուն-տեղ թողած, օրեր շարունակ ճանապարհին անցկացրած, տեղահանված արցախցին, կատարյալ կազմակերպչական հնարքների կիրառման պարագայում, պիտի մտներ Մշակույթի տուն, կամավորի կամ ոստիկանի ուղղորդմամբ տելեկոմներից մեկից անվճար հեռախոսի քարտ վերցներ, հետո նստեր համակարգչում գրանցում անող կամավոր-ուսանողուհու դիմաց, քիչ առաջ ձեռք բերված հեռախոսահամարով գրանցվեր, տրամադրեր փաստաթղթերը՝ անձնագիր կամ ծննդյան վկայական, սթափ գնահատելով իր կարիքները՝ տար հստակ պատասխաններ դրանց լինել-չլինելու վերաբերյալ, արագ կողմնորոշվեր՝ որպես կեցության կամ բնակության վայր առաջարկված մարզերից մեկի ընտրության մեջ, ստանար անհրաժեշտ սնունդ, հագուստ, անհրաժեշտ դեղամիջոց, վերջում էլ սոցապի աշխատակցի մոտ բլոկնոտի մեջ աներ մի քանի նշում՝ առ այն, որ իրենց ութ հոգանոց ընտանիքին հարկավոր է երկու ներքնակ։ Բայց իրականությունը բոլորովին այլ էր․ եթե լավն էր, ապա միայն այդ շենքում հավաքված մարդկանց կամեցողության ու պատրաստակամության շնորհիվ, իսկ եթե վատն էր՝ ապա, միանշանակ, անկազմակերպվածության պատճառով։ Բայց ամեն բան իր հերթին։

Ընկերներս գնացին՝ համակարգչով հաշվառման ծրագրի գաղտնիքները բացահայտելու, իսկ ինձ խնդրեցին հսկել մի ծերուկի, ով, ինչպես ներկայացրեց Կարմիր խաչի կամավորներից մեկը, երեկվանից այս աթոռին նստած է․ խոսքը, նույնիսկ, պապիկի հայրենիակիցները չեն հասկանում, միայն գիտենք, որ ունի թոռ, բայց վստահ էլ չենք, որ այստեղ է։ Ժամապահի նման կանգնել էի ծերուկի կողքին ու հետևում էի Մշակույթի տան ելումուտին։ Մարդիկ գալիս ու գալիս էին, հարցեր տալիս իրար, իսկ ավելի հաճախ՝ իրենց համեմատ ավելի քիչ տանջանք տեսած դեմքի արտահայտություն ունեցողներին․ «ու՞ր գնամ, ես Գյումրի չեմ գնում, Լեննական եմ գնալու, ավտոբուսին ո՞րտեղ սպասենք, բա որ գնանք մեր վեշերի մոտ, կկանչեք՝ չենք լսի, Գյումրիում հասնեմ՝ ու՞մ, ի՞նչ ասեմ»․․․ Երիտասարդ կամավորը, կոկորդը պատռելով, գոռում էր բարձրախոսի մեջ ու նույն բանը՝ ավելի ընդարձակ նախադասություններով, բացատրում, արդեն, առանց բարձրախոս՝ հարցականը հայացքների մեջ իր շուրջը հավաքված շիվարածներին։ Իսկ շիվարածները Գյումրի գնալու համար քիչ առաջ հաշվառված արցախցիներն էին, որոնք, սեփական փոխադրամիջոց չունենալու պատճառով, անհայտ ժամանակ պիտի սպասեին ավտոբուսին, որը երևի մի ժամից գար, կամ էլ՝ հինգ։ Անմարդ տեղում մի տասներեքամյա տղա հիացած ժպիտով, սիրահարված ու անթարթ աչքերով նայում էր երկու ձեռքում բռնած փայտիկների վրա հագցրած քաղցր բամբակի խոշոր ամպիկներին ու չէր համարձակվում ուտել։ Տեսարանի ստատիկությունը խախտում էին միջին դպրոցական տարիքի երեխաները՝ իրենց հագով մեծ Կարմիր խաչի կամավորականի ժիլետները հպարտությամբ հագած՝ լայն ժպիտները դեմքներին, որ «Արտֆուդի» խավիարի ծանր արկղերով Մշակույթի տան մուտքի աստիճաններով վեր ու վար էին անում․ պարզ չէր՝ ներս էին մտցնում, թե՝ դուրս հանում։

Պապիկին մոտեցավ թոռնուհին, բարբառով ինչ-որ բան հարցրեց։ Թոռնուհուն ես ավելի ուրախացա, քան Վայքի Մշակույթի տան դիմաց՝ աշակերտական աթոռին մեջքը ձիգ ու անշարժ նստած, անխոժոռ դեմքով պապիկը։ Թոռնուհին պատմեց, որ պապիկին ժամանակ առ ժամանակ ստիպված մենակ է թողնում՝ շենքի դահլիճում նստած տատիկի մոտ գնալու համար․ տատը չի համաձայնում դուրս գալ, պապն էլ չի համաձայնում նստել շենքի ներսում։ Վստահ լինելով, որ պապիկի ազգականները գտնվեցին, մտա շենք՝ ինքնազբաղվածություն ստեղծելու նպատակով, քանի որ ընկերներս արդեն գտել էին իրենց տեղն այս ահռելի մեխանիզմի մեջ։ 

Թոռնուհուն հետևելով՝ գտա վաղեմի արվարձանային շքեղություն ունեցած դահլիճը՝ կիսաքանդ մանրահատակով ու խունացած բարձր վարագույրներով։ Ահա և տատիկը՝ գլխիկոր, անշարժացած դահլիճի նստարաններից մեկի վրա։ Իսկ բեմի վրա լուռ գործողություն էր․ արդեն վարժված կամավորները հմտորեն դասավորում ու դասակարգում էին հանգանակված տարատեսակ հագուստը՝ ըստ արկղերի։ «Կանացի տաք», «տղամարդ տաբատ», «աղջիկ դպրոցական», «տղա բաճկոն» գրված էին արկղերի վրա։ Հագուստը շատ էր թվում, բայց կարևորն էր քիչ՝ տաք կամ ջինսե տաբատներ ու ձմեռային բաճկոններ՝ բոլոր տարիքների և սեռերի համար։ Հագուստ ցանկացողներն էլ կամ ամոթխած էին ու չափազանց հպարտ, կամ՝ բծախնդիր ու կամակոր։ Մի տատիկ խալաթ էր ուզում․ ուրախացած բերեցի քիչ առաջ հայտնաբերածս բամբազե խալաթը ու պատկերացրի, թե ինչպես տատը կփաթաթվի այս տաք խալաթի մեջ ու արցախցիների սիրած տաք թեյի բաժակից մի կում եռացող թեյ կֆռթացնի։ Բայց առաջարկս երկնագույն էր, իսկ ինքը՝ հենց նույնից, բայց մուգ գույնի էր ուզում։ Մի կին 3 դպրոցական երեխայի հետ մոտեցավ, թե․ «երեխեքի հագով մի տաք բան կա՞»։ Ոգևորված մոտեցրինք ինչ մտքներովս անցավ՝ վստահ լինելով, որ 3 տարբեր տարիքի երեխա ունեցողը, հաստատ, շատ բանի կարիք կունենա։ Կինն ընդամենը երկու բլուզ վերցրեց․ «իմոնք հագնողը չեն, թող մյուսներին մնա»։ Մի տիկին շատ զարմացավ, երբ իմացավ, որ դահլիճում բաժանվող հագուստը նոր չի․ «ես հագած բան չեմ ուզում»։ Բայց հանուն արդարության պետք է նշել, որ բոլորովին նոր հագուստ մի պահ հայտնվեց դահլիճի պարտերում՝ այդպես էլ բեմ չհասնելով։ Մանկական սպորտային տարբեր չափսերի կոշիկներ էին՝ դասավորված սպիտակ տուփերի մեջ, որ սպառվեցին կայծակնային արագությամբ։ Իսկ բեմի վրա խնամքով դասավորված տուփերում տեսակավորված հագուստից ամենաարագն ավարտվում կամ էլ չէր հասցնում լցվել «տղամարդկանց տաք բաճկոն» վերնագրված արկղը։ Երևի կանայք, բնազդաբար, քիչ թե շատ իրեր հասցրել են վերցնել իրենց հետ, իսկ տղամարդիկ եկել են ձեռնունայն՝ առանց հագուստի մասին մտածելու, նրանց միտքն ուրիշ տեղում էր։ Կամավորները, թատրոնում վարվելաձևի կանոնների համաձայն, կիսաձայն էին խոսում ու մի մարդու նման կես բառից հասկանում իրար։ Բայց կազմակերպված թիմային լուռ աշխատանքը սկսեց կաղալ, երբ հագուստի բաժնի կամավորական թիմը սկսեց համալրվել խանդավառ, մանկուց կազմակերպչական ջիղ ունեցող, հավանաբար նախկինում դասարանի ավագ եղած երիտասարդ աղջիկներով։ 

-Կամավորնե՜ր,- դահլիճի համարյա եկեղեցական լռության մեջ լսվեց նրանցից մեկի կազմակերպվելու հրավիրող կոչը,- եկե՛ք, որ որոշենք, թե ո՞վ է մանկական բաժնի պատասխանատուն։ 

Ես լքեցի թատրոնը, քանի դեռ ինձ պատասխանատու պաշտոն չէին տվել։

Գնացի սննդի կետ, որը տեղակայված էր թատերական դասական հանդերձարանում։ Մենք՝ կամավորներս, սեղանիկից ներս էինք։ Գլխահակ շրջանցելով հագուստի անհարմար բարձրության կախիչները, գետնին շարված սնունդը դասավորում էինք տոպրակների մեջ ու բաժանում սեղանիկի հակառակ կողմում հավաքված մարդկանց։ Ոմանք նշում էին ընտանիքի անդամների քանակը՝ ութ հոգու համար, ոնամք՝ երեխաների թիվը՝ չորս երեխա կա, ոմանք էլ՝ հաց էին խնդրում ու քաղցրավենիք։ Իսկ այդ պահին կար անվերջ «Արտֆուդի» խավիար ու, համարյա, չկար այլ սնունդ։ Ակնհայտ էր, որ այն եղել էր, քանի որ դատարկ արկղերի մեջ մնացել էին նպարեղենի կամ ալյուրի վնասված տուփերը։ Հետո էլ երևի խավիարը վերջացավ, ու եկավ այլ սննդի խմբաքանակ, բայց ես, այլևս, չիմացա այդ մասին, քանի որ աննկատ փորձեցի սողոսկել հանդերձարանից։ Սնունդ խնդրող մարդկանց մերժելը դժվար էր։ 

Փորձեցի ինձ գտնել հաշվառման բաժնում, որն իմ վերջին հանգրվանն էր այդ օրը Մշակույթի տանը։ Հաշվառման բաժինն ուներ իր չգրված կանոնները։ Պարբերաբար մոտենում էր մեկը ու բղավում․ «Արագածոտնում 50 տեղ» կամ «Գեղարքունիքը փակվեց՝ մարդ չգրանցեք»։ Հաշվառողները, սովորաբար, երկուսն էին․ մեկը գրանցում էր, մյուսը՝ հարցեր տալիս ու թելադրում։ Նրանց առջև դրված էր պատճենահանված ցուցակ, որտեղ սյունակներով գրված էին մարզերի ու դրանց մի քանի խոշոր քաղաքների անուններ, դիմացն էլ՝ մարզկենտրոնի ու համայնքի պատասխանատուի հեռախոսահամարները։ Երբ լսում ես, որ Արագածոտնում կամ Լոռվա մարզում կա 50 տեղ, արցախցուն առաջարկում ես այդ մարզի թղթի վրա գրված քաղաքներից մեկը ու, բնականաբար, մարզկենտրոնին ամենամոտը։ Շատերը լավ չէին պատկերացնում Հայաստանի քարտեզը, ու ստիպված էիր հեռախոսիդ վրա բացված պահել համայնքային քարտեզը, որ ցույց տայիր Շիրակը, Արարատն ու Արագածոտնը։ Մեծամասնությունը չէր ուզում գնալ սահմանամերձ բնակավայրեր՝ ցանկություն հայտնելով Երևանին, Վանաձորին կամ էլ Գյումրիին մոտ մի տեղ հաշվառվել։ Դու էլ, դեռևս միամիտ անտեղյակությամբ, սկսում ես համոզել, որ օրինակ՝ «Աշտարակը շատ մոտ է Երևանին, ընդամենը 20 րոպեում կհասնեք, սա բացառիկ հնարավորություն է այդտեղ գրանցվելու, քանի որ քիչ առաջ Արագածոտնը փակ էր, նոր են բացել, մի հապաղեք՝ համաձայնեք, իսկ երբ հասնեք հաշվառման վայր, զանգահարեք այս հեռախոսահամարով», ու գրում ես մարզպետարանի պատասխանատուի կոնտակտը։ Երբ քո հնարավորությունների ու պատկերացումների շրջանակում փորձում ես ուղղորդել մարդկանց հնարավորինս լավ տարածաշրջան, չես էլ պատկերացնում՝ արդյո՞ք այս մարդը կացարան է գնում ու կիսում Արտաշատի միջնակարգ դպրոցի սպորտային դահլիճն իր հայրենակիցների հետ, թե՞ Դիլիջանի հարմարավետ հյուրանոցներից մեկում անվճար ապրուստ ստանում, թե՞ Ստեփանավանի կողքի գյուղում՝ կիսախարխուլ տանը տեղակայվում, թե՞ Ռուսաստան գնացած մեկի տանը՝ վարձակալության պայմանով տեղավորվում։ Դեռ չգիտես, ու շատ դեպքերում չես էլ իմանա, եթե գրանցման ժամանակ՝ այդ մարդկանց հանդեպ խորը կարեկցանքի պոռթկման պահին, թղթի վրա չգրես համարդ ու, «եթե կարիք լինի զանգահարեք ինձ» ասելով՝ չփոխանցես նրանց։ Զանգողներն էլ մեծ հույսեր են տածում քո հանդեպ։ Որպես պատասխանատու պահին համակարգչի հակառակ կողմում նստած անձ՝ առնվազն երևի պիտի անձնագրայինի աշխատող լինես, կարծում են նրանք, ու հայտնում, որ այն քաղաքը, որը դու սազը ձեռքիդ մի քանի ժամ առաջ գովերգում էիր, բոլորովին քաղաք չէ, այլ դրա խուլ գյուղերից մեկը, ու տունը, որտեղ իրենց տեղավորում են «պայման չունի, ըսկի պայման չունի»… Այս «պայման չկա» արտահայտությունը շաբաթներ անց հանգեցրեց մի փոքրիկ նախաձեռնության, որի մասին՝ հաջորդիվ։ 

Իսկ այժմ ես նստած եմ հաշվառման սեղանի մոտ՝ ձեռքումս տասը հոգանոց ընտանիքի անձնագրերի կապոց։ Թելադրում եմ անձնագրային տվյալները, Արցախում գրանցման հասցեն, ու առջևումս նստած հոգնատանջ տիկինը պոռթկում է՝ լսելով քաղաք Ստեփանակերտ, փողոց այսինչ, տուն այնինչ։ Բռնում եմ ձեռքը, զսպելով սեփական հուզմունքս, փորձում եմ անտեղի կատակներ անելով քաջալերել՝ շատ պարզ հասկանալով, որ բացարձակ չեմ տիրապետում հոգեբանական այն նուրբ հնարքներին, որոնք ինչ-որ չափով կարող էին մեղմել այս իրավիճակը։ Հարցնում եմ՝ բնակվելու նախընտրած կամ հստակ տեղ ունե՞ն, սեփական տրանսպորտային միջոցով են եկել, թե՞ ոչ, առողջական խնդիրներով կամ հաշմանդամություն ունեցող ընտանիքի անդամներ կա՞ն, ինչի՞ կարիք ունեն։ Այս տեղեկատվությունը գործընկերս սղագրում է համակարգ՝ հաշվառման կայքում ճիշտ տեղերում շտապ-շտապ նշումներ անելով։ Շատերի անձնագրում ծննդյան տարեթիվը հուշում էր ինձ, որ դիմացինս հասակակիցս է, բայց նայում էի դեմքին ու իմ տարիքի կրկնակին տեսնում նրա դիմագծերում։ Մի մարդ կար շատ էր շտապում՝ հստակ իմանալով, որ Նորագավիթում է ուզում հաշվառվել․ «այնտեղ բարեկամ ունեմ, շուտ գրեք՝ հասնեմ Երևան, վիրահատություն պիտի անեմ, ձեռքիս մեջ բեկոր կա, վերքս կապտում է»։ Հայացքս նետեցի ծնկներին, անշարժացած ձեռքին՝ համարյա կապույտ էր։ Առողջ թմբլիկությամբ մի աղջիկ նստեց դիմացս՝ երկու տարեկան երեխան ձեռքին, պարզեց ինձ չորս անձնագիր ու սկսեց արդարանալ, որ անձնագրերի տերերը ներկա չեն, քանի որ շտապ գնացել են Երևան՝ «սկեսուրս ճանապարհին մահացել է»։ Հարցուփորձի արդյունքում պարզվեց, որ Արցախից դուրս գալու անցակետում թշնամու սահմանապահները խուզարկել են մեքենան, ճանապարհ ընկնելուց մի քանի ժամ հետո սկեսուրը վախից մահացել է։ Մի ընտանիքի հայր համաձայն էր ցանկացած տեղ հաշվառվել, որտեղ ձմռանը ցուրտ չի լինում։ Մի կին էլ անհանգստացած էր անչափահաս որդու կրթությամբ․ «ավագ դպրոց կա այդտեղ, իմ տղան արդեն մի շաբաթ է հետ է մնում դասերից»։ 

Մարդկանց ու նրանց ճակատագրերի այս արագ հաջորդափոխության ընթացքում աչքի պոչով նկատում էի, որ ընկերներիցս մեկի դիմացի աթոռին պարբերաբար նույն տղամարդն է գալիս նստում, ու կարեկից ընկերուհիս, այդ մարդու մոտենալու պահից, էլ ավելի անհանգիստ ու մտահոգ է դառնում։ Պարզվեց՝ Արարատ անունով տղամարդն առավոտյան է ժամանել Վայք, հաշվառվել է Իջևանում (Իջևանի սահմանամերձ Դիտավան գյուղում), բայց չի համաձայնում գնալ հաշվառված կետ՝ մինչև չգտնի կնոջը։ Կնոջ տվյալները բացակայում են հաշվառման կայքում, ինչը կարող էր նշանակել՝ կամ քաղաքացին չի հատել Հայաստանի սահմանը, կամ սահմանն անցնելուց հետո չի հաշվառվել։ Առաջին տարբերակը վտանգավոր էր ու անկանխատեսելի, իսկ երկրորդ տարբերակի պատճառ կարող էր հանդիսանալ հազար ու մի բան, ինչն ավելի էր դժվարացնելու որոնողական աշխատանքները։ Մշակույթի տանը տեղակայված բոլոր պետական, կամավորական ու մասնավոր ձեռնարկությունների ներկայացուցիչներն արդեն տեղյակ էին ու մտահոգ Արարատի կին՝ 1974 թվականին ծնված Աիդա Բ․-ի մասին, բայց ոչ մի քննարկվող տարբերակ կամ առաջարկ արդյունք չէր տալիս։ Արարատին ասում էինք՝ գնա Իջևան, հաշվառվածդ վայր, կնոջդ հենց գտնենք՝ իմաց կտանք քեզ։ Արարատն էլ թե․ «ես առանց Աիդա չեմ գնա, առանց կին ո՞նց գնամ, էստեղ մի թփի տակ գիշերը կքնեմ, մինչև տեսնեմ՝ վաղվա օրը ինչ ա բերում գլխիս»։ Թողնում գնում էր ինչ-որ ժամանակով ու նորից հայտնվում․ «հը՞, կնգանս գտել եք՞, այ մարդ սենց ոնց կլինի, գոնե սանր ունենայի, մի կտոր սանր չունե՞ք, մազերս դզեմ»։ Այս փոքրամարմին, ջլոտ, բայց պնդակազմ 60 անց մարդն իր երիտասարդ կնոջն էր ուզում, ու միակ բանն այդ պահին, որ բացի Աիդայից իրեն հետաքրքրում էր, դա մի կտոր սանրի առկայությունն էր, որը կարող էր մեղմել Արարատի անհանգստությունն ու տագնապը։ Ժամանակն անցնում էր, իսկ Արարատը դեռ առանց կին էր ու առանց սանր։ Ընկերուհիս երկու ոտքը դրեց մի կոշիկի մեջ ու որոշեց՝ ես այստեղից չեմ գնա, մինչև չգտնեմ էս մարդու կնոջը։ Իսկ դա նշանակում էր՝ բոլորս էլ պիտի մնայինք, քանի որ եկել էինք մի մեքենայով ու միասին։ Այդ պատճառով մեր 5 հոգուց բաղկացած ինքնաբուխ կամավորական խումբը լծվեց Աիդայի որոնողական աշխատանքներին։ Մի մասը հաշվառման սեղանի մոտ հենց ազատ րոպե էր ունենում հնարավոր ու անհնար տարբերակներով համակարգում փնտրում էր այս կնոջ տվյալները․ հաշվի առնելով մարդկային գործոնը՝ դիտարկում էինք նաև վրիպումներով հաշվառման կանխավարկածը։ Մեկս զանգում էր Ոստիկանություն ու Կարմիր խաչ, մյուսը՝ Սոցապ ու Գորիսի հաշվառման կենտրոն։ Այդպես, Աիդայի մասին լուրը տարածվում էր Մշակույթի տնից դուրս՝ դեպի Վայոց Ձոր, անտեղից էլ դեպի Սյունիքի մարզ ու այլուր։ Ապարդյուն էր։ Անընդմեջ զանգերի արանքում պարզեցինք, որ էս մարդը վերջին անգամ մի պատառ ուտելիք, դեռևս, Արցախում է բերանը դրել, ու մեզ հետ տնից բերած սենդվիչները շարեցինք դիմացը։ Բայց Արարատը չէր ուտում, փոխարենը մանրամասն, բայց ցաքուցրիվ պատմում էր եղելությունը։ Համակարգելով նրա պատմածը՝ ներկայացնեմ իրադարձությունների հերթականությունը․ ինքն ու կինը զորամասերից մեկում են աշխատել (ես սանտեխնիկ էի, Այդան՝ հավաքարար), երբ սկսել է հրթիռակոծությունը (դեմը ե՜քա շենք էր, մեկ էլ՝ գետնին հավասարվեց), Աիդան վնասվածքներ է ստացել (ախր նրան չգտնել հնարավոր չի՝ Այդի ձեռ ու ոտը վառված են), մի քանի օր անց Արարատը վիրակապված կնոջն առաջին պատահած տրանսպորտային միջոցով ուղարկել է Հայաստան (ասի՝ կգնաս Գորիս ու ավտոկայանում ինձ կսպասես), այլ տրանսպորտային միջոցի բացակայության պատճառով՝ ինքը ճանապարհ է ընկել հաջորդ օրն ու Գորիսի փոխարեն եկել Վայք։ «Ես առանց կնիկ ի՞նչ եմ անելու, հո՞, նոր կնիկ չեմ առնելու, ինձ Այդես է պետք, նա էլ էնքան խեղճ ա, մենակ ի՞նչ կանի, հըմի նստած ինձ ա սպասում Գորիսի ավտոկայանում,- ասում էր Արարատն ու մեկումեջ արցունքով լցնում աչքերը, բայց հաջորդ վայրկյանին թեթև ժպտում ու ավելացնում,- մեկիդ մոտ մի կտոր սանր չկա՞, այ մարդ սենց ոնց կլինի, գոնե տեսքի գայի»։ Քանի որ Աիդային գտնելն անհամեմատ ավելի դժվար էր, քան՝ սանր, Արարատի թախանձանքներին անհաղորդ չմնացի ու մի կտոր սանր գնեցի կողքի խանութից։ Իսկ այդ ընթացքում մերոնք Արարատի պատմածներից ենթադրեցին, որ կինը, երևի, Գորիսում է, հետևաբար, որոնումները պետք է սկսել Գորիսից։ Մեզ ընկեր դարձաց 5-րդ կամավորը, ով արդեն այդ օրվա ընթացքում մի անգամ անծանոթ մի ընտանիքի հետ, որը չուներ տրանսպորտային միջոց, բայց ուներ կացարան Գորիսում, իր մեքենայով անցել էր Վայք-Գորիս ու հետադարձ ճանապարհը, առաջարկեց․ «գնացինք Գորիս, բա ու՞մ ենք սպասում»։ Որոշեցինք՝ բոլորս միասին Արարատի հետ ճանապարհվենք դեպի Գորիս՝ ինչ կազմով եկել ենք, տենց էլ հետ գնանք։ Բայց Արարատը կես կատակ կես լուրջ ասաց․ «այ մարդ նա մոտ 100 կիլո ա, որ Այդին գտնենք, չենք կարողանա մեքենայի մեջ տեղավորել»։ Մեզնից ամենաանհանգիստները՝ մեքենայի տերն ու ամենից նախաձեռնողը, Արարատի հետ ճամփա ընկան՝ Գորիսի ավտոկայանում փնտրելու ոտուձեռը վառված, մոտ 100 կգ, կյաժ մազերով, խեղճուկրակ Աիդա Բ․-ին՝ ծնված 1974 թվականին։

Մինչ այս պատմության գլխավոր գործող անձինք կհատեին 100 կմ ճանապարհը, Վայքի Մշակույթի տանը մնացած երեքս շարունակում էին թակել բոլոր դռները՝ անվերջ զանգեր կատարելով բջջային տարբեր օպերատորների, բուժ հաստատությունների, կամավորական խմբերի, սոցիալական ծառայությունների և այսպես մինչև մարզպետարան ու անձամբ մարզպետին։ Բոլորն արդեն տեղեկացված էին, բայց և անտեղյակ՝ տվյալ քաղաքացու գտնվելու վայրի վերաբերյալ։ Իսկ թե ինչ մանրամասներով զարգացան գործողությունները Գորիսում, նույն գունագեղությամբ չեմ կարող ներկայացնել, քանի որ ինքս այնտեղ չէի։ Մեր գլոբալ կամավորության շրջանակում իրականացվող այս ճամփորդության ժամանակ հնչող Արարատի անձնական պատմություններն ընդմիջվել են ևս երկու փոքրիկ պատրաստակամությամբ՝ անսարք մեքենայի վարորդին օգնությամբ և մեկ այլ ընտանիքին իրենց հետ Գորիս հասցնելու նախաձեռնությամբ։ Իսկ այդ ընթացքում արդեն Գորիսում տարածվել էր Աիդայի մասին լուրն ու մեր ծանոթները բոլոր հնարավոր տեղերում, մասնավորապես՝ «ավտոկայանում» փնտրում էին վերոհիշյալ նկարագրությամբ կնոջը։ Հասնելով տեղ՝ մերոնք մի քանի ժամ շարունակ տեղում հարցուփորձից զատ կատարել են զանգեր։ Ոստիկանությունը չի կարող իր լծակներով որոնել, քանի որ քաղաքացին հանցագործություն չի կատարել, Սոցապը չի կարող հստակ պատասխան տալ, բայց կա վարկած՝ քաղաքացուն հաշվառել են թղթի վրա, ինչպես անում են անկարող հիվանդների կամ ծերերի դեպքում․․․ Մի սրտացավ ու վճռական տրամադրված արցախցի կամավոր, ով դեռևս 2022-ին՝ նախքան շրջափակումն էր եկել Հայաստան, միանում է մերոնց՝ կապ հաստատելով Կոռնիձորի անցակետի հետ։ Ու էլի անարդյունք։ Ամեն կողմից քաջալերվող Արարատը թևաթափ է, որոշում է հետ վերադառնալ Վայք, ու մերոնք բռնում են հետ դարձի ճանապարհը։ Ճանապարհի կեսին վճռական արցախցի կամավորից զանգ է գալիս․ «գտել ենք, ոնց որ Կապանում է, եկեք»։ Մերոնց ուրախությանը չափ ու սահման չկա․ շրջադարձ ու հետ դեպի Գորիս։ Գորիսի հաշվառման կետում իրարանցում է, բոլորն իրենց հերթին համեմում են Աիդայի գտնվելու վայրի վերաբերյալ տվյալները՝ հավանական ու անհավանական մանրամասներով ու ենթադրություններով։ Արդեն ժամանել է նույնիսկ Սյունիքի մարզպետը, որը քաջ տեղյակ է այս պատմությունից։ Բայց արի ու տես, որ Կապանի մասին տեղեկատվությունը չի հաստատվում։ Օրը մթնում է, իսկ Աիդան հայտնաբերված չէ։ Չգիտեմ, թե ինչպես, բայց պարզվում է, որ Գորիսից Կապան մեկնած ավտոբուսի ուղևորների մեջ եղել է նման նկարագրով կին, բայց նա Կապան չի հասել։ Գուցե Մեղրիու՞մ է։ Մինչ մերոնցից մեկը փնտրում է Մեղրիի հիվանդանոցի հեռախոսահամարը, մինչ գտնում է այրվածքաբանական բաժանմունքի կոնտակտները, մինչ խոսում գլխավոր բժիշկի հետ, մյուսը զանգում է իր ընկերոջը՝ Ագարակ։ Ագարակցի Վարդանը գիշերվա մթին 20 րոպեում հատում է Ագարակից դեպի Մեղրիի հիվանդանոց տանող ճանապարհը, գտնում Աիդային հիվանդասենյակներից մեկում, զանգում մերոնց ու հեռախոսը փոխանցում նրան։ Վերջապես գտնվեց․․․ «Գտաաա՜նք, գտա՜նք»,- ուրախացած գոռում էր հեռախոսի մեջ ընկերուհուս ձայնը։ Նրա ուղարկած տեսանյութում աթոռին ձիգ նստած Արարատը խիստ, բայց ամենայն նրբությամբ հեռախոսով էր խոսում իր Աիդայի հետ։

Այսպիսով, Աիդան գտնված էր, բայց պատմությունն այսքանով չի ավարտվում, քանի դեռ սիրող սրտերը չէին հանդիպել մեկմեկու ու չէին գնացել հաշվառված վայր՝ Դիտավան գյուղ, վերսկսելու իրենց պատմության նոր էջը՝ անհայտ պայմաններում։ Արարատը գիշերը պիտի լուսացնի Գորիսում, քանի որ նրան խոստանում են առավոտյան հասցնել կնոջ մոտ։ Նրա միակ ցանկությունն է՝ լողանամ ու, գոնե, մի շոր փոխեմ։ Արարատն առանց որևէ իր է եկել Հայաստան, արդեն երեկոյան ժամը 10-ն անց է ու խանութներն էլ փակ են։ Բայց Արարատի պատմության համբավը բացում է, նույնիսկ, փակ խանութների դռները։ Հատուկ նրա համար բացված մի փոքրիկ խանութից՝ մերոնք անհրաժեշտ պարագաներ են առնում Արարատի համար, իսկ մեր ծանոթներն էլ ազատ սենյակ են գտնում այդ օրերին լեփլեցուն Գորիսի հյուրատներից մեկում։ Հաջորդ առավոտ Արարատը լուր կստանա, որ Աիդային Մեղրիից արդեն ճանապարհել են դեպի Գորիս։ Գիշերակաց ապահոված մեր ծանոթը կլուծի այս պատմության գլխավոր հերոսների Դիտավան հասնելու տաքսիի հարցը։ Արարատն ու Աիդան Հայաստանի հարավից հյուսիս՝ Գորիս-Դիտավան ամբողջ ճանապարհին անընդմեջ կզանգեն մերոնց՝ օրհնանքների ու շնորհակալությունների անվերջ տարափով օծելով նրանց։ 

Մինչև այսօր մերոնց օրը սկսվում է Արարատով։ Արարատը զանգում է, երբ պատմելու բան ունի՝ «նենց էլ հաջող տուն ա՝ 3 սենյակ ունի», երբ պատմելու բան չունի՝ «ասի զանգեմ տեսնեմ՝ ո՞նց եք», երբ խնդրանք ունի՝ «էսինչ տեղից ոնց էսինչ բանը իմանանք», երբ խորհրդի կարիք ունի՝ «ձեր կարծիքով սենց անենք, թե՝ նենց»։ Մերոնք էլ՝ հոգատար ծնողի նման, անպատասխան չեն թողնում Արարատի ու Աիդայի ֆինանսական, առողջական կամ սոցիալական ցանկացած հարց՝ միշտ պատրաստ գնալ-հասնել-ճշտել-օգնել․․․ Նրա յուրաքանչյուր զանգ ողողված է հարազատի ջերմությամբ, անտարիք թեթևությամբ, տարօրինակ անվախությամբ, բայց և թերահավատությամբ, անտեղյակությամբ ու մտահոգությամբ։ Արարատն ու Աիդան մեկ ամսից ավել է մեզ հյուր են սպասում․ «գառ եմ մորթելու ձեր պատվին»․- ասում է Արարատն ու սենյակի խորքից լսվում են առնվազն մեր յոթ սերունդի բարեկեցիկ կյանքն ապահովող Աիդայի բարեմաղթանքներն ու օրհնությունները։

Մեր կամավորության մեկ օրը Վայքում ավարտված էր, ու մենք վերադառնում էինք դատարկված, բայց և լիքը։ Ինչ-որ բան էինք հասկացել, ինչ-որ բան էինք սովորել, շատ բանից հիասթափվել էինք, բայց մանրուքից՝ ոգևորվել։ Գալիս էինք մի փոքրիկ լավ բան արած ու ջուրը նետած մարդու հոգնությամբ, մի փոքր բան, որ այս փոթորկող օվկիանոսի ջրերում ընդամենը կաթիլ է, բայց բնության կանոնների համաձայն՝ այս կաթիլը, հուսամ, մի օր հորդառատ ու կենսարար անձրև պիտի դառնա։

Որպես հետգրություն․

Մեր կամավորության մեկ օրը Վայքում առաջինն էր իմ կյանքում, բայց, ոնց պարզվեց, բացարձակ վերջինը չէր։ Ինչպես ասել էի, արցախցի մի ընտանիքի «պայման չկա» արտահայտությունը շարունակություն ունեցավ։ Աշխատանքային հաջորդ շաբաթվա սկզբին, երբ կիսվում էինք միմյանց հետ մեր տպավորություններով ու ռեֆլեքսիա անում նախորդ օրվա իրադարձությունների վերաբերյալ, զանգ ստացա արցախցի այն ընտանիքից ում փոխանցել էի անձնական հեռախոսահամարս։ Այս ընտանիքին հաշվառել էի Աշտարակ քաղաքում։ Հիշեցնեմ, որ հաշվառման կանոնների համաձայն՝ արցախցի ընտանիքն ուղղորդվում էր մարզկենտրոն կամ այդ բնակավայրի քաղաքներից մեկը, բայց թե որ գյուղ կամ կեցավայր կուղղորդվեին այնտեղից արցախցիները, քեզ՝ որպես հաշվառողի, անհայտ էր։ Այս ընտանիքը եկել էր վեց հոգով, բայց իրենց միացել են բարեկամներն ու հիմա տասնն են, տեղավորվել են Աբովյան քաղաքում՝ ծանոթի տանը, բայց այնտեղ երկար մնալ չեն կարող։ Իմ կողմից հաշվառած տեղում իրենց առաջարկել են գնալ Արագածոտնի մարզի գյուղերից մեկը։ Այս քաղաքաբնակ ընտանիքն էլ հա՛մ գյուղում ապրել չի ուզում, հա՛մ էլ գյուղում ապրել չգիտի, առավել ևս, երբ այդ տանը «պայման չկա»։ Վստահված աշխատանքս թերի կատարած մարդու նման խառնվեցի իրար ու սկսեցի տուն փնտրել՝ զանգելով ինձ հասանելի ցանկում առկա Արագածոտնի մարզի այս մասով պատասխանատուներին։ Գյուղապետերից մեկի հետ զրույցում պարզվեց, որ կոնկրետ այդ գյուղում մարդկանց տեղավորում են հիմնականում այնպիսի տներում, որտեղ վերջին 20 տարին բնակվող չի եղել, կա ջուր ու հոսանք, պակաս-պռատ բաներն էլ Կարմիր խաչն է տրամադրում կամ տալիս են գյուղացիները։ Գյուղապետի հետ զրույցում պարզ դարձավ, որ շատերի համար տաք ջրի ու ջեռուցման բացակայությունն է որոշիչ նախապայման բնակության տեղի ընտրության հարցում։ Մտածեցի, որ եթե հնարավոր լինի լուծել այս երկու խնդիրը, ապա շատ ընտանիքների համար այս պայմաններն ընդունելի կլինեն, հետևաբար, մի շարք մարդիկ ձմռան նախաշեմին կունենան տանիք գլխի վերևում։ Իմ հնարավորություններն ինձ թույլ չէին տալիս մասնագիտորեն ու պատշաճ կերպով լուծել ջեռուցման ու տաք ջրի առկայության հարցերը, բայց ես կարող էի գնել տաքացնող սարքեր և ջրատաքացուցիչներ ու, ըստ անհրաժեշտության, բաժանել։ Այս մտահղացումը նոր մարտահրավեր էր մեզ համար։ Մեկ այլ ընկեր էլ, ով աշխատում է ջեռուցմամբ զբաղվող խոշոր ընկերությունում, իմանալով մեր նախաձեռնության մասին, ցանկություն հայտնեց ապահովել անհրաժեշտ լուծումներով՝ գազաֆիկացված տներն ու բնակարանները։ Այսպիսով, մենք ունեինք ցանկություն, նախաձեռնություն, լավ ընկերներ, ու չունեինք ոչ մի միջոց մտածածը կյանքի կոչելու։ Բայց թե ե՞րբ է դա խանգարել լավ գործին․․․ Կիրակի օրն Արագածոտնի մարզի մեկ այլ գյուղում մեզ դիմավորեց գյուղապետը, ու առաջին մի քանի տունն այցելեցինք նրա ուղեկցությամբ։ Հետո մեզ միացավ նրա օգնականը, ով բարեխղճորեն մեզ տարավ տուն առ տուն, որտեղ տեղակայվել էին արացախցիները։ Մեր խնդիրը հետևյալն էր՝ գույքագրել տվյալ գյուղում բնակվող արցախցի ընտանիքների բնակարանային պայմանները՝ տաք ջրի ու ջեռուցման առկայությունը։ Այստեղ մենք այցելեցինք 11 տուն, որտեղ բնակվում էին շուրջ 25 ընտանիք։ Պատկերը չափազանց խայտաբղետ էր ու կոնտրաստային։ Գյուղի նախկին չինովնիկներց մեկն իր հիանալի ամառանոցն անհատույց տրամադրել էր 18 հոգու։ Ժամանակակից ու բոլոր անհրաժեշտ բաղկացուցիչներով հագեցած մի մենատանը 350.000 ամսավճարով տեղավորվել էր հինգ հոգանոց ընտանիք։ Մի գյուղաբնակ մարդ սեպտեմբերյան ամենածանր օրերին իր մեքենայով գնացել էր Գորիս ու երկու բոլորովին անծանոթ ընտանիք բերել սեփական կոկիկ տունը՝ իր արդեն իսկ բազմանդամ ընտանիքի հետ կենցաղը անվճար կիսելու։ Մի տարեց զույգ տեղավորվել էր գյուղական հարուստ բերքատու այգով, բայց աղքատիկ տան մեջ առանձնացված մի սենյակում՝ յուրաքանչյուր անձի համար տան տիրոջը վճարելով 40.000 դրամ։ Բազմանդամ մի ընտանիք 250.000 դրամ էր վճարում երկհարկ տան համար, որի երկրորդ հարկում չկար ջեռուցում։ Մտնում էինք, գնահատում ջեռուցման ու տաք ջրի կարիքները, մեզ մոտ նշումներ անում ու անհրաժեշտության դեպքում առաջարկում․ «հաջորդ շաբաթ կարող ենք «կալորիֆեր» բերել էս մի սենյակի համար ու «գեյզեր» կուզե՞ք խոհանոցում դնել»։ Բայց տներից մեկն իմ իմացած որևէ ջեռուցման համակարգ անկարող կլիներ տաքացնել․ տան ներսից դուրսը երևում էր։ Մայր և որդի էին, որ համարյա 100 տարեկան կույր տատին թողնում էին ազգականներից մեկի տանն ու ամեն օր գալիս գյուղ՝ իրենց նոր կեցավայրն ուշքի բերելու համար։ Ժամանակին այս գյուղական տունը, վստահաբար, ունեցել էր իր հմայքը՝ 50-ականների մոդային համահունչ ձեռքով նկարազարդված պաստառների սփրթնած իմիտացիայով, առանց ոտք պահարաններով, բազմաշերտ ներկված հատակի փայտերի մատնաչափ արանքներով, համարյա առանց խոհանոց, իսկ սանհանգույցի ու ցնցուղի մասին չենք էլ հիշատակի։ Բայց մայրն ու 23 ամյա որդին՝ Գևորգը, խնամքով ու համառորեն ստիպում էին այդ տանն ուշքի գալ ու իրենց էլ ուշքի բերել։ Այս ընտանիքին ջեռուցիչից ու գեյզերից բացի այլ կենցաղային տեխնիկա էլ խոստացանք ու երկու շաբաթ անց կատարեցինք մեր խոստումները։ Երկու շաբաթում մեր պատրաստակամ հարազատներից, ընկերներից, բարեկամներից քիչ-քիչ գումար հավաքեցինք, գնեցինք կալորիֆերները, գեյզերները, գտանք օգտագործված բայց սարքին սառնարան, լվացքի մեքենա, ջեռոց ու սալօջախ Գևորգի «նոր» տան համար։ Էլի գնացինք տնետուն ու բաժանեցինք մեր հետ բերված փոքր «ջերմությունը»։ Գևորգենց կիսախոհանոցում սուրճ խմեցինք։ Լսեցինք իրենց ու ուրիշների պատմությունները, խոսեցինք ու լռեցինք, ջղայնացանք ու կարեկցեցինք։ Գևորգի ու նրա մոր պատմությունը չեմ հանդգնի պատմել, քանի որ վստահ եմ՝ 23-ամյա այդ հասուն ու համառ արցախցին չի ցանկանա հանրայնացնել այն, ինչ դեռ երկար ժամանակ չի սպիանալու։ 

Դուրս եկա խոհանոցից պատշգամբ ու կիսաքանդ բետոնին կանգնած նայում էի Գևորգի նոր տան այգուն, որտեղ 3 հատ հսկա ընկուզենի էր աճում ու աշնանային նոսրացած խոտը կտցահարում էին հարևանի հավերը։ Պատկերացրի, որ մի գարուն, արդեն կանաչած ու նոր տիրոջ հոգատար ձեռքով խնամված այս այգում կնշվի Գևորգի հարսանիքը՝ երկար սեղաններով, հարևանից բերված իշավոտնուկներով, սկուտեղները ձեռքներին հյուրասիրություն անող կանանցով, ազգականների վազվզող ու չարություն անող երեխաներով, պոպոքի արաղով, ղարաբաղյան փախլավայով, համագյուղացիներով ու արցախցիներով, «գինի լից» երգելով ու մի րոպե լռությամբ։

Արցախը կիզակետում

ֆոտոպատմություն

Մեր հայերեն էջից

Բայց և սակայն, այնուամենայնիվ